Buku Ya Bibele Ya Vu-30—Amos

Mutsari: Amosi

Ndhawu Ya Vutsari: Yuda

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 804 B.C.E.

 1. Amosi a a ri mani?

AHI muprofeta kumbe n’wana wa muprofeta kambe i murisi wa tinyimpfu ni mukhi wa makuwa emirhini ya mikuwa—loyi a a ri Amosi loko Yehova a n’wi vitana ivi a n’wi rhuma ku profeta hayi eka tiko ra ka vona ra Yuda ntsena kambe ngopfu-ngopfu eka mfumo wa le n’walungwini wa Israyele. A a ri un’wana wa vaprofeta lava ku vulavuriweke hi vona eka 2 Tihosi 17:13, 22, 23. A a huma eTekowa eYuda, kwalomu ka 16 wa tikhilomitara edzongeni wa Yerusalema ni kwalomu ka pfhumba ra siku ku suka endzilakaneni wa le dzongeni wa mfumo wa tinxaka ta khume wa Israyele.—Amos 1:1; 7:14, 15.

 2. Nkarhi wa vuprofeta bya Amosi wu nga kumisiwa ku yini?

² Ndzimana yo sungula ya vuprofeta byakwe yi hlamusela leswaku a ku ri enkarhini wa masiku ya Uziya hosi ya Yuda ni ya Yerobuwamu II n’wana wa Yowasi, hosi ya Israyele, laha a sunguleke ntirho-vutomi wakwe tanihi muprofeta, malembe mambirhi emahlweni ka ku tsekatseka ka misava loku ku nga tolovelekangiki. Leswi swi veka vuprofeta exikarhi ka nkarhi wa malembe ya 26 ku sukela hi 829 ku ya kwalomu ka 804 B.C.E., enkarhini lowu ku fuma ka tihosi leti timbirhi ku heleke ha wona. Muprofeta Zakariya u boxa ku tsekatseka ka misava loku lovisaka emasikwini ya Uziya, enkarhini lowu vanhu va balekeke hi ku chava. (Zak. 14:5) Josephus n’wamatimu wa Muyuda u hlamusela leswaku ku tsekatseka ka misava ku humelerile enkarhini lowu Uziya hi ku tikukumuxa a ringeteke ku nyikela mirhi ya risuna etempeleni. Hambi swi ri tano, swi tikomba onge ku tsekatseka ka misava loku Amosi a ku boxeke ku humelele emahlweninyana ka ku fuma ka Uziya.

 3. (a) Hikwalaho ka yini rungula ra Amosi ra khombo a ri ri enkarhini? (b) U byi kurise njhani vuhosi bya Yehova?

³ Vito leri nge Amosi ri vula ku “Ku Va Ndzhwalo” kumbe “Ku Rhwala Ndzhwalo.” Hambi leswi marungula lama a ma rhwaleke a ma tale hi khombo eka Israyele na Yuda (ni le ka matiko yo hlayanyana ya vahedeni), nakambe a a ri na rungula ra ku chavelela malunghana ni ku pfuxetiwa ka vanhu va Yehova. A ku ri ni swivangelo hinkwaswo swo tivisa ndzhwalo wa khombo eIsrayele. Ku humelela, vutomi bya mapfekepfeke ni mahanyelo yo biha a swi tolovelekile. Vanhu a va rivale Nawu wa Yehova. Ku humelela ka vona loku xiyekaka ku va pfale mahlo entiyisweni wa leswaku ku fana ni mihandzu leyi vupfeke ngopfu, ana se a va ri endleleni ya ku bola loku yisaka eku loveni. Amosi u profete leswaku hi malembe ma nga ri mangani yo koma ntsena, mfumo wa tinxaka ta khume a wu ta ya evuhlongeni ehase ka Damaska. Eka leswi u kurise ku lulama ni vuhosi bya Yehova, loyi a kombetelaka eka yena makhamba ya 21 tanihi “Hosi Leyikulu.”—Amos 1:8, NW.

