Ndzima Ya Vukhume-ntlhanu

Xiboho Xa Yehovha Ehenhla Ka Matiko

Esaya 14:24–19:25

 1. Hi wahi marito yo avanyisa Asiriya lawa ma tsariweke hi Esaya?

YEHOVHA a nga tirhisa matiko leswaku a xupula vanhu vakwe hikwalaho ka vubihi bya vona. Hambiswiritano, a nga tshiki ku xupula matiko wolawo hikwalaho ka tihanyi ta wona, ku tikurisa ni ku nyenya ka wona vugandzeri bya ntiyiso handle ka xivangelo lexi twalaka. Xisweswo, u huhutele Esaya ka ha ri emahlweni leswaku a tsala “ku avanyisiwa ka Babilona.” (Esaya 13:1) Hambiswiritano, Babilona i nxungeto wa nkarhi lowu taka. Esikwini ra Esaya, tiko ra Asiriya ri tshikilele vanhu lava Xikwembu xi endleke ntwanano na vona. Tiko ra Asiriya ri lovise mfumo wa le n’walungwini wa Israyele kutani ri onhetela ndhawu leyikulu ya Yuda. Kambe ku hlula ka Asiriya a hi kukulu. Esaya wa tsala: “Yehovha wa mavuthu u hlambanyile, a ku: ‘Kunene ndlela leyi ndzi lavaka swi endleka ha yona, swi fanele swi endleka ha yona . . . leswaku ndzi tshova Muasiriya la nga etikweni ra mina nileswaku ndzi n’wi kandziyela etintshaveni ta mina; nileswaku joko ra yena ri suka ehenhla ka vona ni ndzhwalo wakwe wu suka ekatleni ra vona.’” (Esaya 14:24, 25) Endzhakunyana ka loko Esaya a vule vuprofeta lebyi, nxungeto wa Asiriya wu susiwile etikweni ra Yuda.

 2, 3. (a) Eminkarhini ya khale, xana Yehovha u tlakuse voko rakwe ku lwa na mani? (b) Mhaka ya leswaku Yehovha u tshambuluta voko rakwe ku lwa ni “matiko hinkwawo” yi vula yini?

² Kambe, ku vuriwa yini hi matiko lawa ma nga valala va vanhu lava Xikwembu xi endleke ntwanano na vona? Na wona ma fanele ku avanyisiwa. Esaya u ri: “Lexi i xiboho lexi bohiwaka ehenhla ka misava hinkwayo, naswona leri i voko leri tshambulutiwaka ehenhla ka matiko hinkwawo. Hikuva Yehovha wa mavuthu u endle xiboho, i mani la nga xi hahlulaka? Naswona voko ra yena ri tshambulutekile, i mani la nga ri tlherisaka?” (Esaya 14:26, 27) “Xiboho” xa Yehovha a hi xitsundzuxo ntsena. I ku tiyimisela ka yena, xileriso xa yena. (Yeremiya 49:20, 30) “Voko” ra Xikwembu i matimba lawa xi ma tirhisaka. Eka tindzimana to hetelela ta Esaya ndzima 14 ni le ka tindzima 15 ku ya eka 19, xiboho xa Yehovha xi le henhla ka Filisita, Mowabu, Damaska, Etiyopiya na Egipta.

³ Hambiswiritano, Esaya u vula leswaku voko ra Yehovha ri tshambulutekile ku lwa ni “matiko hinkwawo.” Hikwalaho, tanihi leswi vuprofeta lebyi bya Esaya byi rhangeke hi ku hetiseka eminkarhini ya khale, hi mongo wa byona byi tlhela byi tirha “enkarhini wa makumu” loko Yehovha a tshambuluta voko rakwe ehenhla ka mimfumo hinkwayo ya misava. (Daniyele 2:44; 12:9; Varhoma 15:4; Nhlavutelo 19:11, 19-21) Xikwembu xa matimba hinkwawo, ku nga Yehovha, xi paluxa xiboho xa xona hi xivindzi ka ha ri emahlweni. A ku na munhu loyi a nga tlherisaka voko ra xona leri tshambulutiweke.—Pisalema 33:11; Esaya 46:10.

“Nyoka Ya Ndzilo Leyi Hahaka” Ehenhla Ka Filisita

 4. Hi byihi vuxokoxoko byin’wana bya ku avanyisiwa ka Filisita hi Yehovha?

⁴ Vafilisita hi vona va rhangeke va nyikiwa nyingiso. “Elembeni leri Hosi Akazi a feke ha rona ku hume xileriso lexi: ‘U nga tsaki, Wena Filisita, ni un’wana ni un’wana wa wena, hikwalaho ka leswi nhonga ya loyi a ku baka yi tshovekeke. Hikuva erimitswini ra nyoka ku ta huma nyoka ya vuxungu, mbhandzu wa yona wu ta va nyoka ya ndzilo leyi hahaka.’”—Esaya 14:28, 29.

 5, 6. (a) Xana Uzhiya a a kotisa nyoka eka Vafilisita hi ndlela yihi? (b) Xana Hezekiya u hundzuka yini ehenhla ka tiko ra Filisita?

⁵ Hosi Uzhiya a a ri ni matimba ya ku langutana ni nxungeto wa Filisita. (2 Tikronika 26:6-8) Eka vona, a a fana ni nyoka, naswona nhonga yakwe a yi tshamela ku ba muakelani yoloye la nga riki na xinghana. Endzhaku ka ku fa ka Uzhiya—‘nhonga yakwe yi tshovekile’—Yohatama lowo tshembeka u fumile, kambe “vanhu a va ha endla swo biha.” Endzhaku ka sweswo, Akazi u ve hosi. Swilo swi cincile, masocha ya Vafilisita ma hlasele tiko ra Yuda ma ri hlula. (2 Tikronika 27:2; 28:17, 18) Hambiswiritano, swilo swi tlhele swi cinca nakambe. Hi 746 B.C.E., Hosi Akazi u file kutani Hezekiya lontsongo a tshama exiluvelweni. Loko Vafilisita va tibyele leswaku va ta dya byi rhelela, a vo tlanga hi nkarhi. Hezekiya u ve nala la nga ni khombo. Ntukulu wa Uzhiya (“mbhandzu” wa ‘rimitsu’ rakwe), ku nga Hezekiya, u fana ni “nyoka ya ndzilo leyi hahaka”—u hatlisela ku hlasela, u ba ku fana ni rihati, kutani a hisa, ku fana ni loko a nghenisa vuxungu eka lava a va hlaselaka.

