Chava Yehovha U Hlayisa Swileriso Swa Yena
“Chava Xikwembu xa ntiyiso u hlayisa swileriso swa xona. Hikuva leyi hi yona mfanelo hinkwayo ya munhu.”—EKLESIASTA 12:13.
1, 2. (a) Ku chava ku nga hi sirhelela njhani? (b) Ha yini vatswari lava tlhariheke va lwela ku dyondzisa vana va vona leswaku va chava makhombo?
LEONARDO DA VINCI u te: “Leswi vurhena byi hoxaka vutomi ekhombyeni, ku chava ka byi ponisa.” Vurhena kumbe xivindzi xa vuphukuphuku xi sivela munhu leswaku a nga xiyi khombo, kasi ku chava ku n’wi endla a va ni vukheta. Hi xikombiso, loko hi yima emakumu ka rigiyagiya kutani hi vona leswaku ri ente ku fika kwihi, vo tala va hina hi ta namba hi tlhentlhela endzhaku. Hilaha ku fanaka, ku chava lokunene a ku endli leswaku hi va ni vuxaka lebyinene na Xikwembu ntsena, hilaha hi swi voneke hakona exihlokweni lexi hundzeke, kambe ku tlhela ku hi sirhelela leswaku hi nga weli ekhombyeni.
2 Hambiswiritano, masiku lawa ku ni makhombo yo tala lama faneleke ma chaviwa. Tanihi leswi vana va nga ma tiviki makhombo ya gezi kumbe ya swifambo edorobeni, swi nga olova leswaku va weriwa hi mhangu leyikulu.a Vatswari vo tlhariha va ringeta ku dyondzisa vana va vona leswaku va chava makhombo, va tshamela ku va lemukisa ha wona. Vatswari va swi tiva leswaku ku chava makhombo yo tano ku nga ponisa vutomi bya vana va vona.
3. Ha yini Yehovha a hi tsundzuxa hi makhombo ya moya, naswona u hi tsundzuxa njhani?
3 Yehovha na yena u khathala hi ndlela leyi fanaka hi vuhlayiseki bya hina. Leswi a nga Tatana la nga ni rirhandzu, u hi dyondzisa hi ku tirhisa Rito ra yena ni nhlengeletano ya yena leswaku hi vuyeriwa. (Esaya 48:17) Mpfuno wun’wana wa nongonoko wa dyondzo ya Xikwembu i ku hi tsundzuxa “hi ku phindha-phindha” malunghana ni swirimbana swa moya leswaku hi ta chava khombo ro tano. (2 Tikronika 36:15; 2 Petro 3:1) Ematin’wini hinkwawo makhombo yo tala ya moya swin’we ni maxangu yo tala a swi ta va swi papalatiwile ‘ntsena loko vanhu a va lo endla leswaku timbilu ta vona ti chava Xikwembu ni ku hlayisa swileriso swa xona.’ (Deteronoma 5:29) ‘Eminkarhini leyi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona,’ hi nga ti endla njhani timbilu ta hina leswaku ti chava Xikwembu ni ku papalata khombo ra moya?—2 Timotiya 3:1.
Fularhela Leswo Biha
4. (a) Vakreste va fanele va hlakulela rivengo ra yini? (b) Yehovha u titwisa ku yini hi ku dyoha? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)
4 Bibele yi hlamusela leswaku “ku chava Yehovha swi vula ku venga swo biha.” (Swivuriso 8:13) Xihlamusela-marito xa Bibele xi hlamusela rivengo leri tanihi “langutelo ro karhi hi vanhu kumbe swilo swo biha, leswi nyenyiwaka, leswi sandziwaka leswi munhu a nga naveliki ku tihlanganisa na swona.” Hikwalaho, ku chava Xikwembu swi katsa ku venga kumbe ku nyenya hinkwaswo leswi biheke emahlweni ka Yehovha.b (Pisalema 97:10) Ku hi susumetela ku fularhela leswo biha, tanihi leswi a hi ta tlhentlha loko hi yime emakumu ka rigiyagiya hileswi ku chava ka hina ka ntumbuluko ku hi tsundzuxaka. Bibele yi ri: “Munhu u fularhela swo biha hikwalaho ka ku chava Yehovha.”—Swivuriso 16:6.