 4. I ku hetiseka ka vuprofeta byihi loku tiyisaka vutshembeki bya Amosi?

⁴ Ku hetiseka ka lebyi ni vuprofeta byin’wana swi tiyisa vutshembeki bya Amosi. Muprofeta nakambe u vhumbe leswaku matiko ya valala lama rhendzeleke Israyele—Vaasiriya, Vafilista, Vatiri, Vaedomu, Vaamoni ni Vamowabu—hinkwawo a ma ta lovisiwa hi ndzilo wa ndzoviso. I mhaka ya matimu leswi rin’wana ni rin’wana ra makhokholo ya valala lava hi ku famba ka nkarhi ri hohlokeke. Tindlela ta Yuda na Israyele a ti nyenyetsa ngopfu hikuva a va sukele Yehova va tirhisa vugandzeri byo hemba. Khokholo ro hetelela ra Israyele, muti lowu tiyisiweke wa Samariya, endzhaku ka ku rhendzeriwa hi vuthu ra Asiriya ehansi ka Xalimanezere V, ri wile hi lembe ra 740 B.C.E. (2 Tih. 17:1-6) Yuda a nga dyondzanga eka leswi humeleleke eka tiko leri ri nga makwavo wa xisati, naswona xisweswo u lovisiwile hi 607 B.C.E.

 5. Vuyimburi byi tiyisa rhekhodo leyi nga eka Amos hi ndlela yihi?

⁵ Amosi u avanyise Israyele hikwalaho ka mahanyelo ya rona ya mapfekepfeke, hikuva vafumi a va dyelela swisiwana leswaku va aka “tindlu leti bombisiweke hi timhondzo ta tindlopfu,” laha va nweke vhinyo ni ku dya swakudya kona hi ndlela yo titsakisa. (Amos 3:15; 5:11, 12; 6:4-7) Vayimburi va tshubule vumbhoni bya ku humelela loku. Swilo swo hlayanyana swa tindlopfu swi kumiwile eku ceriweni ka Samariya. Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land yi ri: “Mintlawa mimbirhi leyikulu yi nga xiyiwa: 1. Swin’wetsin’wetsi leswi vatliweke hi xivumbeko lexi tlakukeke, . . . 2. Swin’wetsin’wetsi leswi vatliweke hi xivumbeko xa le hansi ivi swi sasekisiwa hi swiphemu swa maribye yo vangama, leswi nga ni mivala ya nghilazi, swifunengeto swa nsuku, ni swin’wana. . . . Timhondzo ta ndlopfu ti xiyiwa tanihi swimakiwa swa vutshila bya le Fonixiya, naswona kumbexana a ti tirhisiwa tanihi swa le ndzeni eka fanichara ya le ndlwini ya vuhosi ya tihosi ta Israyele. Bibele yi boxa ‘yindlu ya timhondzo ta tindlopfu’ leyi Akabu a yi akeke (1 Tihosi 22:39) ni ‘mibedo ya timhondzo ta tindlopfu,’ leswi kombisaka vutomi bya mapfekepfeke lebyi hanyiweke eSamariya hi ku ya hi marito ya ku tshinya ya Amos (6:4).”a

 6. I yini lexi tiyisaka vutshembeki bya Amos?

⁶ Ku hava ku kanakana leswaku buku ya Amosi i ya nxaxamelo wa tibuku ta Bibele. Lexi tiyisaka vutshembeki bya yona i nhlamuselo ya Stefano ya tindzimana tinharhu eka Mintirho 7:42, 43 ni ku tshaha ka Yakobo ebukwini leyi eka Mintirho 15:15-18.—Amos 5:25-27; 9:11, 12.