⁶ Leyi i nhlamuselo leyi kongomeke ya hosi leyintshwa. “[Hezekiya] hi yena la dlayeke Vafilisita ku ya fika eGaza ni le tindhawini ta wona.” (2 Tihosi 18:8) Hi ku ya hi rungula ra vuxokoxoko bya Hosi Senakeribi wa le Asiriya, Vafilisita va hundzuke vafumiwa va Hezekiya. “Lava pfumalaka”—ku nga mfumo lowu tsaneke wa Yuda—va kuma nsirhelelo ni ndzalo ya leswi vonakaka, kasi tiko ra Filisita ra sika hi ndlala.—Hlaya Esaya 14:30, 31.

 7. Hi wahi marito ya ripfumelo lawa Hezekiya a faneleke a ma byela vayimeri lava nga kona eYerusalema?

⁷ Swi tikomba onge ku ni vayimeri etikweni ra Yuda—kumbexana va lava ku endla xinghana xo lwa ni tiko ra Asiriya. Xana va fanele va byeriwa yini? “Xana munhu a nga va hlamurisa ku yini varhumiwa va tiko?” Xana Hezekiya u fanele a lava ku sirheleriwa hi vanghana va le ka matiko mambe? E-e! U fanele ku byela varhumiwa volavo a ku: “Yehovha [u veke] masungulo ya Siyoni, naswona vanhu vakwe lava xanisekaka va ta tumbela eka yena.” (Esaya 14:32) Hosi yi fanele yi tshembela eka Yehovha hi ku helela. Masungulo ya Siyoni ma tiyile. Muti lowu wu ta va vutumbelo lebyi tiyeke enhlaselweni wa Asiriya.—Pisalema 46:1-7.

 8. (a) Xana matiko man’wana namuntlha ma fane njhani ni tiko ra Filisita? (b) Hilaha a endleke hakona eminkarhini ya khale, xana Yehovha u endle yini leswaku a pfuna vanhu vakwe namuntlha?

⁸ Ku fana ni tiko ra Filisita, matiko man’wana namuntlha ma kanetana ni vagandzeri va Xikwembu hi ndlela ya nsele. Timbhoni ta Yehovha leti nga Vakreste ti kale ti pfaleriwa ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso. Ti yirisiwile. To tala ti dlayiwile. Vakaneti va hambeta va “wu hlasela hi matimba moya-xiviri wa lowo lulama.” (Pisalema 94:21) Eka valala va vona, ntlawa lowu wa Vakreste wu nga languteka wu ‘pfumala’ naswona wu ri ‘swisiwana.’ Hambiswiritano, hi ku pfuniwa hi Yehovha, va ni ndzalo ya swa moya, kasi valala va vona va sika hi ndlala. (Esaya 65:13, 14; Amosi 8:11) Loko Yehovha a tshambuluta voko rakwe ehenhla ka Vafilisita va manguva lawa, “lava pfumalaka” va ta va va sirhelelekile. Kwihi? Hi ku tihlanganisa ni “ndyangu wa Xikwembu,” lowu Yesu a nga ribye ra wona ra masungulo ra le yinhleni. (Vaefesa 2:19, 20) Naswona va ta va ehansi ka nsirhelelo wa “Yerusalema wa le tilweni,” Mfumo wa Yehovha wa le tilweni, lowu Hosi ya wona ku nga Yesu Kreste.—Vaheveru 12:22; Nhlavutelo 14:1.

Tiko Ra Mowabu Ri Pfariwa Nomu

 9. Xana ku avanyisa loku landzelaka ku byeriwa mani, naswona vanhu lava va tikombe va ri nala wa vanhu va Xikwembu hi ndlela yihi?

⁹ Ku ya eVuxeni bya Lwandle leri Feke ku ni muakelani un’wana wa Israyele—ku nga Mowabu. Ku hambana ni Vafilisita, Vamowabu va ni vuxaka na Israyele, hi mhaka ya leswi va nga vatukulu va Lota, n’wana wa makwavo wa Abrahama. (Genesa 19:37) Ku nga khathariseki vuxaka bya vona, hi ku landza matimu tiko ra Mowabu i nala wa Israyele. Hi xikombiso, le ndzhaku emasikwini ya Muxe, hosi ya Mowabu yi qache muprofeta Balama, yi ri ni ntshembo wa leswaku u ta rhukana Vaisrayele. Kuteloko sweswo swi ba ehansi, tiko ra Mowabu ri tirhisa ku tikhoma ko biha ni ku gandzeriwa ka Bali leswaku ri phasa Israyele. (Tinhlayo 22:4-6; 25:1-5) Kutani, a swi hlamarisi leswi Yehovha sweswi a huhutelaka Esaya ku tsala hi ta “ku avanyisiwa ka Mowabu”!—Esaya 15:1a.

10, 11. Xana ku ta endleka yini eka Mowabu?

¹⁰ Vuprofeta bya Esaya byi kongomisiwe eka miti yo hlayanyana ni tindhawu ta tiko ra Mowabu, ku katsa Ara, Kiri (kumbe Kiri-hareseti) na Diboni. (Esaya 15:1b, 2a) Vamowabu va ta rilela mukhusu wa madiriva wa Kiri-hareseti, kumbexana hi wona lowu a wu tisa mpindzulo lowukulu etikweni leri. (Esaya 16:6, 7) Sibma na Yazere, ku nga miti leyi dumeke hi ku byala mirhi ya vhinya, yi ta hlaseriwa. (Esaya 16:8-10) Egilata-xelixiya, loyi vito rakwe ri nga ha vulaka leswaku “Thokazi Ra Malembe Manharhu Hi Vukhale,” u ta fana ni xihon’wana lexi tiyeke lexi bongaka hi xirilo xa maxangu. (Esaya 15:5) Byanyi bya tiko byi ta oma loko “mati ya Damone” ma tala ngati hikwalaho ka ku dlayeteriwa ka Vamowabu. “Mati ya Nimirimi” ma ta hundzuka “ku onhetela lokukulu,” hi ndlela yo fanekisela kumbe hi ndlela ya xiviri—kumbexana hikwalaho ka leswi mavuthu ya valala ma sivaka minkova ya vona.—Esaya 15:6-9.