5. (a) Hi nga wu hlakulela njhani moya wa ku chava Xikwembu swin’we ni ku venga ka hina swilo leswo biha? (b) Matimu ya tiko ra Israyele ma hi dyondzisa yini emhakeni leyi?
5 Hi nga hlakulela moya lowu wa ku chava ni ku venga swilo leswo biha hi ku anakanyisisa hi vuyelo byo biha bya xidyoho. Bibele ya hi tiyisekisa leswaku hi ta tshovela leswi hi swi byaleke—ku nga khathariseki leswaku hi byalela nyama kumbe hi byalela moya. (Vagalatiya 6:7, 8) Hikwalaho ka sweswo Yehovha u byi hlamusela kahle vuyelo lebyi nga papalatekiki bya ku honisa swileriso swa yena ni bya ku fularhela vugandzeri bya ntiyiso. Loko Xikwembu xi tshika tiko leritsongo ra Israyele xi nga ri sirheleri, a ri chachamerisiwa hi vaakelani va rona lava nga ni tihanyi ni matimba. (Deteronoma 28:15, 45-48) Vuyelo byo biha bya ku nga yingisi ka Israyele byi tsariwile hinkwabyo eBibeleni ‘leswaku byi va xilemukiso’ leswaku hi dyondza eka byona naswona hi hlakulela moya wa ku chava Xikwembu.—1 Vakorinto 10:11.
6. Hi swihi swikombiso swin’wana swa le Matsalweni leswi hi nga anakanyaka ha swona loko hi lava ku chava Xikwembu? (Vona nhlamuselo ya le hansi.)
6 Handle ka leswi humeleleke tiko ra Israyele hinkwaro, Bibele yi tamele timhaka ta xiviri leti humeleleke vanhu lava veke ni mavondzo, ku tikhoma loko biha, makwanga, kumbe ku tikukumuxa.c Van’wana va vanhu lava va tirhele Yehovha malembe yo tala, kambe eka nkarhi wun’wana evuton’wini bya vona ku chava ka vona Xikwembu a ku nga tiyanga, naswona va kume vuyelo byo biha. Ku anakanyisisa hi swikombiso swo tano swa le Matsalweni swi nga hi susumetela ku lwa hi matimba leswaku hi nga endli swihoxo leswi fanaka. Swi nga vavisa swinene loko ho lava ku tiendla vamakholwa-hi-ku-vona ku ri kona hi yingisaka xitsundzuxo xa Xikwembu! Ku hambana ni leswi vanhu vo tala va swi pfumelaka, ku va makholwa-hi-ku-vona a ku pfuni ngopfu.—Pisalema 19:7.
7. Yehovha u rhamba vanhu va njhani entsongeni wakwe wo fanekisela?
7 Xivangelo xin’wana lexikulu xa ku hlakulela moya wa ku chava Xikwembu i ku navela ka hina ku hlayisa vuxaka bya hina na Xikwembu. Hi chava ku hlundzukisa Yehovha hikuva hi xixima vunghana lebyi hi nga na byona na yena. I mani loyi Xikwembu xi n’wi tekaka a ri munghana wa xona, loyi xi nga n’wi rhambelaka entsongeni wa xona wo fanekisela? Hi loyi “a fambaka a nga ri na xihoxo naswona a hanyaka hi ku lulama.” (Pisalema 15:1, 2) Loko hi xixima vuxaka lebyi byo hlawuleka lebyi hi nga na byona ni Muvumbi wa hina, hi ta tiyiseka leswaku hi famba hi nga ri na xihoxo emahlweni ka yena.