LESWI NGA ENDZENI KA AMOS

 7. Amosi u tsundzuxa hi ku avanyisa ka Yehova ka matiko wahi?

⁷ Ku avanyisiwa ka matiko (1:1–2:3). “Yehova u ta dzumadzuma le Siyoni.” (1:2) Amosi u ya emahlweni a tsundzuxa ku avanyisa ka Yena loku chavisaka ka matiko. Damaska (Siriya) ri tshikilele Giliyadi hi switirho swa nsimbi leswi tshikilelaka. Gaza (Filista) na Tiri ma nyikele mahlonga ya Vaisrayele eka Edomu. Eka Edomu hi roxe musa ni rirhandzu ra vamakwerhu swi kayiverile. Amoni ri hlasele Giliyadi. Mowabu ri hise marhambu ya hosi ya Edomu leswaku ri kuma kalaka. Voko ra Yehova ri lwisana ni matiko lawa hinkwawo, naswona u ri: “Ndzi nga ka ndzi nga hundzuki.”—1:3, 6, 8, 9, 11, 13; 2:1.

 8. Hikwalaho ka yini ku avanyisa ka Yehova ku twarisiwe ni le ka Yuda na Israyele?

⁸ Ku avanyisiwa ka Yuda na Israyele (2:4-16). Naswona Yehova a nga ka a nga hundzuki evukarhini bya yena eka Yuda. Va dyohile “hikuva va tlurile nawu wa Yehova.” (2:4) Israyele ke? Yehova u va lovisele Vaamori lava chavekaka ivi a a va nyika tiko lerinene. U pfuxe Vanaziri ni vaprofeta exikarhi ka vona, kambe va endle leswaku Vanaziri va tlula ku hlambanya ka vona ivi va lerisa vaprofeta va ku: “Mi nga tshuki mi profeta.” (2:12) Hikwalaho Yehova u endla leswaku masungulo ya vona ma hambuka ku fana ni golonyi leyi tatiweke hi swa le masin’wini leswa ha ku tsemiwaka. Loko va ri vavanuna va vona va nyimpi, va ta baleka va nga ambalanga nchumu.

 9. I yini lexi kombaka leswaku Yehova u vulavurile, naswona ngopfu-ngopfu Amosi u profeta ku lwisana na vamani?

⁹ Ku tengisana na Israyele (3:1–6:14). Hi ku tirhisa ka yena swifaniso leswi hlamarisaka, Amosi u kandziyisa leswaku mhaka ya ku profeta ka yena hi yoxe yi komba leswaku Yehova u vurile. “Hikuva Hosi, Yehova, a nga endli nchumu a nga si kombisa makungu ya yena eka malandza ya yena va nga vaprofeta. . . . Yehova, [Hosi Leyikulu] wa vulavula: loyi a nga ta ka a nga profeti i mani xana?” (3:7, 8) Amosi wa profeta hi ndlela yo hlawuleka ku lwisana ni vaonhi lava rhandzaka mapfekepfeke lava tshamaka eSamariya. Yehova u ta va susa eswitshan’weni swa vona leswo xonga, naswona tindlu ta vona ta timhondzo ta tindlopfu ti ta hela.

10. Yehova u tsundzuxa Israyele yini, naswona i siku rihi ra khombo leri ri nga ta ta?

¹⁰ Yehova u phindha minxupulo ni mindzulamiso ya yena eka Israyele. U va tsundzuxa makhamba ya ntlhanu a ku: “A mi tlhelelanga ka mina.” Hikwalaho ke, Oho Israyele, “tilunghiselele ku hlangana ni Xikwembu xa wena.” (4:6-12) Amosi u sungula xirilo xa vuprofeta a ku: “U wile, wanhwana wa Israyele a nga ha tlheli a yima, u tlatlalatiwile ehansi, a ku na la n’wi pfuxaka.” (5:2) Hambi swi ri tano, Yehova, Muendli wa swilo leswi hlamarisaka etilweni ni le misaveni, u ya emahlweni a rhamba Israyele ku n’wi lava kutani a hambeta a hanya. Ina, “lavani leswinene, swi nga ri leswo biha, leswaku mi ta hanya.” (5:4, 6, 14) Kambe siku ra Yehova ri ta vula yini eka vona xana? Ku ta va siku ra khombo. Ku fana ni xinambyana ri ta va kukula va ya evuhlongeni ehase ka Damaska, naswona tindlu leti xongisiweke hi timhondzo ta tindlopfu ta minkhuvo ya vona ya vunghwavava ti ta hundzuka marhumbi ntsena.