¹¹ Vamowabu va ta funengela nguvu yo khwaxa, ku nga nguvu ya xirilo. Va ta byevula tinhloko ti va ni mpandla, ku ri xikombiso xa tingana ni xirilo. Malepfu ya vona ma ta ‘tsemetiwa,’ ku kombisa mbitsi lowukulu ni ku xumbadzeka. (Esaya 15:2b-4) Esaya hi byakwe, hikwalaho ka leswi a tiyisekaka leswaku ku avanyisa loku ku ta hetiseka, u tlhavekile swinene. Ku fana ni tintambhu leti tlangisiwaka ta haripa, swirho swakwe swa le ndzeni swi ni ntwela-vusiwana hikwalaho ka rungula leri vulaka khombo eka Mowabu.—Esaya 16:11, 12.

12. Xana marito ya Esaya yo avanyisa Mowabu ma hetiseke njhani?

¹² Xana vuprofeta lebyi byi ta hetiseka rini? Ku nga ri khale. “Leri i rito leri Yehovha a ri vuleke eku sunguleni malunghana na Mowabu. Yehovha u vurile, a ku: ‘Ku nga si hela malembe manharhu, hi ku ya hi malembe ya mutirhi la thoriweke, ku vangama ka Mowabu ku fanele ku nyumisiwa hi mixaka hinkwayo ya mpfilumpfilu lowukulu, kasi lava nga ta sala a va nge tati ni xandla, a va nge vi na matimba.’” (Esaya 16:13, 14) Hi ku pfumelelana ni leswi, ku ni vumbhoni bya vuyimburi bya leswaku enkarhini wa lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., tiko ra Mowabu ri xaniseke ngopfu naswona miti yo tala ya kona a yi ri hava vaaki. Tiglata-pilizere wa Vunharhu u vule leswaku Salamanu wa le Mowabu a ri un’wana wa vafumi lava va hakeleke ndzuvo eka yena. Senakeribi u amukele ndzuvo lowu humaka eka Kammusunadbi, hosi ya Mowabu. Vafumi va Asiriya ku nga Esari-hadoni na Axubanipali va vule leswaku Tihosi ta Mowabu ku nga Musuri na Kamaxaltu a ti ri ehansi ka vona. Eka malembe-xidzana lama hundzeke, Vamowabu va nyamalarile. Marhumbi ya miti leyi ku ehleketiwaka leswaku a yi ri ya Vamowabu ma kumiwile, kambe a byi nyawuli vumbhoni bya xiviri lebyi yimburiweke, lebyi kombisaka leswaku nala loyi wa Israyele u tshame a va kona.

“Mowabu” Wa Manguva Lawa A Herisiwa

13. Hi yihi nhlengeletano leyi namuntlha yi nga fanisiwaka na Mowabu?

¹³ Namuntlha ku ni nhlengeletano ya misava hinkwayo leyi fanaka na Mowabu wa khale. I Vujagana, xiyenge lexikulu xa “Babilona Lonkulu.” (Nhlavutelo 17:5) Mowabu na Israyele a va ri vatukulu va Tera, tata wa Abrahama. Hilaha ku fanaka, Vujagana, ku fana ni vandlha ra Vakreste lava totiweke namuntlha, byi vula leswaku byi sukela eka vandlha ra lembe-xidzana ro sungula ra Vukreste. (Vagalatiya 6:16) Hambiswiritano, Vujagana—ku fana na Mowabu—byi onhakile, byi hlohlotela ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra moya ni ku gandzeriwa ka swikwembu ematshan’weni ya Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso, ku nga Yehovha. (Yakobo 4:4; 1 Yohane 5:21) Tanihi ntlawa, varhangeri va Vujagana va kaneta lava va chumayelaka mahungu lamanene ya Mfumo.—Matewu 24:9, 14.

14. Ku nga khathariseki xiboho xa Yehovha ehenhla ka “Mowabu” wa manguva lawa, hi wihi ntshembo lowu nga kona hi vanhu va nhlengeletano yoleyo?

¹⁴ Eku heteleleni Mowabu u pfariwe nomu. Ku ta endleka sweswo ni le ka Vujagana. Yehovha, hi ku tirhisa Asiriya wa manguva lawa, u ta endla leswaku byi onheteriwa. (Nhlavutelo 17:16, 17) Hambiswiritano, ntshembo wu kona eka vanhu va “Mowabu” wa manguva lawa. Loko Esaya a ri exikarhi ka ku profeta malunghana na Mowabu, u ri: “Kunene xiluvelo xi ta simekiwa hilaha ku tiyeke hi musa wa rirhandzu; kutani ku ni loyi a nga ta tshama ehenhla ka xona hi ntiyiso entsongeni wa Davhida, a avanyisa ni ku lava vululami, a hatlisa eku tshembekeni.” (Esaya 16:5) Hi 1914, Yehovha u simeke xiluvelo xa Yesu, Mufumi erixakeni ra Hosi Davhida. Ku fuma ka Yesu i ku kombisiwa ka musa wa rirhandzu wa Yehovha naswona wu ta tshama hi masiku, leswi nga ta hetisisa ntwanano lowu Xikwembu xi wu endleke na Hosi Davhida. (Pisalema 72:2; 85:10, 11; 89:3, 4; Luka 1:32) Vunyingi bya lava va titsongahataka byi siye “Mowabu” wa manguva lawa naswona byi titsongahatile eka Yesu leswaku byi kuma vutomi. (Nhlavutelo 18:4) Kunene swa va chavelela ku tiva leswaku Yesu u ‘ta byi hlamusela kahle vululami eka matiko’!—Matewu 12:18; Yeremiya 33:15.

Muti Wa Damaska Wu Va Rhumbi Leri Bolaka

15, 16. (a) Hi wahi magoza ya vukarhi lama tekiwaka hi muti wa Damaska ni wa Israyele ku lwa na Yuda, naswona swi ve ni vuyelo byihi eka Damaska? (b) I mani la katsiwaka eku avanyisiweni ka Damaska? (c) Xana Vakreste namuntlha va nga dyondza yini eka xikombiso xa Israyele?

¹⁵ Sweswi, Esaya u tsala hi ta “ku avanyisiwa ka Damaska.” (Hlaya Esaya 17:1-6.) Damaska, la nge n’walungwini wa Israyele, i “nhloko ya Siriya.” (Esaya 7:8) Enkarhini wa ku fuma ka Hosi Akazi wa Yuda, Resini wa Damaska swin’we na Peka wa Israyele va hlasele Yuda. Hambiswiritano, hi ku komberiwa hi Akazi, Tiglata-pilizere Muasiriya wa Vunharhu u lwe ni muti wa Damaska, a wu hlula kutani a yisa vaaki vo tala va wona evukhumbini. Endzhaku ka sweswo, muti wa Damaska a wa ha vanga nxungeto eka tiko ra Yuda.—2 Tihosi 16:5-9; 2 Tikronika 28:5, 16.

