Rito Ra Yehovha Ra Hanya
Tinhla-nkulu Ta Buku Ya Tihosi To Sungula
“LOKO lavo lulama va tala, vanhu va tsaka; kambe loko lowo homboloka a fuma, vanhu va va ni nhlomulo.” (Swivuriso 29:2) Buku ya Bibele ya Tihosi to Sungula yi wu kombisa kahle ntiyiso wa xivuriso lexi. Yi hlamusela mhaka ya vutomi bya Solomoni, loyi hi nkarhi wa ku fuma ka yena tiko ra khale ra Israyele a ri sirhelelekile ri tlhela ri nyuka swinene. Tihosi to Sungula ti katsa ni mhaka ya ku avana ka tiko endzhaku ka ku fa ka Solomoni yi tlhela yi vika hi ta tihosi ta 14 leti n’wi tlhandlameke, tin’wana eIsrayele tin’wana eYuda. I tihosi timbirhi ntsena eka leti, leti tshameke ti tshembekile eka Yehovha. Ku engetela kwalaho, buku leyi yi hlamusela mintirho ya vaprofeta va tsevu, ku katsa na Eliya.
Buku leyi, leyi tsariweke eYerusalema ni le Yuda hi muprofeta Yeremiya, yi hlanganisa nkarhi lowu endlaka malembe ya kwalomu ka 129—ku sukela hi 1040 B.C.E. ku ya eka 911 B.C.E. Loko a ri karhi a tsala buku leyi, swi lo dlaa, leswaku Yeremiya u kambisise ni tirhekhodo ta khale to tanihi ‘buku ya timhaka ta Solomoni.’ Tirhekhodo teto leti hambaneke a ta ha kumeki.—1 Tihosi 11:41; 14:19; 15:7.
HOSI YO TLHARIHA YI KONDLETELA KU RHULA YI TLHELA YI HLENGELETA RIFUWO
Tihosi to Sungula ti sungula hi mhaka leyi hlamarisaka ya matshalatshala ya Adoniya n’wana wa Hosi Davhida, yo wutla vuhosi bya tata wakwe. Goza ra xihatla ra muprofeta Natani ri kavanyete rhengu ra kona, kutani Solomoni n’wana wa Davhida a endliwa hosi. Yehovha u tsakisiwe hi xikombelo xa hosi leyi ya ha ku vekiwaka kutani a yi nyika “mbilu yo tlhariha ni leyi twisisaka,” swin’we ni “rifuwo ni ku vangama.” (1 Tihosi 3:12, 13) Hosi leyi a yi tlharihe ku hundza vanhu hinkwavo, naswona rifuwo ra yona a ri nga pimanisiwi ni ra munhu. Tiko ra Israyele ri ve eku rhuleni ri tlhela ri nyuka.
Eka miako leyi Solomoni a yi akeke, ku ni tempele ya Yehovha ni miako yin’wana ya hulumendhe. Yehovha u tiyisekise Solomoni a ku: “Ndzi ta simeka xiluvelo xa mfumo wa wena ehenhla ka Israyele hilaha ku nga riki na makumu,” ntsena loko hosi leyi yi tshama yi tshembekile. (1 Tihosi 9:4, 5) Nakambe Xikwembu xa ntiyiso xi n’wi tsundzuxile hi ta vuyelo bya ku nga yingisi. Kambe, Solomoni eku heteleleni u ve ni vasati vo tala va matiko mambe. Hikwalaho ka nkucetelo wa vona, u hundzukele eka vugandzeri bya mavunwa emalembeni yakwe ya vudyuhari. Yehovha u profete leswaku mfumo wa yena wu ta avana. Hi 997 B.C.E., Solomoni u file, ku va ku ri makumu ya ku fuma kakwe ka malembe ya 40. N’wana wakwe Rehobuwama u ve hosi.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
1:5—Ha yini Adoniya a ringete ku wutla vuhosi loko Davhida a ha hanya? Bibele a yi nyiki vuxokoxoko. Hambiswiritano, tanihi leswi vamakwavo wa Adoniya, ku nga Aminoni na Absalomu kumbexana ni n’wana un’wana wa Davhida la vuriwaka Khiliyabu, a va file, swi nga endleka Adoniya a a ehleketa leswaku u ni mfanelo yo va hosi hileswi a a ri n’wana lonkulu wa Davhida eka lava ha hanyaka. (2 Samuwele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Leswi a a seketeriwa hi Yowabu ndhuna ya masocha leyi nga ni matimba kun’we na muprista lonkulu Abiyatara loyi a a ri ni nkucetelo lowukulu, swi nga endleka Adoniya a tiye nhlana a anakanya leswaku matshalatshala yakwe ma ta humelela. Bibele a yi hlamuseli malunghana ni loko a tive rhengu ra Davhida ro endla Solomoni a va hosi. Hambiswiritano, loko Adoniya a endla “xitlhavelo,” a nga n’wi rhambanga Solomoni swin’we ni vanhu van’wana lava yimaka na Davhida. (1 Tihosi 1:9, 10) Sweswo swi kombisa leswaku a a teka Solomoni a ri nala.