8. Vaisrayele van’wana va le nkarhini wa Malakiya va honise vunghana bya vona na Xikwembu hi ndlela yihi?
8 Lexi vavisaka, Vaisrayele van’wana va le nkarhini wa Malakiya a va nga ri na mhaka ni vunghana bya vona na Xikwembu. Ematshan’weni yo chava Yehovha ni ku n’wi dzunisa, a va tisa swiharhi leswi vabyaka ni leswi khutaka ealitarini. Ku nga chavi ka vona Xikwembu ku tlhele ku kombisiwa hi langutelo leri a va ri na rona hi vukati. Va thale vasati va vuntshwa bya vona hi swivangelo leswi nga twaliki leswaku va ta kota ku teka vavasati lavantshwa. Malakiya u va byele leswaku Yehovha u venge “ku dlaya vukati” ni leswaku vukanganyisi bya vona byi va hambukise eka Xikwembu xa vona. Xana Xikwembu a xi ta ma amukela njhani magandzelo ya vona kasi alitari yi tele mihloti hi ndlela yo fanekisela—mihloti ya xirilo xa vavasati va vona lava tshikiweke? Ku deleriwa koloko lokukulu ka mimpimanyeto ya Yehovha ku n’wi susumetele ku vutisa a ku: “Ku kwihi ku chaviwa ka mina?”—Malakiya 1:6-8; 2:13-16.
9, 10. Hi nga swi kombisa njhani leswaku hi xixima vunghana bya hina na Yehovha?
9 Ni namuntlha, Yehovha wa ri vona gome lerikulu ra vanghana va vukati vo tala swin’we ni vana lava nga riki na nandzu lava titwaka va nga pfuni nchumu hikwalaho ka vavanuna tlhelo vatatana kumbe vavasati tlhelo vamanana lava nga ni vutianakanyi naswona va nga tikhomangiki kahle. Swi n’wi twisa ku vava hakunene. Munghana wa Xikwembu u ta vona swilo hi ndlela leyi Xikwembu xi swi vonaka ha yona naswona u ta tikarhatela ku tiyisa vukati bya yena, a fularhela mianakanyo ya misava ya ku tekela xiboho xa vukati ehansi, naswona a ‘balekela vumbhisa.’—1 Vakorinto 6:18.
10 Evukatini swin’we ni le timhakeni tin’wana ta vutomi bya hina, loko hi venga hinkwaswo leswo biha emahlweni ka Yehovha kutani hi byi tlangela swinene vunghana bya hina, swi ta endla leswaku hi amukeleka eka Yehovha. Muapostola Petro u vule hi ku tiyisa a ku: “Hakunene ndza swi xiya leswaku Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.” (Mintirho 10:34, 35) Hi ni swikombiso swo tala swa le Matsalweni leswi kombisaka ndlela leyi ku chava Xikwembu ku va susumeteleke ha yona vanhu leswaku va endla leswinene eswiyin’weni swo hambana-hambana leswi ringaka ripfumelo.
Vanhu Vanharhu Lava A Va Chava Xikwembu
11. Abrahama u vuriwe ‘la chavaka Xikwembu’ hikwalaho ka yini?
11 Ku ni wanuna un’wana wa le Bibeleni loyi Yehovha a n’wi vuleke munghana wa yena—ku nga kokwa wa hina Abrahama. (Esaya 41:8) Ku chava ka Abrahama Xikwembu ku ringiwile loko Xikwembu xi n’wi kombele ku endla gandzelo hi Isaka, n’wana wa yena la nga swakwe, loyi Xikwembu a xi ta hetisisa xitshembiso xa xona xa leswaku vana va Abrahama a va ta va tiko lerikulu ha yena. (Genesa 12:2, 3; 17:19) Xana “nakulobye wa Yehovha” a a ta hundza kahle eka ndzingo lowu wo vava? (Yakobo 2:23) Hi nkarhi lowu Abrahama a nga tlakusa mukwana wa yena leswaku a dlaya Isaka, ntsumi ya Yehovha yi te: “U nga tshambuluti voko ra wena u dlaya mufana, u nga n’wi endli nchumu nikatsongo, hikuva sweswi ndza swi tiva leswaku u chava Xikwembu hikuva a wu ndzi alelanga n’wana wa wena, loyi a nga swakwe.”—Genesa 22:10-12.