¹⁶ Kumbexana hikwalaho ka xinghana xa Israyele swin’we na Damaska, ku avanyisa ka Yehovha ehenhla ka Damaska ku katsa ni marito yo avanyisa mfumo wa le n’walungwini lowu nga tshembekiki. (Esaya 17:3-6) Muti wa Israyele wu ta kotisa masimu lama nga ni mavele matsongo hi nkarhi wa ntshovelo kumbe wu ta fana ni mutlhwari lowu mitlhwari ya kona yo tala yi hohlotiweke emarhavini. (Esaya 17:4-6) Ina, lexi i xikombiso xa matimba eka lava va tinyiketeleke eka Yehovha! U lava ku tinyiketela loku hlawulekeke naswona u amukela ntirho wo kwetsima lowu endliwaka hi mbilu hinkwayo ntsena. Kasi lava va karihelaka vamakwavo wa va venga.—Eksoda 20:5; Esaya 17:10, 11; Matewu 24:48-50.

Ku Tshemba Yehovha Hi Ku Helela

17, 18. (a) Xana van’wana eIsrayele va ku amukerisa ku yini ku avanyisa ka Yehovha, kambe hi ntolovelo va angurisa ku yini? (b) Xana swiendlakalo swa namuntlha swi fana njhani ni swa siku ra Hezekiya?

¹⁷ Sweswi Esaya u ri: “Esikwini rero munhu wa la misaveni u ta languta eka Muendli wa yena, naswona mahlo yakwe ma ta honolela Mukwetsimi wa Israyele. A nge ti languti tialitari, mintirho ya mavoko yakwe; ni leswi endliweke hi tintiho takwe a nge swi honoleli, hambi swi ri etimhandzini to kwetsima kumbe eka swo tlhandleka murhi wa risuna.” (Esaya 17:7, 8) Ina, van’wana eIsrayele va yingisa marito ya Yehovha ya xitsundzuxo. Hi xikombiso, loko Hezekiya a rhamba vaaki va Israyele leswaku va tihlanganisa na Yuda eku tlangeleni ka Paseka, Vaisrayele van’wana va pfumerile kutani va khoma ndlela va ya edzongeni ku ya hlangana ni vamakwavo evugandzerini byo tenga. (2 Tikronika 30:1-12) Kambe, vaaki vo tala va Israyele va vungunye varhumiwa lava tiseke xirhambo lexi. Kunene tiko leri i mugwinehi la nga ta ka a nga hundzuki. Hikwalaho, xiboho xa Yehovha ehenhla ka rona xi hetisekile. Muti wa Asiriya wu lovise miti ya Israyele, tiko ri hundzuke rhumbi, madyelo ya rona a ma nge he humesi nchumu.—Hlaya Esaya 17:9-11.

¹⁸ Ku vuriwa yini hi namuntlha? Israyele a ku ri tiko leri gwineheke. Hikwalaho, ndlela leyi Hezekiya a ringeteke ha yona ku pfuna vanhu va tiko rero leswaku va tlhelela evugandzerini bya ntiyiso yi hi tsundzuxa ndlela leyi Vakreste va ntiyiso namuntlha va ringetaka ha yona ku pfuna vanhu lava nga enhlengeletanweni ya vugwinehi ya Vujagana. Ku sukela hi 1919, vayimeri lava humaka eka “Israyele wa Xikwembu” va ye eVujaganini, va ya rhamba vanhu leswaku va ta hlanganyela evugandzerini bya ntiyiso. (Vagalatiya 6:16) Vunyingi byi arile. Vo tala va hlekule varhumiwa lava. Kambe, van’wana va pfumerile. Sweswi va endla timiliyoni, naswona va tsakela ‘ku honolela Mukwetsimi wa Israyele,’ va dyondzisiwa hi yena. (Esaya 54:13) Va tshika ku gandzela etialitarini leti nga kwetsimiki—ku nga ku tinyikela ni ku tshembela eka swikwembu leswi endliweke hi munhu—kutani hi ku hiseka va hundzukela eka Yehovha. (Pisalema 146:3, 4) Ku fana na Mikiya loyi a a hanya enkarhini wa Esaya, un’wana ni un’wana wa vona u ri: “Loko ku ri mina, ndzi ta tshama ndzi rindzele Yehovha. Ndzi ta kombisa moya wo rindza eka Xikwembu lexi xi ndzi ponisaka. Xikwembu xanga xi ta ndzi yingisa.”—Mikiya 7:7.

19. Xana Yehovha u ta tshinya vamani, naswona sweswo swi ta vula yini eka vona?

¹⁹ Kunene va hambana ekule ni lava tshembaka munhu wa nyama! Magandlati lamakulu ya madzolonga ni hasahasa ma kayakayisa vanhu emasikwini lawa ya makumu. “Lwandle” ra vanhu lava yingayingaka, vo xandzuka, ri pfuxa ku pfumala ku eneriseka ni moya wa nyimpi. (Esaya 57:20; Nhlavutelo 8:8, 9; 13:1) Yehovha u ta “tshinya” ntshungu lowu wu baka pongo. Mfumo wa yena wa le tilweni wu ta lovisa nhlengeletano ni munhu un’wana ni un’wana la pfuxaka madzolonga, naswona va ta “balekela ekule . . . ku fana ni xigatlu xa xirhendzevutana emahlweni ka mheho.”—Esaya 17:12, 13; Nhlavutelo 16:14, 16.

20. Ku nga khathariseki ku ‘hlaseriwa’ hi matiko, i yini lexi Vakreste va ntiyiso va tiyisekaka ha xona?

²⁰ Vuyelo byi ta va byihi? Esaya u ri: “Nimadyambu, waswivo, ku ni ku chava ka xitshuketa. Ri nga si xa—a ka ha ri kona. Lexi i xiavelo xa lava va hi phangelaka, ni vuhlolotwana bya lava va hi hlaselaka.” (Esaya 17:14) Vo tala va hlasela vanhu va Yehovha, va va komba mangava, a va va xiximi. Hi mhaka ya leswi va nga riki xiphemu xa vukhongeri lebyikulu lebyi nga kona emisaveni, naswona va nga naveliki ku va xiphemu xa byona, Vakreste va ntiyiso va tekiwa va nga sirhelelekanga hi vaxopaxopi lava nga ni xihlawuhlawu ni vakaneti lava hisekaka ku tlula mpimo. Kambe vanhu va Xikwembu va tiyiseka leswaku ‘mixo’ lowu mahlomulo ma nga ta hela ha wona wu tshinela hi ku hatlisa.—2 Tesalonika 1:6-9; 1 Petro 5:6-11.

