‘Masiku Ya Hina Ma Ta Tala Loko Hi Tirhisa Vutlhari’
XANA u kona la nga kanetaka leswaku vutlhari i bya nkoka loko ku tiwa emhakeni yo langutana ni swiphiqo swa vutomi? Vutlhari bya xiviri i vuswikoti byo tirhisa vutivi ni ku twisisa hi ndlela leyinene. Byi hambanile ni vuphukuphuku, ku dadavala ni vuhomboloki. Hi yona mhaka leyi Matsalwa ma hi khutazaka ku kuma vutlhari. (Swivuriso 4:7) Entiyisweni, buku ya Bibele ya Swivuriso yi tsariwe hi xikongomelo-nkulu xa ku nyika vutlhari ni ndzayo. Marito ya yona yo sungula ma hlayekisa xileswi: “Swivuriso swa Solomoni n’wana wa Davhida, hosi ya Israyele, leswaku munhu a tiva vutlhari ni ndzayo.”—Swivuriso 1:1, 2.
Xiya tidyondzo letinene ni leti nga tshembiwaka ta tindzima ti nga ri tingani to sungula ta Swivuriso. Ku fana ni tatana la nga ni rirhandzu la khongotelaka n’wana wa yena, Solomoni u khongotela vahlayi va yena ku amukela ndzayo ni ku nyikela nyingiso eka vutlhari. (Tindzima 1 na 2) U hi komba ndlela yo hlakulela xinakulobye na Yehovha ni ndlela leyi hi nga hlayisaka mbilu ya hina ha yona. (Tindzima 3 na 4) Hi tsundzuxiwa ku tshama hi tengile emahanyelweni. (Tindzima 5 na 6) Ina, xa nkoka ngopfu eka hina i ku paluxiwa ka mahanyelo ya munhu wo homboloka. (Ndzima 7) Naswona un’wana ni un’wana u tsakisiwa hi xikhongotelo xa vutlhari lebyi munhuhatiweke! (Ndzima 8) A nga si hundzela eka swivuriso leswi baka nhloko ya mhaka eka tindzima leti landzelaka, Hosi Solomoni u hlamusela nkatsakanyo lowu tlhavulaka mbilu wa leswi se a vulavuleke ha swona ku ta fikela sweswi.—Ndzima 9.
‘Tana, Dyana Xinkwa Xa Mina U Tlhela U Nwa Vhinyo Ya Mina’
Mahetelelo ya xiphemu xo sungula xa Swivuriso a hi nkatsakanyo lowu phyamaka lowu ngo andlala switsundzuxo leswi se ku vulavuriweke ha swona ntsena. Ku ri na sweswo ma hlamuseriwa tanihi xifaniso lexi nyanyulaka, lexi susumetaka muhlayi ku lava vutlhari.
Ndzima ya vu-9 ya buku leyi nga eBibeleni ya Swivuriso yi sungula hi marito lawa: “Vutlhari bya ntiyiso byi ake yindlu ya byona; byi vatle tiphuphu ta yona ta nkombo.” (Swivuriso 9:1) Xidyondzi xin’wana xi ringanyeta leswaku rito leri nge “tiphuphu ta nkombo,” ri “kombisa yindlu leyi akiweke endzeni ka xivava, leyi sekeriweke hi tiphuphu tinharhu eka tlhelo ha rin’we ni phuphu yin’we exikarhi ka tlhelo ra vunharhu leri languteke exivandleni lexi pfulekeke, lexi nga vungheno.” Ku nga khathariseki leswaku swi tano kumbe a swi tano, vutlhari bya ntiyiso byi tiakele yindlu leyi tiyeke leswaku byi ta amukela vapfhumba vo tala.
Swilo hinkwaswo se swi lunghisiwile leswaku nkhuvo wu ta sungula. Nyama yi lo mphaa, ni vhinyo yi lo vuya. Vutlhari byi nyikele nyingiso eku lunghiseleriweni ka swakudya ni le ku lulamisiweni ka tafula. “Byi hlele ku tlhaviwa ka xifuwo xa byona; byi pfanganise vhinyo ya byona; ku tlula kwalaho, byi lulamise tafula ra byona.” (Swivuriso 9:2) Swi le rivaleni leswaku swakudya swa moya leswi lavaka leswaku u anakanyisisa ha swona swi kona etafuleni leri ro fanekisela.—Esaya 55:1, 2.
I vamani lava rhambiweke enkhubyeni lowu lulamisiweke hi vutlhari bya ntiyiso? “Byi rhume vatirhi va byona va xisati, leswaku byi huwelela byi ri ehenhla ka muti lowu tlakukeke: ‘Mani na mani la nga riki na ntokoto, a a hambukele laha.’ Mani na mani la nga ni mbilu leyi pfumalaka vutlhari—u n’wi byele a ku: ‘Tana, dyana xinkwa xa mina naswona u nwa vhinyo leyi ndzi yi pfanganiseke. Siya lava nga riki na ntokoto kutani u hambeta u hanya, u famba u lulama hi ndlela ya ku twisisa.’”—Swivuriso 9:3-6.