12. I yini lexi susumeteleke Abrahama ku chava Xikwembu, naswona hina hi nga wu kombisa njhani moya lowu fanaka?
12 Hambileswi Abrahama a swi kombiseke enkarhini lowu hundzeke leswaku a a chava Yehovha, hi nkarhi wolowo u kombise ku chava Xikwembu hi ndlela leyi hlamarisaka. Ku tiyimisela kakwe ku endla gandzelo hi Isaka a ku nga ri ku kombisa ku yingisa ka xichavo ntsena. Abrahama a a susumetiwa hi ntshembo lowu heleleke wa leswaku Tata wa yena wa le tilweni u ta hetisisa xitshembiso xa Yena hi ku pfuxa Isaka loko swi fanerile. Hilaha Pawulo a tsaleke hakona, Abrahama a a “kholwa hi ku helela leswaku leswi [Xikwembu] xi swi tshembiseke a xi kota ni ku swi endla.” (Varhoma 4:16-21) Xana hi tiyimiserile ku endla ku rhandza ka Xikwembu hambiloko ku ta hi koxa swo tala? Xana hi ni ntshembo lowu heleleke wa leswaku ku yingisa ko tano ku ta tisa vuyelo lebyi nga heriki, hi ku tiva leswaku Yehovha i ‘muhakeri wa lava va n’wi lavaka hi mbilu hinkwayo’? (Vaheveru 11:6) Koloko i ku chava Xikwembu ka xiviri.—Pisalema 115:11.
13. Ha yini a swi fanerile leswaku Yosefa a tivitana munhu la “[chavaka] Xikwembu xa ntiyiso”?
13 A hi kambisiseni xikombiso xin’wana lexinene xa ku chava Xikwembu—xa Yosefa. Leswi a a ri hlonga endlwini ya Potifaro, siku ni siku Yosefa a a tikuma a langutane ni ntshikilelo wa ku endla vuoswi. Handle ko kanakana a swi nga koteki ku papalata ku hlangana ni nsati wa n’wini wa yena, loyi a a tshamela ku n’wi kombela leswaku a etlela na yena. Eku heteleleni, loko a ‘n’wi khomile’ u ‘balekile a humela ehandle.’ I yini lexi n’wi susumeteleke ku fularhela vubihi xikan’we-kan’we? A swi kanakanisi leswaku xivangelo-nkulu a ku ri ku chava Xikwembu, ku navela ku papalata ku endla ‘vubihi lebyi lebyikulu bya ku dyohela Xikwembu hi xoxe.’ (Genesa 39:7-12) A swi fanerile leswaku Yosefa a tivitana munhu la “[chavaka] Xikwembu xa ntiyiso.”—Genesa 42:18.
14. Tintswalo ta Yosefa ti swi kombise njhani leswaku a a chava Xikwembu hakunene?
14 Endzhaku ka malembe yo tala, Yosefa u hlangane na vamakwavo hi nyama lava n’wi xaviseleke evuhlongeni hi tihanyi. Hi nkarhi wolowo lowu a va fa hi ndlala, a swi ta n’wi olovela ku tirihisela nsele lowu va n’wi endleke wona. Kambe ku khoma vanhu hi tihanyi a swi kombisi ku chava Xikwembu. (Levhitika 25:43) Xisweswo, loko Yosefa se a swi vonile hakunene leswaku vamakwavo va yena va hundzukile, u va rivalele hi mbilu hinkwayo. Ku fana na Yosefa, ku chava ka hina Xikwembu ku ta hi susumetela ku hlula leswo biha hi leswinene, ku tlhela ku hi sivela leswaku hi nga weli endzingweni.—Genesa 45:1-11; Pisalema 130:3, 4; Varhoma 12:17-21.
15. Ha yini ku tikhoma ka Yobo ku tsakise mbilu ya Yehovha?
15 Yobo a a ri xikombiso xin’wana xo hlawuleka xa munhu la chavaka Xikwembu. Yehovha u byele Diyavulosi a ku: “Xana u veke mbilu ya wena ehenhla ka nandza wa mina Yobo, hikuva a ku na munhu la fanaka na yena emisaveni, munhu la pfumalaka xisandzu, wo lulama, la chavaka Xikwembu naswona a kendlukaka eka leswo biha?” (Yobo 1:8) Ku tikhoma lokunene ka Yobo ku ringana malembe yo tala ku tsakise mbilu ya Tata wa yena wa le tilweni. Yobo a a chava Xikwembu hikuva a a swi tiva leswaku a a fanerile a endla tano naswona a ku ri ndlela leyinene yo hanya ha yona. Yobo u te: “Waswivo! Ku chava Yehovha—sweswo i vutlhari, naswona ku fularhela vubihi i ku twisisa.” (Yobo 28:28) Leswi Yobo a a ri ni nsati, a a nga yisi nyingiso wa yena eka vanhwanyana swi nga fanelanga, naswona a a nga si tshama a anakanya hi ku endla vuoswi embilwini ya yena. Hambileswi a a fumile, a a nga vekanga mbilu yakwe erifuweni naswona u papalate mixaka hinkwayo ya vugandzeri bya swifaniso.—Yobo 31:1, 9-11, 24-28.