Tiko Ra Etiyopiya Ri Tisa Nyiko Eka Yehovha

21, 22. Hi rihi tiko leri ri kumaka ku avanyisiwa naswona marito ya Esaya lama huhuteriweke ma hetiseka njhani?

²¹ Kwalomu ka swiendlakalo swimbirhi, tiko ra Etiyopiya, edzongeni wa Egipta, ri tshama ri lwa ni tiko ra Yuda. (2 Tikronika 12:2, 3; 14:1, 9-15; 16:8) Kutani Esaya u profeta hi ta ku avanyisiwa ka tiko rero: “Yoo, tiko ra switsotswana leswi nga ni timpapa, leri nga exifundzheni xa milambu ya Etiyopiya!” (Hlaya Esaya 18:1-6.)a Yehovha u lerisa leswaku tiko ra Etiyopiya ri ta ‘tsemiwa, ri susiwa ni ku khatluriwa.’

²² Matimu ya misava ma hi byela leswaku exiphen’wini xo hetelela xa lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., tiko ra Etiyopiya ri hlule Egipta kutani ri ri lawula malembe ya kwalomu ka 60. Vafumi va Asiriya ku nga Esari-hadoni na Axubanipali va hlaserile. Hi ku lovisiwa ka muti wa Thebes hi Axubanipali, muti wa Asiriya wu lawule Egipta, kutani wu herisa vulawuri bya Etiyopiya eNambyeni wa Nayili. (Nakambe vona Esaya 20:3-6.) Ku vuriwa yini hi minkarhi ya manguva lawa?

23. Xana tiko ra “Etiyopiya” ra manguva lawa ri hetisisa xiphemu xihi, naswona ha yini ri lovisiwa?

²³ Evuprofeteni bya Daniyele bya ‘nkarhi wa makumu,’ “hosi ya le n’walungwini” leyi karihaka yi hlamuseriwa tanihi leyi “emikondzweni ya yona” yi nga ni tiko ra Etiyopiya na Libiya, leswi vulaka leswaku, ma amukela ku kongomisiwa hi yona. (Daniyele 11:40-43) Tiko ra Etiyopiya ri tlhela ri hlamuseriwa tanihi mavuthu ya nyimpi ya “Gogo wa tiko ra Magogo.” (Ezekiyele 38:2-5, 8) Mavuthu ya Gogo, ku katsa ni hosi ya le n’walungwini, ma lovisiwa enkarhini lowu ma hlaselaka tiko ro kwetsima ra Yehovha. Hikwalaho, voko ra Yehovha ri ta tshambulutiwa ri lwa na “Etiyopiya” wa manguva lawa hikwalaho ka leswi ri lwisanaka ni vuhosi lebyikulu bya Yehovha.—Ezekiyele 38:21-23; Daniyele 11:45.

24. Xana Yehovha u amukele “tinyiko” ta matiko hi tindlela tihi?

²⁴ Kambe, vuprofeta byebyo byi tlhela byi ku: “Enkarhini wolowo ku ta tisiwa nyiko eka Yehovha wa mavuthu, leyi humaka eka vanhu vo leha, va nghohe yo hatima, ni le ka vanhu lava chavisaka endhawini yin’wana ni yin’wana . . . endhawini ya vito ra Yehovha wa mavuthu, Ntshava ya Siyoni.” (Esaya 18:7) Hambileswi matiko ma nga riki na mhaka ni vuhosi lebyikulu bya Yehovha, ku ni minkarhi leyi ma nga tshama ma endla leswinene eka vanhu va Yehovha. Ematikweni man’wana valawuri va simeke milawu ni ku endla swiboho swa le hubyeni leswi nyikeke timfanelo ta nawu eka vagandzeri vo tshembeka va Yehovha. (Mintirho 5:29; Nhlavutelo 12:15, 16) Hi hala tlhelo ku ni tinyiko tin’wana. “Tihosi ti ta ku tisela tinyiko. . . . Swibya swa bronzi swi ta huma aEgipta; Kuxi [Etiyopiya] ri ta tshambuluta voko ra rona hi xihatla ri ri ni tinyiko ta Xikwembu.” (Pisalema 68:29-31) Namuntlha, timiliyoni ta “Vaetiyopiya” va manguva lawa lava chavaka Yehovha va tisa “nyiko” hi ndlela yo gandzela. (Malakiya 1:11) Va hoxa xandla entirhweni lowukulu wa ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo emisaveni hinkwayo. (Matewu 24:14; Nhlavutelo 14:6, 7) Mawaku nyiko yo xonga swonghasi leyi nyikiwaka Yehovha!—Vaheveru 13:15.

Ku N’oka Ka Mbilu Ya Egipta

25. Xana ku endleke yini eka Egipta wa khale eku hetisekeni ka Esaya 19:1-11?

²⁵ Muakelani loyi a a vandzamane na Yuda hi tlhelo ra le dzongeni i tiko ra Egipta, leri ku sukela khale a ri ri nala wa vanhu lava Xikwembu xi endleke ntwanano na vona. Esaya ndzima 19 yi rungula hi ta mpfilumpfilu lowu a wu ri kona aEgipta enkarhini wa ku hanya ka Esaya. A ku ri ni nyimpi ya xin’wana-manana aEgipta, “muti wu lwa ni muti wun’wana, mfumo wu lwa ni mfumo wun’wana.” (Esaya 19:2, 13, 14) Van’wamatimu va ni vumbhoni lebyi kombisaka ntlhandlamano wa vafumi lava a va lwetana, va ri karhi va fuma swiyenge swo hambana-hambana swa tiko hi nkarhi wun’we. Vutlhari bya ku tikurisa bya Egipta, ni ‘swikwembu swa rona leswi nga pfuniki nchumu ni vangoma,’ a swi ri ponisanga “evokweni ra mulawuri la karhataka.” (Esaya 19:3, 4) Tiko ra Egipta ri hluriwe hi Asiriya, Babilona, Peresiya, Grikiya na Rhoma. Swiendlakalo leswi hinkwaswo swi hetisise vuprofeta bya Esaya 19:1-11.

26. Eku hetisekeni lokukulu, xana vaaki va tiko ra “Egipta” ra manguva lawa va ta swi tekisa ku yini swiendlo swa Yehovha swo avanyisa?