1:49-53; 2:13-25—Ha yini Solomoni a dlaye Adoniya endzhaku ko n’wi rivalela? Hambileswi Bati-xeba a tsandzekeke ku swi xiya, Solomoni u vone ntiyiso wa mhaka malunghana ni xikombelo xa Adoniya xa ku n’wi hundzisela rito eka hosi leswaku yi n’wi nyika Abixaga a va nsati wakwe. Hambileswi Davhida a nga tivanangiki na yena, Abixaga lowo saseka a a tekiwa a ri nhlantswa ya Davhida. Ku ya hi ndhavuko wa le nkarhini wolowo, a a ta va mudyandzhaka wa Davhida wa le nawini ntsena. Swi nga endleka Adoniya a ehlekete leswaku loko o teka Abixaga u ta tlhela a endla matshalatshala yo va hosi. Leswi a xiyeke leswaku xikombelo xa Adoniya a xi kombisa ku navela vuhosi, Solomoni u cince xiboho lexi a xi endleke xa ku n’wi rivalela.
6:37–8:2—Xana tempele yi khanguriwe rini? Tempele yi hetiwe hi n’hweti ya vunhungu hi 1027 B.C.E., hi lembe ra vu-11 ra ku fuma ka Solomoni. Swi tikomba onge ku tisiwa ka nhundzu ni ku endla malunghiselelo man’wana swi teke tin’hweti ta 11. Tempele yi fanele yi khanguriwe hi n’hweti ya vunkombo ya lembe ra 1026 B.C.E. Xiviko xi rungula ta mintirho yin’wana yo aka leyi endliweke endzhaku ka loko tempele yi herile kambe emahlweni ka ku khanguriwa ka yona, leswaku xi nyikela vuxokoxoko bya mintirho yo aka leyi endliweke.—2 Tikronika 5:1-3.
9:10-13—Xana Nawu wa Muxe a wu xi pfumelela xiendlo xa Solomoni xa ku nyika Hosi Hiramu wa Tiri miti ya 20 leyi a yi ri etikweni ra Galeliya? Nawu lowu tsariweke eka Levhitika 25:23, 24 swi nga endleka a wu tekiwa wu tirha laha ku tshamaka Vaisrayele ntsena. Kumbexana miti leyi Solomoni a yi nyikeke Hiramu a yi tshama vanhu lava nga riki Vaisrayele, hambiloko yi ri eTikweni leri Tshembisiweke. (Eksoda 23:31) Nakambe xiendlo xa Solomoni xi nga ha va xi kombise ku tsandzeka ka yena ku fambisana ni Nawu hi ku helela, ku fana ni loko a “tiengetelela tihanci” a tlhela a teka vasati vo tala. (Deteronoma 17:16, 17) Ku nga khathariseki xivangelo xa kona, Hiramu a nga enerisekanga hi nyiko leyi. Kumbexana vaaki lava nga vahedeni a va nga yi khathaleli kahle miti leyi, kumbe a yi nga ri endhawini leyinene.
11:4—Xana swiphiqo swa vudyuhari hi swona swi endleke leswaku Solomoni a nga ha tshembeki loko se a kurile? Swi vonaka swi nga ri tano. Solomoni a a ha ri ntsongo loko a sungula ku fuma, naswona hambileswi a fumeke malembe ya 40, a nga fikanga eka malembe ya vudyuhari. Tlhandlakambirhi, a nga tshikanga hi ku helela ku gandzela Yehovha. Swi tikomba a ringete ku pfanganisa vupfumeri.
Dyondzo Eka Hina:
2:26, 27, 35. Leswi Yehovha a swi profetaka minkarhi hinkwayo swa hetiseka. Ku va Abiyatara, ntukulu wa Eli a tshikisiwe ntirho, swi hetisise “rito ra Yehovha leri a ri vuleke ku avanyisa yindlu ya Eli.” Ku siviwa ka Abiyatara hi Sadoki wa rixaka ra Finiyasi a swi hetisisa Tinhlayo 25:10-13.—Eksoda 6:25; 1 Samuwele 2:31; 3:12; 1 Tikronika 24:3.