Vutlhari byi rhumele vatirhi va byona va xisati leswaku va ya rhamba vanhu. Va ye etindhawini ta mani na mani laha va nga kotaka ku rhamba nhlayo leyikulu ya vanhu. Ku rhambiwa vanhu hinkwavo—lava “nga ni mbilu leyi pfumalaka vutlhari” kumbe lava pfumalaka ku twisisa ku katsa ni lava va pfumalaka ntokoto. (Swivuriso 9:4) Kutani va tshembisiwa vutomi. Kunene vanhu hinkwavo va nga byi kuma vutlhari lebyi tameriweke eRitweni ra Xikwembu, ku katsa ni lebyi nga ebukwini ya Swivuriso. Namuntlha, tanihi varhumiwa va vutlhari bya ntiyiso, Timbhoni ta Yehovha ti karhi ti rhamba vanhu kun’wana ni kun’wana laha va kumekaka kona, leswaku va dyondza Bibele. Kunene ku nghenisa vutivi lebyi swi nga yisa evuton’wini lebyi nga heriki.—Yohane 17:3.
Vakreste va fanele va titsongahatela ku amukela ndzayo ya vutlhari. Leswi swi tano ngopfu-ngopfu eka vantshwa ni lava va ha ku sungulaka ku dyondza hi Yehovha. Hikwalaho ko va ni ntokoto lowu nga nyawuriki malunghana ni tindlela ta Xikwembu, va nga ha va va ri “ni mbilu leyi pfumalaka vutlhari.” A swi vuli swona leswaku swikongomelo swa vona swi bihile, kambe swi teka nkarhi ni matshalatshala ku ololoxa mbilu yi va exiyin’weni lexinene lexi tsakisaka Yehovha Xikwembu hakunene. Leswi swi lava leswaku u endla mianakanyo, ku navela, mintlhaveko ni tipakani leswaku swi fambisana ni leswi Xikwembu xi swi amukelaka. Kutani i swa nkoka leswaku va ‘hlakulela ku navela ntswamba wa rito lowu nga pfanganisiwangiki na nchumu.’—1 Petro 2:2.
Entiyisweni, xana hinkwerhu a hi fanelanga hi tiva leswi engetelekeke eka “dyondzo ya masungulo”? Kunene hi fanele hi hlakulela ku tsakela “swilo leswi enteke swa Xikwembu” naswona hi xurha hi swakudya leswi tiyeke swa vanhu lava wupfeke. (Vaheveru 5:12–6:1; 1 Vakorinto 2:10) “Hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha,” leri Yesu Kreste a ri langutelaka hi ku kongoma, ri gingiritekela ku phamela swakudya swa moya leswi nga enkarhini eka hinkwerhu. (Matewu 24:45-47) Onge hi nga dya etafuleni ra vutlhari, hi ku hisekela ku dyondza Rito ra Xikwembu ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni, leti lunghiseleriweke hi ntlawa wa hlonga.
“U Nga N’wi Tshinyi Muhlekuri”
Tidyondzo ta vutlhari ti katsa ku lulamisa ni ku tshinya. A hi vanhu hinkwavo lava amukelaka xivumbeko lexi xa vutlhari. Hikwalaho mahetelelo ya xiyenge xo sungula xa buku ya Swivuriso ma tamele xitsundzuxo lexi nge: “Loyi a lulamisaka muhlekuri u tivangela tingana, naswona loyi a tshinyaka munhu wo homboloka—u ta nyuma. U nga n’wi tshinyi muhlekuri, leswaku a nga ku vengi.”—Swivuriso 9:7, 8a.
Muhlekuri u va ni xikhomela ni rivengo eka loyi a ringetaka ku n’wi ololoxa endleleni ya yena. Munhu wo homboloka a nga wu tlangeli nkoka wa ku tshinyiwa. Kutani a hi vutlhari ku ringeta ku dyondzisa ntiyiso wa risima wa Rito ra Xikwembu eka munhu la vengaka ntiyiso kumbe la lavaka ku wu hlekula! Loko muapostola Pawulo a chumayela eAntiyoka, u hlangane ni ntlawa va Vayuda lava a va nga wu rhandzi ntiyiso. Va ringete ku holova na yena hi ku n’wi kaneta hi marito lama sandzaka, kambe Pawulo u vule hi moya wo rhula a ku: “Tanihi leswi mi ri bakanyelaka ekule na n’wina [rito ra Xikwembu] ni leswi mi titekaka mi nga faneriwi hi vutomi lebyi nga heriki, maswivo, hi hundzulukela eka va matiko.”—Mintirho 13:45, 46.