²⁶ Hambiswiritano, eBibeleni, tiko ra Egipta hakanyingi ri fanekisela misava ya Sathana. (Ezekiyele 29:3; Yuwele 3:19; Nhlavutelo 11:8) Hikwalaho, xana “ku avanyisiwa ka Egipta” loku vuriwaka hi Esaya ku ta hetiseka hi ndlela leyikulu? Ina, hakunene! Marito yo rhanga ya vuprofeta lebyi ma fanele ma endla munhu un’wana ni un’wana a lemuka: “Waswivo! Yehovha u khandziye papa leri nga ni rivilo, u ya aEgipta. Kunene swikwembu leswi nga pfuniki nchumu swa Egipta swi ta rhurhumela hikwalaho ka yena, ni mbilu ya Egipta yi ta n’oka endzeni ka yena.” (Esaya 19:1) Ku nga ri khale, Yehovha u ta teka goza ra ku lwa ni nhlengeletano ya Sathana. Hi nkarhi wolowo, swikwembu swa mafambiselo lawa ya swilo swi ta voniwa leswaku a swi pfuni nchumu. (Pisalema 95:5; 97:7) “Mbilu ya Egipta yi ta n’oka” hi ku chava. Yesu u profete hi ta nkarhi wolowo a ku: “Ku ta va ni . . . matiko [lama nga] ta kayakaya emisaveni, ma nga tivi leswaku ma ta endla yini hikwalaho ka ku pfuma ka lwandle ni vukarhi bya rona, kasi vanhu va ta titivala hikwalaho ka ku chava ni ku langutela swilo leswi taka ehenhla ka misava leyi akiweke; hikuva matimba ya matilo ma ta ninginisiwa.”—Luka 21:25, 26.

27. Hi kwihi ku avana loku a ku profetiwile exikarhi ka “Egipta,” naswona sweswo swi hetiseka njhani namuntlha?

²⁷ Malunghana ni nkarhi lowu yisaka eku avanyiseni ka yena, Yehovha u profeta a ku: “Ndzi ta endla leswaku Vaegipta va lwa ni Vaegipta, kunene un’wana ni un’wana u ta lwa ni makwavo, ni un’wana a lwa ni nakulobye, muti wu lwa ni muti wun’wana, mfumo wu lwa ni mfumo wun’wana.” (Esaya 19:2) Ku sukela loko Mfumo wa Xikwembu wu simekiwile hi 1914, “xikombiso xa vukona [bya Yesu]” xi tikombe hi ku va tiko ri lwa ni tiko rin’wana ni mfumo wu lwa ni mfumo wun’wana. Ku dlayeteriwa ka vanhu hi ku ya hi swivongo, ku herisiwa ka tinxaka hi ndlela ya tihanyi, ni leswi swi vuriwaka ku kukuriwa ka rixaka swi hete timiliyoni ta vutomi emasikwini lawa ya makumu. “Switlhavi swa maxangu” swa muxaka wolowo swi ta nyanya ku biha loko makumu ma ri karhi ma tshinela.—Matewu 24:3, 7, 8.

28. Esikwini ra ku avanyisa, xana vukhongeri bya mavunwa byi ta endla yini leswaku byi ponisa mafambiselo lawa ya swilo?

²⁸ “Moya wa Egipta wu ta pfilunganyeka, naswona ndzi ta pfilunganya makungu ya yena. Hakunene va ta titshega hi swikwembu leswi nga pfuniki nchumu ni hi vangoma ni hi swingomatanda ni hi vavhumbhi lavakulu va swiendlakalo.” (Esaya 19:3) Loko Muxe a humelela emahlweni ka Faro, vaprista va Egipta va khomisiwe tingana, a va swi kotanga ku ringana na Yehovha hi matimba. (Eksoda 8:18, 19; Mintirho 13:8; 2 Timotiya 3:8) Hilaha ku fanaka, esikwini ra ku avanyisa, vukhongeri bya mavunwa a byi nge swi koti ku ponisa mafambiselo lama onhakeke. (Ringanisa Esaya 47:1, 11-13.) Eku heteleleni, tiko ra Egipta ri ve ehansi ka “mulawuri la karhataka,” ku nga Asiriya. (Esaya 19:4) Sweswo swi fanekisela vumundzuku byo chavisa lebyi nga ta langutana ni mafambiselo lawa ya swilo.

29. Loko siku ra Yehovha ri ta, xana van’watipolitiki va ta va ni mpfuno wihi?

²⁹ Kambe, ku vuriwa yini hi varhangeri va tipolitiki? Xana va nga pfuna? “Tihosana ta Sowana hakunene i swiphukuphuku. Loko ku ri tintlhari ta vatsundzuxi va Faro, kungu ra vona i nchumu lowu nga twaliki.” (Hlaya Esaya 19:5-11.) I mhaka ya vuphunta ku ehleketa leswaku vatsundzuxi lava nga vanhu va nga pfuna hi siku ra ku avanyisa! Hambileswi va nga ni vutivi hinkwabyo bya misava, a va na byona vutlhari bya Xikwembu. (1 Vakorinto 3:19) Va fularhele Yehovha naswona va hundzukele eka leswi vuriwaka sayense, filosofi, mali, ntsako ni swikwembu swin’wana swa le tlhelo. Hikwalaho ka sweswo, a va swi tivi swikongomelo swa Xikwembu. Va kanganyisiwile naswona a va eneriseki. Mintirho ya vona i ya hava. (Hlaya Esaya 19:12-15.) “Lavo tlhariha va khomiwe hi tingana. Va tshukile naswona va ta khomiwa. Waswivo! Rito ra Yehovha va ri bakanyile, xana va ni vutlhari byihi?”—Yeremiya 8:9.

Xikombiso Ni Vumbhoni Eka Yehovha

30. Xana “misava ya Yuda yi ta tsekatsekisa Egipta” hi ndlela yihi?

³⁰ Kambe, hambileswi varhangeri va “Egipta” va tsaneke, “ku fana ni vavasati,” va ha ri kona vanhu lava lavaka vutlhari bya Xikwembu. Vatotiwa va Yehovha ni vanakulobye ‘va twarisa vunene bya Xikwembu hinkwako-nkwako.’ (Esaya 19:16; 1 Petro 2:9) Va tikarhatela ku tsundzuxa vanhu hi ta mhangu leyi taka ya nhlengeletano ya Sathana. Loko a vulavula hi xiyimo lexi ka ha ri emahlweni, Esaya u ri: “Kutani misava ya Yuda yi ta tsekatsekisa Egipta. Un’wana ni un’wana loyi a byeriwaka ha yona u ta chava hikwalaho ka xikongomelo xa Yehovha wa mavuthu lexi a xi endlaka ku lwa na yena.” (Esaya 19:17) Varhumiwa vo tshembeka va Yehovha va ya emahlweni va byela vanhu ntiyiso—ku katsa ni ku twarisa mintungu leyi Yehovha a yi vuleke ka ha ri emahlweni. (Nhlavutelo 8:7-12; 16:2-12) Varhangeri va vukhongeri va misava a va dyi byi rhelela hikwalaho ka timhaka leti.