2:37, 41-46. Swi ni khombo hakunene ku ehleketa leswaku munhu a nga tlula nawu wa Xikwembu kambe a balekela ku xupuriwa! Lava va hambukaka hi vomu eku fambeni hi ‘gondzo lero lala leri yisaka evuton’wini’ va ta kuma vuyelo bya xiboho xa vona xa vuphukuphuku.—Matewu 7:14.
3:9, 12-14. Yehovha wa ma hlamula malandza ya yena loko ma kombela vutlhari, ku twisisa ni ku kongomisiwa leswaku ma endla ntirho wa yena.—Yakobo 1:5.
8:22-53. Solomoni u n’wi tlangele swinene Yehovha—ku nga Xikwembu xa tintswalo ta rirhandzu, Muhetisisi wa swikongomelo, ni Mutwi wa swikhongelo! Ku anakanyisisa hi marito ya xikhongelo xa Solomoni xo khangula tempele swi ta endla leswaku hi ti tlangela swinene timfanelo teto ni tin’wana ta vumunhu bya Xikwembu.
11:9-14, 23, 26. Loko Solomoni a xandzuka loko se a kurile, Yehovha u pfuxe vakaneti. Muapostola Petro u te: “Xikwembu xi lwisana ni lava titlakusaka, kambe lava titsongahataka xi va nyika musa lowu nga faneriwiki.”—1 Petro 5:5.
11:30-40. Hosi Solomoni u lave ku dlaya Yerobuwamu hikwalaho ka leswi Ahiya a swi profeteke hi Yerobuwamu. Ndlela leyi hosi yi anguleke ha yona a yi hambane ngopfu ni leyi yi anguleke ha yona eka malembe ya 40 ya le ku sunguleni, loko yi ala ku tirihisela eka Adoniya ni le ka van’wana lava a va yi dyela xikungu! (1 Tihosi 1:50-53) Ku cinca loku ka langutelo swi vangiwe hileswi a yi nga ha fambi na Yehovha.
KU AVANA KA MFUMO LOWU HLANGANEKE
Yerobuwamu swin’we ni vanhu vakwe va ye eka Hosi Rehobuwama kutani va n’wi kombela leswaku a vevukisa ndzhwalo lowu va rhwexiweke wona hi tata wakwe, Solomoni. Ematshan’weni yo amukela xikombelo xa vona, Rehobuwama u va xungete hi ku va tikisela ku tlurisa. Tinyimba ta khume ti xandzukile kutani ti veka Yerobuwamu a va hosi ya tona. Hiloko mfumo wu avana. Rehobuwama u fume emfun’weni wa le dzongeni, laha a ku ri ni nyimba ya Yuda ni ya Benjamini naswona Yerobuwamu u fume emfun’weni wa le n’walungwini laha a ku ri ni tinyimba ta khume ta Israyele.
Leswaku a sivela vanhu ku ya eYerusalema va ya gandzela, Yerobuwamu u yimise marhole mambirhi ya nsuku—rin’wana eDani rin’wana eBethele. Tihosi leti fumeke eIsrayele endzhaku ka Yerobuwamu i Nadabu, Baxa, Elaha, Zimri, Tibini, Omri, Akabu na Ahaziya. Lava tlhandlameke Rehobuwama eYuda i Abiyamu, Asa, Yehoxafati na Yehorama. Vaprofeta lava a va ri kona enkarhini wa tihosi leti va katsa Ahiya, Xemaya ni munhu un’wana wa Xikwembu la nga boxiwangiki hi vito, kun’we na Yehu, Eliya na Mikiya.
Tinhlamulo Ta Swivutiso Swa Matsalwa:
18:21—Ha yini vanhu va nga hlamulanga loko Eliya a va vutisa loko va ta landzela Yehovha kumbe Bali? Kumbexana va xiye leswaku va tsandzeke ku tinyiketela eka Yehovha hi timbilu ta vona hinkwato kutani va tivona nandzu. Kumbe swi nga endleka timbilu ta vona a ti nonon’hwa lerova va nga voni xihoxo xo gandzela Bali kasi hi hala tlhelo va tivula vagandzeri va Yehovha. Endzhaku ka loko Yehovha a kombise matimba yakwe, hi kona va nga te: “Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso! Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso!”—1 Tihosi 18:39.