11. Hi wahi matimba lawa Amosi a tshembisaka ku profeta ku lwisana na Israyele ha wona?

¹¹ Amosi wa profeta ku nga khathariseki nkaneto (7:1-17). Yehova u komba muprofeta wakwe ngoti yo pima leyi vekiweke exikarhi ka Israyele. A ku nga ha vi na ku tiyimelela kun’wana. U ta lovisa swikwetsimisiso swa Israyele ivi a yima a lwisana ni yindlu ya Yerobuwamu II hi tlhari. Amasiya muprofeta wa Bethele u rhumeriwa eka Yerobuwamu, a ku: “Amosi u ku hundzukerile.” (7:10) Amasiya u byela Amosi ku ya eYuda ku ya endla ku profeta ka yena. Amosi u veka matimba ya yena erivaleni, a ku: “Yehova u ndzi khomile ndzi ri karhi ndzi risa ntlhambi, kutani Yehova a ku ka mina: Famba u ya profeta etikweni ra mina ra Israyele.” (7:15) Kutani Amosi u vhumba khombo ra Amasiya ni yindlu yakwe.

12. I ndlala yihi leyi vhumberiweke Israyele, kambe hi xihi xitshembiso lexi vangamaka lexi vuprofeta byi gimetaka ha xona?

¹² Ntshikilelo, nxupulo ni ku pfuxetiwa (8:1–9:15). Yehova u komba Amosi xirhundzu xa mihandzu ya ximumu. U sola ku tshikilela ka Israyele swisiwana ivi a hlambanya “hi ku kwetsima ka Yakobo” leswaku va ta rila hikwalaho ka mintirho ya vona leyo biha. “Vonani, ku vula Yehova, ma ta masiku lawa ndzi nga ta rhuma ndlala emisaveni, yi nga ri ndlala ya vuswa, ni loko ri ri torha ra mati, kambe yi nga ndlala ya marito ya [Yehova].” (8:7, 11) Va ta wa va nga ha pfuki. Hambi va cela eSheol kumbe va khandziya ematilweni, voko ra Yehova hi roxe ri ta va teka. Vadyohi va vanhu va yena va ta fa hi tlhari. Kutani ke, mawaku xitshembiso xo vangama swonghasi! “Hi siku rero ndzi ta pfuxa ntsonga wa Davhida lowu weke, ndzi siva tinhla ta khumbi ra wona, laha ri mbundzukeke ndzi ta ri lunghisa, ndzi ta wu aka wu fana ni le minkarhini ya khale.” (9:11) Mahlonga lama tlheleke ma hlengeletiwa ma ta va lama humelelaka lerova murimi u ta hlula mutshoveri loko a nga si hlengeleta swa le masin’wini ya yena leswo tala. Mikateko leyi yi humaka eka Yehova yi ta va ya hi laha ku nga heriki!

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

13. Hina namuntlha hi nga pfunekisa ku yini eka switsundzuxo swa Amosi?

¹³ Vahlayi va Bibele namuntlha va nga pfuneka hi ku xiya xivangelo xa switsundzuxo leswi Amosi a swi twariseke eka Israyele, Yuda ni vaakelani va wona va le kusuhi. Lava va honisaka nawu wa Yehova, lava xisaka ni ku tshikilela swisiwana, lava nga ni makwanga ni ku va ni vunghwavava, ni lava va phahlaka swifaniso va nga ka va nga amukeriwi hi Yehova. Kambe Yehova u rivalela lava va papalataka swilo swo tano ivi va hundzuka, naswona u va kombisa musa. Hi tintlhari loko hi tihambanisa ni swinakulobye leswi thyakisaka emisaveni leyo biha ivi hi hlayisa xitsundzuxo xa Yehova lexi nge: “Ndzi laveni, kutani mi ta hanya.”—5:4, 6, 14.