31. Xana swi endlekise ku yini leswaku “ririmi ra Kanana” ri vulavuriwa emitini ya le Egipta (a) eminkarhini ya khale? (b) eminkarhini ya manguva lawa?

³¹ Hi byihi vuyelo byo hlamarisa bya ntirho lowu wo huwelela? “Esikwini rero ku ta va ni miti ya ntlhanu etikweni ra Egipta leyi vulavulaka ririmi ra Kanana ni leyi hlambanyaka eka Yehovha wa mavuthu. Muti wun’wana wu ta vuriwa Muti wo Hirimuxa.” (Esaya 19:18) Eminkarhini ya khale, swi tikomba onge vuprofeta lebyi byi hetiseke enkarhini lowu Xiheveru a xi vulavuriwa emitini ya Egipta hi Vayuda lava a va balekele kona. (Yeremiya 24:1, 8-10; 41:1-3; 42:9–43:7; 44:1) Namuntlha, ku ni vanhu ensin’wini ya “Egipta” wa manguva lawa lava dyondzeke ku vulavula “ririmi leri tengeke” ra ntiyiso wa Bibele. (Sofaniya 3:9) Wun’wana wa miti ya ntlhanu yo fanekisela wu vitaniwa “Muti wo Hirimuxa,” leswi kombisaka leswaku xiphemu xa “ririmi leri tengeke” xi fambisana ni ku paluxa ni ku “hirimuxa” nhlengeletano ya Sathana.

32. (a) Hi yihi “alitari” leyi nga exikarhi ka tiko ra Egipta? (b) Xana vatotiwa va fana njhani ni “phuphu” etlhelo ka ndzilakana wa Egipta?

³² Hikwalaho ka ntirho wo huwelela wa vanhu va Yehovha, kunene vito rakwe lerikulu ri ta tiviwa emafambiselweni lawa ya swilo. “Esikwini rero ku ta va ni alitari ya Yehovha exikarhi ka tiko ra Egipta, ni phuphu ya Yehovha etlhelo ka ndzilakana wa yena.” (Esaya 19:19) Marito lawa ma vulavula hi xikhundlha xa Vakreste lava totiweke, lava nga evuxakeni bya ntwanano ni Xikwembu. (Pisalema 50:5) Tanihi “alitari” va nyikela switlhavelo; tanihi “phuphu tlhelo xiseketelo xa ntiyiso,” va nyikela vumbhoni eka Yehovha. (1 Timotiya 3:15; Varhoma 12:1; Vaheveru 13:15, 16) Va le ‘xikarhi ka tiko,’ va kumeka—swin’we ni vanakulobye lava nga “tinyimpfu tin’wana”—ematikweni yo tlula 230 swin’we ni swihlala swa lwandle. Kambe “a hi xiphemu xa misava.” (Yohane 10:16; 17:15, 16) Swi fana ni loko va yime endzilakaneni lowu hambanisaka misava leyi ni Mfumo wa Xikwembu, va lunghekele ku tlula ndzilakana wolowo ni ku amukela hakelo ya vona ya le tilweni.

33. Xana vatotiwa i “xikombiso” ni “vumbhoni” le “Egipta” hi ndlela yihi?

³³ Esaya u ya emahlweni a ku: “Yi ta va xikombiso ni vumbhoni eka Yehovha wa mavuthu etikweni ra Egipta; hikuva va ta huwelela eka Yehovha hikwalaho ka vatshikileri, kutani u ta va rhumela muponisi lonkulu, loyi entiyisweni a nga ta va kutsula.” (Esaya 19:20) Tanihi “xikombiso” ni “vumbhoni,” vatotiwa va rhangela entirhweni wo chumayela naswona va tlakusa vito ra Yehovha emafambiselweni lawa ya swilo. (Esaya 8:18; Vaheveru 2:13) Swirilo swa vanhu lava tshikileriwaka swa twiwa emisaveni hinkwayo, kambe hakanyingi, tihulumendhe ta vanhu a ti swi koti ku va pfuna. Hambiswiritano, Yehovha u ta rhumela Muponisi Lonkulu, Hosi Yesu Kreste, a ta kutsula lava titsongahataka. Loko masiku lawa yo hetelela ma fika emakun’wini ya wona enyimpini ya Armagedoni, u ta wisisa vanhu lava chavaka Xikwembu, a tlhela a va nyika mikateko leyi nga heriki.—Pisalema 72:2, 4, 7, 12-14.

34. (a) Xana “Vaegipta” va ta n’wi tivisa ku yini Yehovha, naswona va ta n’wi nyika xitlhavelo ni nyiko yihi? (b) Xana Yehovha u ta ri twisa rini ku vava tiko ra “Egipta,” naswona i ku hanyisiwa kwihi loku nga ta va kona endzhaku ka sweswo?

³⁴ Enkarhini lowu, ku rhandza ka Xikwembu hi leswaku mixaka hinkwayo ya vanhu yi kuma vutivi lebyi kongomeke yi tlhela yi ponisiwa. (1 Timotiya 2:4) Hikwalaho, Esaya wa tsala: “Kunene Yehovha u ta tiviwa hi Vaegipta; naswona Vaegipta va ta tiva Yehovha esikwini rero, va ta endla xitlhavelo ni nyiko naswona va ta endla xihlambanyo eka Yehovha kutani va ta xi hetisisa. Kunene Yehovha u ta twisa Egipta ku vava. Ku ta va ni ku twisiwa ku vava ni ku horisiwa; kutani va ta tlhelela eka Yehovha, yena u ta endla leswaku va kombela eka yena, a va horisa.” (Esaya 19:21, 22) Vanhu va matiko hinkwawo ya misava ya Sathana, “Vaegipta” ha un’we-un’we, va tiva Yehovha ni ku n’wi endlela switlhavelo, “mbhandzu wa milomu leyi endlaka xitiviso xa le rivaleni eka vito ra xona.” (Vaheveru 13:15) Va endlela Yehovha xitshembiso lexi hlambanyiweke hi ku tinyiketela eka yena, naswona va hetisisa xitshembiso xa vona lexi hlambanyiweke hi ku hanyela ku endla ntirho wo tshembeka. Endzhaku ka “ku twisiwa ku vava” loku Yehovha a nga ta ku twisa mafambiselo lawa ya swilo eArmagedoni, u ta tirhisa Mfumo wakwe leswaku a hlakarherisa rixaka ra vanhu. Enkarhini wa Ku Fuma ka Kreste ka Gidi ra Malembe, vanhu va ta hetiseka hi tlhelo ra moya, ra mianakanyo, ra mahanyelo ni ra miri—i ku hanyisiwa hakunene!—Nhlavutelo 22:1, 2.