Loko hi ri karhi hi endla matshalatshala yo fikelela vanhu va timbilu to tshembeka hi mahungu lamanene ya Mfumo, onge hi nga va ni vuxiyaxiya leswaku hi nga tikumi hi ri karhi hi kanetana kumbe hi phikizana ni vahlekuri. Kreste Yesu u lerise vadyondzisiwa va yena a ku: “Loko mi nghena endlwini, xewetani va ndyangu; kutani loko yindlu ya kona swi yi fanela, ku rhula loku mi yi navelelaka kona a ku ve eka yona; kambe loko swi nga yi faneli, ku rhula ka n’wina a ku tlhelele eka n’wina. Kun’wana ni kun’wana laha ku nga riki na munhu la mi amukelaka kumbe la yingisaka marito ya n’wina, loko mi huma endlwini yoleyo kumbe emutini wolowo, phumunhani ritshuri emilengeni ya n’wina.”—Matewu 10:12-14.
N’wangulo wa munhu la tlhariheke loko a tshinyiwa wu hambanile ni wa muhlekuri. Solomoni u ri: “Tshinya munhu wo tlhariha, u ta ku rhandza. Nyika munhu wo tlhariha u ta tshama a tlharihile.” (Swivuriso 9:8b, 9a) Munhu wo tlhariha wa swi tiva leswaku “ku hava ku tshinyiwa loku vonakaka ku tsakisa enkarhini wolowo, kambe ku tisa gome; kasi endzhakunyana ku veka mbhandzu wo rhula eka lava leteriweke hi kona, ku nga ku lulama.” (Vaheveru 12:11) Hambiloko ndzayo yi nga ha languteka yi vava, ha yini hi fanele hi rihisela kumbe hi ringeta ku tiyimelela, kasi yi ta hi tlharihisa loko hi yi amukela?
Hosi ya vutlhari yi ya emahlweni yi ku: “Nghenisa vutivi eka munhu wo lulama naswona u ta engetela ku dyondza.” (Swivuriso 9:9b) A nga kona la tlhariheke ngopfu kumbe la kuleke ngopfu lerova a nga ha swi koti ku dyondza. A hi ku tsakisa ka swona ku vona hambi ku ri vanhu lava se ti dyaka ti ya emagoveni va amukela ntiyiso kutani va tinyiketela eka Yehovha! Onge na hina hi nga lwela ku tshama hi ri ni ku navela ku dyondza ni ku hlayisa mianakanyo ya hina yi xalamukile.
“U Ta Engeteriwa Malembe Ya Vutomi”
Loko Solomoni a kandziyisa yinhla-nkulu ya mhaka leyi ku buriwaka hi yona, u katsa swilo swa nkoka swa ku kuma vutlhari. Wa tsala: “Ku chava Yehovha i masungulo ya vutlhari, naswona ku tiva Lowo Kwetsima Ngopfu hi leswi ku twisisa ku nga swona.” (Swivuriso 9:10) A ku nge vi na vutlhari bya Xikwembu handle ka ku chava Xikwembu xa ntiyiso hi xichavo lexikulu. Munhu a nga ha va ni mianakanyo leyi teleke hi vutivi, kambe loko a nga n’wi chavi Yehovha, u ta tsandzeka ku tirhisa vutivi byebyo hi ndlela leyi dzunisaka Muvumbi. A nga ha endla ni swiboho leswi hoxeke etimhakeni leti nga erivaleni kutani a tiendla xiphukuphuku. Tlhandlakambirhi, ku tiva Yehovha, Lowo Kwetsima Ngopfu, i swa nkoka leswaku hi kuma ku twisisa, ku nga mfanelo leyi xiyekaka ya vutlhari.
Xana vutlhari byi veka mihandzu ya njhani? (Swivuriso 8:12-21, 35) Hosi ya Israyele yi ri: “Masiku ya wena ma ta tala hikwalaho ka mina, naswona u ta engeteriwa malembe ya vutomi.” (Swivuriso 9:11) Vuyelo bya ku va ni xinghana ni vutlhari i ku va ni masiku ni malembe ya ku hanya yo leha. Ina, “vutlhari hi byoxe byi londzovota vini va byona va hanya.”—Eklesiasta 7:12.
Un’wana ni un’wana wa hina u ni vutihlamuleri bya ku endla matshalatshala ya ku kuma vutlhari. Loko Solomoni a kandziyisa yinhla leyi, u ri: “Loko u tlharihile, u tlharihile eka wena n’wini; loko u hlekurile, u ta swi byarha, wena u ri wexe.” (Swivuriso 9:12) La tlhariheke u vuyeriwa hi vutlhari bya yena, ni muhlekuri u rhwala nandzu wa ku xaniseka ka yena. Hakunene hi tshovela leswi hi swi byaleke. Kutani, onge hi nga “yingisa vutlhari.”—Swivuriso 2:2.