20:34—Endzhaku ka loko Yehovha a endle leswaku Akabu a hlula Vasiriya, ha yini Akabu a tsetselele hosi ya vona Beni-hadadi? Ematshan’weni yo dlaya Beni-hadadi, Akabu u endle ntwanano na yena malunghana ni switarata leswi nga nyikiwaka Akabu, swa le Damaska ntsindza wa Siriya, leswaku ku simekiwa tindhawu ta vuxaviselo. Eku sunguleni, tata wa Beni-hadadi a a tiavele switarata eSamariya hi xikongomelo xa bindzu. Hikwalaho, Beni-hadadi u ntshunxiwile leswaku Akabu a kota ku simeka mabindzu eDamaska.
Dyondzo Eka Hina:
12:13, 14. Loko hi endla swiboho swa nkoka evuton’wini, hi fanele hi lava mpfuno eka vanhu lava tlhariheke ni lava vupfeke lava nga ni vutivi bya Matsalwa ni lava xiximaka misinya ya milawu ya Xikwembu.
13:11-24. Xitsundzuxo kumbe xiringanyeto lexi pfuxaka swivutiso, hambiloko xi huma eka mupfumeri-kulobye la tshembekaka, xi fanele xi kambisisiwa hi ku ya hi vukongomisi lebyinene bya Rito ra Xikwembu.—1 Yohane 4:1.
14:13. Yehovha wa hi kambisisa hi xikongomelo xo vona leswinene eka hina. Hambiloko vunene bya hina byi nga nyawuli, a nga endla leswaku byi kula loko hi n’wi tirhela hilaha hi kotaka hakona.
15:10-13. Hi fanele hi papalata vugwinehi hi xivindzi kutani hi seketela vugandzeri bya ntiyiso.
17:10-16. Noni ya le Sarepta yi swi xiyile leswaku Eliya i muprofeta kutani yi n’wi amukela, hiloko Yehovha a katekisa swiendlo swa yona swa ripfumelo. Ni namuntlha Yehovha wa swi xiya swiendlo swa hina swa ripfumelo, naswona u hakela lava seketelaka ntirho wa Mfumo hi tindlela to hambana-hambana.—Matewu 6:33; 10:41, 42; Vaheveru 6:10.
19:1-8. Loko hi langutane ni nkaneto lowukulu, hi nga tiyiseka leswaku Yehovha u ta hi seketela.—2 Vakorinto 4:7-9.
19:10, 14, 18. Vagandzeri va ntiyiso a va voxe. Va na Yehovha swin’we ni vamakwavo va misava hinkwayo.
19:11-13. Yehovha a hi xikwembu xa ntumbuluko.
20:11. Loko Beni-hadadi a tibuma hi ku lovisa Samariya, hosi ya le Israyele yi hlamule yi ku: “U nga tshuki u pfumelela loyi a khamaka [mahavelo yakwe a tilunghiselela ku ya enyimpini] leswaku a tibuma ku fana ni loyi a ntshunxaka” mahavelo ya yena loko a vuya a hlurile enyimpini. Loko hi endla ntirho lowuntshwa, hi fanele hi papalata ku tibuma hi ku titshemba ngopfu.—Swivuriso 27:1; Yakobo 4:13-16.
Nchumu Wa Nkoka Swinene Eka Hina
Loko a ri karhi a hlamusela hi ta ku humesiwa ka Nawu eNtshaveni ya Sinayi, Muxe u byele vana va Israyele a ku: “Maswivo, ndzi veka nkateko ni ndzhukano emahlweni ka n’wina namuntlha: nkateko, ntsena loko mi yingisa swileriso swa Yehovha Xikwembu xa n’wina leswi ndzi mi lerisaka swona namuntlha; ni ndzhukano, loko mo ka mi nga yingisi swileriso swa Yehovha Xikwembu xa n’wina kutani mi hambuka endleleni leyi ndzi mi lerisaka yona namuntlha.”—Deteronoma 11:26-28.
Buku ya Tihosi to Sungula yi veka ntiyiso wolowo erivaleni! Hilaha hi swi voneke hakona, buku leyi yi dyondzisa ni tidyondzo tin’wana ta nkoka. Rungula ra yona ra hanya hakunene naswona ri ni matimba.—Vaheveru 4:12.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]
Tempele ni miako yin’wana leyi akiweke hi Solomoni
[Xifaniso lexi nga eka tluka 30, 31]
Endzhaku ka loko Yehovha a kombise matimba yakwe, vanhu va te: “Yehovha i Xikwembu xa ntiyiso!”