“Vanhu Va Mina A Va Katekisiwe”

35, 36. Eku hetisekeni ka Esaya 19:23-25, hi byihi vuxaka lebyi veke kona eminkarhini ya khale exikarhi ka Egipta, Asiriya na Israyele?

³⁵ Kutani muprofeta u vona xiendlakalo xo hlamarisa ka ha ri emahlweni: “Esikwini rero ku ta va ni gondzo lerikulu leri humaka aEgipta ri ya eAsiriya, kutani Asiriya u ta ta aEgipta, Egipta yena a ya eAsiriya; kunene va ta tirha, Egipta na Asiriya. Esikwini rero Israyele u ta va wa vunharhu swin’we na Egipta na Asiriya, ku nga nkateko exikarhi ka misava, hikuva Yehovha wa mavuthu u ta va a n’wi katekisile, a ku: ‘Vanhu va mina a va katekisiwe, Egipta, ni ntirho wa mavoko ya mina, Asiriya, ni ndzhaka ya mina, Israyele.’” (Esaya 19:23-25) Ina, siku rin’wana ku ta va ni vuxaka bya xinghana exikarhi ka Egipta na Asiriya. Hi ndlela yihi?

³⁶ Loko Yehovha a kutsula vanhu vakwe eka matiko enkarhini lowu hundzeke, hi nga ha ku u va endlele magondzo lamakulu yo ya entshunxekweni. (Esaya 11:16; 35:8-10; 49:11-13; Yeremiya 31:21) Vuprofeta lebyi byi hetiseke hi ndlela yo karhi endzhaku ka ku hluriwa ka Babilona loko makhumbi ya le Asiriya ni le Egipta, swin’we ni ya le Babilona, ma tlheriseriwa eTikweni leri Tshembisiweke. (Esaya 11:11) Kambe ku vuriwa yini hi minkarhi ya manguva lawa?

37. Xana timiliyoni namuntlha ti hanyisa ku yini onge hi loko ku ri ni gondzo lerikulu exikarhi ka “Asiriya” na “Egipta”?

³⁷ Namuntlha, masalela ya Vaisrayele lava totiweke hi moya i “nkateko exikarhi ka misava.” Ma pfurhetela vugandzeri bya ntiyiso naswona ma twarisa rungula ra Mfumo eka vanhu va matiko hinkwawo. Man’wana ya matiko lawa ma fana na Asiriya, ma tinyiketele ngopfu enyimpini. Matiko man’wana a ma swi rhandzi ku lwa, kumbexana ku fana na Egipta—leri tshameke ri va “hosi ya le dzongeni” evuprofeteni bya Daniyele. (Daniyele 11:5, 8) Timiliyoni ta vanhu lava humaka eka matiko lawa ma tinyiketeleke enyimpini ni matiko lama nga yi rhandziki nyimpi ti nghene endleleni ya vugandzeri bya ntiyiso. Xisweswo, vanhu lava humaka eka matiko hinkwawo va ‘endla ntirho’ hi vun’we. Exikarhi ka vona ku hava ku avana loku vangiwaka hi vutiko. Va rhandzana, naswona ku nga vuriwa leswaku ‘Asiriya u ta aEgipta na Egipta a ya eAsiriya.’ Swi endla onge hi loko ku ri ni gondzo lerikulu leri sukaka hala ri ya hala.—1 Petro 2:17.

38. (a) Xana Israyele u “ta va wa vunharhu swin’we na Egipta na Asiriya” hi ndlela yihi? (b) Ha yini Yehovha a vula leswaku, “Vanhu va mina a va katekisiwe”?

³⁸ Kambe, xana Israyele u “ta va wa vunharhu swin’we na Egipta na Asiriya” hi ndlela yihi? Eku sunguleni “enkarhini wa makumu,” vunyingi bya lava va tirhelaka Yehovha emisaveni a va ri swirho swa “Israyele wa Xikwembu.” (Daniyele 12:9; Vagalatiya 6:16) Ku sukela hi va-1930, ntshungu lowukulu wa “tinyimpfu tin’wana,” lowu nga ni ntshembo wa ku hanya laha misaveni, wu humelerile. (Yohane 10:16a; Nhlavutelo 7:9) Leswi va humaka exikarhi ka matiko—lama fanekiseriwaka hi Egipta na Asiriya—va khitikanela endlwini ya Yehovha ya vugandzeri naswona va rhamba van’wana leswaku va tihlanganisa na vona. (Esaya 2:2-4) Va endla ntirho wo chumayela wo fana ni lowu endliwaka hi vamakwavo lava totiweke, va tiyisela miringo leyi fanaka, va tshembeka hi ndlela leyi fanaka, naswona va dyela etafuleni rin’we ra moya. Entiyisweni, vatotiwa ni “tinyimpfu tin’wana” i va “ntlhambi wun’we, murisi a va un’we.” (Yohane 10:16b) Xana u kona la nga kanakanaka leswaku Yehovha wa wu tsakela ntirho wa vona, hi ku vona ku hiseka ni ku tiyisela ka vona? A swi hlamarisi leswi a va katekisaka, a ku: “Vanhu va mina a va katekisiwe”!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 191]

Tinhenha ta Vafilisita ti hlongorisa valala va tona (nkovotlo wa le Egipta wa lembe-xidzana ra vu-12 B.C.E.)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 192]

Ribye leri kovotliweke ra nhenha kumbe xikwembu xa Mowabu (exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-11 ni ra vu-8 B.C.E.)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 196]

Nhenha ya Musiriya yi gade kamela (lembe-xidzana ra vukaye B.C.E.)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 198]

“Lwandle” ra vanhu vo xandzuka ri pfuxa ku pfumala ku eneriseka ni moya wa nyimpi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 203]

Vaprista va Egipta a va swi kotanga ku ringana na Yehovha hi matimba