14. Xana Vayuda va nkarhi wa Stefano va pfunekile eka switsundzuxo swa Amosi?

¹⁴ Enkarhini wa ku dlawela ka yena ripfumelo, Stefano u tshahe Amos. U tsundzuxe Vayuda leswaku a ku ri swikwembu swa hava swa Israyele ni swikwembu swimbe, swo fana na Moloko na Rhomfani, leswi swi tiseke vuhlonga. Xana Vayuda volavo va pfunekile hi ku twa marito ya Amosi ma phindhiwa ke? Nikantsongo! Hi ku hlundzukisiwa, va khandle Stefano hi maribye a fa kutani va tiveka enxaxamelweni wa khombo rin’wana eku lovisiweni ka Yerusalema hi 70 C.E.—Amos 5:25-27; Mintirho 7:42, 43.

15. Hi byihi vuprofeta bya ku pfuxetiwa lebyi pfunaka ku byi kambisisa?

¹⁵ Swa pfuna ku kambisisa ku hetiseka ka vuprofeta byo tala bya Amosi, hayi lebyi byi hetisekeke eku xupuriweni ka Israyele, Yuda ni matiko man’wana ntsena, kambe ni vuprofeta bya ku pfuxetiwa. Ku pfumelelana ni rito ra Yehova hi ku tirhisa Amosi, mahlonga ya Israyele ma vuyile hi 537 B.C.E. ku ta tlhela ma aka ni ku tshama emitini ya wona leyi nga marhumbi ni ku byala masimu ni mintanga ya wona ya vhinyo.—Amos 9:14; Ezra 3:1.

16. Yakobo u kombisa ku hetiseka ka Amos 9:11, 12 mayelana ni bandlha ra Vukriste hi ndlela yihi?

¹⁶ Hambi swi ri tano, a ku ri ni ku hetiseka loku vangamaka ni loku akaka ka vuprofeta bya Amosi emasikwini ya vaapostola. Loko a vulavula hi ku hlengeletiwa ka lava va nga riki Vaisrayele ebandlheni ra Vukriste, Yakobo, ehansi ka ku huhuteriwa, u swi veka erivaleni leswaku leswi a swi vhumbiwile evuprofeteni lebyi nga eka Amos 9:11, 12. U kombisa leswaku ‘ku akiwa nakambe ka ntsonga wa Davhida lowu a wu wile’ ku kuma ku hetiseka malunghana ni bandlha ra Vukriste, “leswaku vanhu lavan’wana hinkwavo va ta kota ku lava [Yehova], vanhu va matiko hinkwavo lava ndzi nga va vitana leswaku va va vanhu va mina hakunene. [Yehova] u vula sweswo.” Lowu, hakunene, a ku ri nseketelo wa Matsalwa wa endlelo lerintshwa, hi laha ri hlamuseriweke ha kona hi Simoni Petro—leswaku Xikwembu a xi hlawula eka vamatiko “vanhu lava nga ta vuriwa va xona hakunene.”—Mintirho 15:13-19.

17. I ku humelela ni ku nga heli kwihi loku Amos yi ku vhumbaka malunghana ni Mfumo wa Xikwembu ke?

¹⁷ Yesu Kriste, Nhloko ya bandlha leri ra Vukriste, kun’wana u hlamuseriwa tanihi “n’wana Davhida” loyi a kumaka “xiluvelo xa Davhida tata wa yena” ivi a fuma hi laha ku nga heriki. (Luka 1:32, 33; 3:31) Xisweswo vuprofeta bya Amos byi kombetela emahlweni eku hetisekeni ka ntwanano wa mfumo na Davhida. Marito yo dlayelela ya Amos a ma nyiki xivono lexi hlamarisaka xa ku humelela loku pupumaka enkarhini wa ku vumbiwa ka ‘ntsonga wa Davhida’ ntsena, kambe ma tlhela ma kandziyisa ku nga heli ka Mfumo wa Xikwembu: “Ndzi ta va byala etikweni ra vona, a va nga ha tlheli va tsuvuriwa etikweni ra vona leri ndzi va nyikeke rona: ‘Ku vula Yehova, Xikwembu xa wena.’” Misava yi ta tala hi mikateko leyi nga heriki loko Yehova a tlherisela ‘ntsonga wa Davhida’ hi xitalo!—Amos 9:13-15.

[Nhlamuselo ya le hansi]