16. (a) Yobo u ve ni musa wa rirhandzu hi tindlela tihi? (b) Yobo u swi kombise njhani leswaku a a rivalela?
16 Hambiswiritano, ku chava Xikwembu swi vula ku endla leswinene u tlhela u fularhela leswo biha. Xisweswo, Yobo a a ma khathalela hi tintswalo mabofu, lava lamaleke ni swisiwana. (Levhitika 19:14; Yobo 29:15, 16) Yobo a a swi twisisa leswaku “munhu la nga kombisiki musa wa rirhandzu eka munhu-kulobye, munhu yoloye a nge he n’wi chavi ni Lowa Matimba Hinkwawo.” (Yobo 6:14) Munhu la nga kombisiki musa swi vula leswaku a nga rhandzi ku rivalela van’wana kumbe u ni xikhomela. Xikwembu xi lerise Yobo ku khongelela vanghana va yena vanharhu lava n’wi dyiseke mbitsi a xeva hi nhlomulo. (Yobo 42:7-10) Xana na hina hi nga kombisa moya lowu fanaka wa ku rivalela mupfumeri-kulorhi loyi a nga ha vaka a hi twise ku vava hi ndlela yo karhi? Ku n’wi khongelela hi mbilu hinkwayo munhu loyi a hi dyoheleke swi nga hi pfuna swinene leswaku hi nga vi na xikhomela. Mikateko leyi Yobo a yi kumeke hikwalaho ka ku chava ka yena Xikwembu yi hi nyika vuthala byitsongo bya ‘swilo swo tala leswinene leswi Yehovha a swi vekeleke lava va n’wi chavaka.’—Pisalema 31:19; Yakobo 5:11.
Ku Chava Xikwembu Ka Hambana Ni Ku Chava Vanhu
17. Xana ku chava vanhu ku nga hi endla yini, kambe ha yini ku chava ko tano ku ri vuphukuphuku?
17 Ku chava Xikwembu ku nga hi susumetela ku endla leswinene, kasi ku chava vanhu ku nga tsanisa ripfumelo ra hina. Hikwalaho ka leswi, loko Yesu a khutaza vaapostola leswaku va va vachumayeri lava hisekaka va mahungu lamanene, u te: “Mi nga va chavi lava dlayaka miri kambe va nga swi kotiki ku dlaya moya-xiviri; kambe ku ri na sweswo chavani loyi a nga lovisaka moya-xiviri ni miri eGehena.” (Matewu 10:28) Yesu u hlamusele leswaku ku chava vanhu i vuphukuphuku hikuva vanhu a va nge wu herisi ntshembo wa hina wa vutomi bya nkarhi lowu taka. Ku tlula kwalaho, hi chava Xikwembu hikuva ha ma xiya matimba ya xona lama chavisaka loko ma pimanisiwa ni matimba lama nga nyawuriki ya matiko hinkwawo. (Esaya 40:15) Ku fana na Abrahama hi ma tshemba hi ku hetiseka matimba ya Yehovha yo pfuxa malandza ya Yena lama tshembekaka. (Nhlavutelo 2:10) Xisweswo hi vula hi ku tiyiseka hi ku: “Loko Xikwembu xi ri xa hina, i mani loyi a nga ta lwa na hina?”—Varhoma 8:31.
18. Yehovha u va hakela njhani lava n’wi chavaka?
18 Ku nga khathariseki leswaku loyi a hi kanetaka i xirho xa ndyangu kumbe i xifamona xa le xikolweni, hi ta kuma leswaku “ku chava Yehovha ku tisa ntshembo lowukulu.” (Swivuriso 14:26) Hi nga khongela eka Xikwembu leswaku xi hi nyika matimba hi ku tiva leswaku xi ta hi twa. (Pisalema 145:19) Yehovha a nga va rivali lava n’wi chavaka. Wa hi tiyisekisa hi ku tirhisa muprofeta wakwe Malakiya: “Enkarhini wolowo lava va chavaka Yehovha va vulavurisanile, un’wana ni un’wana ni nakulobye, Yehovha a hambeta a rhiya ndleve, a yingisa. Kutani buku ya xitsundzuxo yi sungula ku tsariwa emahlweni ka yena yi tsaleriwa lava va chavaka Yehovha ni lava va anakanyaka hi vito ra yena.”—Malakiya 3:16.