“Wansati Wo Hunguka Wa Jakatseka”
Loko Solomoni a vula leswi hambaneke ni sweswo, u ya emahlweni a ku: “Wansati wo hunguka wa jakatseka. I xiphunta naswona a nga tivi nchumu nikatsongo. U tshame enyangweni ya yindlu yakwe, ehenhla ka xitshamo, etindhawini leti tlakukeke ta muti, ku huwelela lava hundzaka hi ndlela, lava fambaka hi ku kongoma etindleleni ta vona: ‘Mani na mani la nga riki na ntokoto, a a hambukele laha.’”—Swivuriso 9:13-16a.
Ku hunguka ku fanisiwa ni wansati la huwelelaka, wa mahanyelo yo biha ni la nga xihunguki. Na yena u ake yindlu. Naswona u tinyike ntirho wa ku vitana hinkwavo lava nga riki na ntokoto. Kutani lava hundzaka hi ndlela va nga ha tihlawulela leswi va swi lavaka. Xana va ta amukela xirhambo xa vutlhari kumbe xa vuhunguki?
“Mati Lama Yiviweke Ma Tsokombela”
Vutlhari ni vuhunguki swi rhamba vayingiseri ku ‘hambukela laha.’ Hambiswiritano, leswi va rhamberiwaka swona swi hambanile. Vutlhari byi rhambela vanhu enkhubyeni wa vhinyo, nyama ni xinkwa. Leswi vuhunguki byi va rhambelaka swona vanhu, swi hi tsundzuxa mahanyelo ya wansati la nga nghwavava. Solomoni u ri: “Mani na mani la nga ni mbilu leyi pfumalaka vutlhari—na yena u n’wi byele a ku: ‘Mati lama yiviweke ma tsokombela, ni xinkwa lexi dyiweke exihundleni—xa nandziha.’”—Swivuriso 9:16b, 17.
Ematshan’weni yo nyika vhinyo leyi pfanganisiweke, “wansati wo Homboloka” u nyika mati lama yiviweke. (Swivuriso 9:13, New International Version) EMatsalweni, ku tsakela vuxaka bya rimbewu ni nsati wa wena la rhandzekaka swi fanisiwa ni ku nwa mati lama phyuphyisaka. (Swivuriso 5:15-17) Kutani mati lama yiviweke ma fanekisela vuxaka bya rimbewu lebyi nga riki enawini, lebyi endliwaka exihundleni. Mati wolawo ma endliwe leswaku ma twala onge ma tsokombela—ku tlula vhinyo—hikuva ma yiviwile naswona ma endla leswaku munhu a titwa onge a nge phasiwi. Xinkwa lexi dyeriwaka exihundleni xi vonaka onge xi nandziha ngopfu ku tlula xinkwa ni nyama ya vutlhari hikuva xi kumiwa hi tindlela to homboloka. Ku languta swilo leswi nga fanelangiki ni leswi nga xihundla swi ri leswi kokaka mahlo i xikombiso xa vuhunguki.
Hambileswi xirhambo xa vutlhari xi katsaka ntshembo wa vutomi, wansati wa vuhunguki a nga vuli nchumu hi vuyelo bya ku landzela tindlela ta yena. Kambe Solomoni wa tsundzuxa: “A nga swi tivi leswaku lava va hluriweke hi rifu va kwalaho, leswaku lava va vitaniweke hi yena va le swivandleni swa le hansi eSheol.” (Swivuriso 9:18) Xidyondzi xin’wana xi ri: “Yindlu ya [wansati wa Vuhunguki] a hi muti kambe i sirha rinene. Loko wo nghena u ta huma u ri ntsumbu.” A hi vutlhari ku hanya mahanyelo yo biha; swa dlaya.
Yesu Kreste u te: “Nghenani hi nyangwa leyo khuma; hikuva gondzo leri yisaka endzovisweni ri anamile ri tlhela ri pfuleka, naswona va tele lava nghenaka ha rona; kambe nyangwa leyi yisaka evuton’wini yi khumile, ni gondzo ra kona ri larile, naswona a hi vangani lava ri kumaka.” (Matewu 7:13, 14) Onge hi nga dya etafuleni ra vutlhari minkarhi hinkwayo kutani hi va exikarhi ka lava va nga endleleni leyi yisaka evuton’wini lebyi nga heriki.
[Xifaniso eka tluka 31]
Munhu wa vutlhari u amukela xitsundzuxo
[Xifaniso eka tluka 31]
Munhu un’wana ni un’wana u ni vutihlamuleri bya ku kuma vutlhari