19. I ku chava ka muxaka muni loku nga ta hela, kambe i ku chava kwihi loku nga ta tshama hi masiku?
19 Se wu tshinele nkarhi lowu hinkwavo lava nga emisaveni va nga ta gandzela Yehovha naswona ku chava vanhu a ku nge he vi kona. (Esaya 11:9) Ku chava ndlala, mavabyi, vugevenga ni nyimpi na swona swi ta nyamalala. Kambe ku chava Xikwembu ku ta tshama ku ri kona hilaha ku nga heriki loko malandza ya yena lama tshembekaka etilweni ni le misaveni ma hambeta ma n’wi xixima, ma n’wi yingisa ma tlhela ma n’wi dzunisa. (Nhlavutelo 15:4) Enkarhini wa sweswi, onge hinkwerhu ka hina hi nga yingisa ndzayo leyi huhuteriweke ya Solomoni: “Mbilu ya wena yi nga tshuki yi vondzoka vadyohi, kambe chava Yehovha siku hinkwaro. Hikuva emhakeni yoleyo ku ta va ni vumundzuku, ni ntshembo wa wena a wu nge hetiwi.”—Swivuriso 23:17, 18.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Vanhu van’wana lavakulu a va ha ma chavi makhombo loko ntirho wa vona wu endla leswaku va tirha eswiyin’weni leswi nga ni khombo siku ni siku. Loko muvatli un’wana la nga ni ntokoto a vutisiwile leswaku ha yini vavatli vo tala va tsemeke tintiho tin’wana, u te: “A va ha ti chavi tisaha ta gezi leti nga ni rivilo lerikulu.”
b Yehovha na yena wa nyangatseka. Hi xikombiso, Vaefesa 4:29 yi hlamusela leswaku ku rhukana i “rito ro bola.” Rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke ri va ku “bola,” hi ku kongoma ri vula mbhandzu, nhlampfi, kumbe nyama yo bola. Rito rolero ri ri hlamusela kahle rivengo leri hi faneleke hi va na rona eka mavulavulelo yo biha kumbe nhlambha. Hilaha ku fanaka, eMatsalweni hakanyingi swifaniso swa hava swi hlamuseriwa tanihi leswi ‘nyenyetsaka.’ (Deteronoma 29:17; Ezekiyele 6:9) Ndlela leyi hi byi nyenyaka ha yona vulongo bya swiharhi kumbe thyaka ra munhu, yi hi pfuna ku twisisa ndlela leyi Xikwembu xi byi nyenyaka ha yona vugandzeri byin’wana ni byin’wana bya swifaniso.
c Hi xikombiso, anakanya hi mhaka ya le Matsalweni ya Kayini (Genesa 4:3-12); Davhida (2 Samuwele 11:2–12:14); Gehazi (2 Tihosi 5:20-27); na Uzhiya (2 Tikronika 26:16-21).
Wa Tsundzuka Xana?
• Hi swi dyondza njhani ku venga leswo biha?
• Vaisrayele van’wana va le nkarhini wa Malakiya va byi honise njhani vunghana bya vona na Yehovha?
• Hi nga dyondza yini eka Abrahama, Yosefa na Yobo malunghana ni ku chava Xikwembu?
• Hi kwihi ku chava loku nga ta tshama hi masiku naswona ha yini?
[Xifaniso eka tluka 19]
Vatswari vo tlhariha va dyondzisa vana va vona ku va ni ku chava lokunene
[Xifaniso eka tluka 20]
Tanihi leswi ku chava ku hi endlaka hi fularhela khombo, ku chava Xikwembu ku hi endla hi fularhela leswo biha
[Xifaniso eka tluka 23]
Yobo u tshame a ri karhi a chava Xikwembu hambiloko a langutane ni vanghana vanharhu va mavunwa
[N’wini wa Xifaniso]
From the Bible translation Vulgata Latina, 1795