Buku Ya Bibele Ya Vu-41—Marka
Mutsari: Marka
Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma
Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 60–65 C.E.
Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 29–33 C.E.
1. I yini leswi tivekaka malunghana na Marka ni ndyangu wa ka vona?
LOKO Yesu a khomiwile eGetsemani ivi vaapostola va baleka, u landzeriwe hi ‘jaha rin’wana ri funengele nkumba ntsena ehenhla ka miri wa rona lowu nga ambalangiki.’ Loko ntshungu wu ringete ku khoma na rona, “ri chupuka ri siya nkumba, ri tsutsuma ri nga ambalanga nchumu.” Jaha leri hi ntolovelo ku pfumeriwa leswaku i Marka. U hlamuseriwa eka Mintirho tanihi “Yohane loyi a va ku i Marka” naswona a nga ha va a hume emutini lowu nga ni mapfekepfeke lowu nga eYerusalema, hikuva a va ri ni yindlu ya vona vini ni malandza. Mana wa yena, Mariya, na yena a a ri Mukriste, naswona bandlha ro sungula ri tirhise kaya ra yena tanihi ndhawu yo hlangana eka yona. Eka xiendlakalo xin’wana loko a humesiwe hi ntsumi ekhotsweni, Petro u ye endlwini leyi ivi a kuma vamakwavo va hlengeletane kona.—Marka 14:51, 52; Mintirho 12:12, 13.
2, 3. (a) Handle ko tipfinyinga i yini lexi susumeteleke Marka ku nghenela ntirho wa vurhumiwa ke? (b) I xinakulobye xihi lexi a veke na xona ni varhumiwa van’wana, ngopfu-ngopfu na Petro na Pawulo?
2 Barnaba wa murhumiwa, Mulevhi la humaka eKipra, a a ri makwavo wa Marka hi vatatana. (Mintirho 4:36; Vakol. 4:10) Loko Barnaba a te na Pawulo eYerusalema mayelana ni xilamulela-mhangu xa dyandza, Marka na yena u tive Pawulo. Swinakulobye leswi ebandlheni ni vatirheli lava chivirikaka lava endzaka, handle ko tipfinyinga swi byale ku navela ku nghenela ntirho wa vurhumiwa eka Marka. Kutani hi n’wi kuma tanihi munghana ni mutirheli wa Pawulo na Barnaba epfhumbeni ra vona ro sungula ra vurhumiwa. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka xivangelo xo karhi, Marka u va siyile le Perga, ePhamfiliya ivi a tlhelela eYerusalema. (Mintirho 11:29, 30; 12:25; 13:5, 13) Hikwalaho ka leswi, Pawulo u arile ku famba na Marka eka pfhumba ra vona ra vumbirhi ra vurhumiwa, naswona leswi swi vange ku hambana exikarhi ka Pawulo na Barnaba. Pawulo u teke Silasi, kasi Barnaba u teke makwavo wa yena Marka hi vatatana ivi a tluta na yena ku ya eKipra.—Mintirho 15:36-41.
3 Marka u tinyiketerile evutirhelini ivi a va mpfuno wa nkoka hayi eka Barnaba ntsena kambe endzhakunyana ni le ka muapostola Petro na muapostola Pawulo. Marka a a ri na Pawulo (kwalomu ka 60-61 C.E.) enkarhini wa ku khotsiwa ka yena ko sungula le Rhoma. (Fil. 1, 24) Kutani hi kuma Marka a ri na Petro eBabilona exikarhi ka malembe ya 62 na 64 C.E. (1 Pet. 5:13) Pawulo nakambe i mukhotsiwa eRhoma kumbexana elembeni ra 65 C.E., naswona epapileni u kombela Timotiya ku ta na Marka, a ku, “hikuva u swi kota ngopfu ku ndzi tirhela.” (2 Tim. 1:8; 4:11) Loku i ku boxiwa ka le ndzhaku swinene ka Marka erhekhodweni ya Bibele.
4-6. (a) Marka u swi kotise ku yini ku kuma vuxokoxoko lebyikulu bya Evhangeli ya yena? (b) I yini lexi kombaka xinakulobye xa yena lexikulu na Petro? (c) Nyika swikombiso swa timfanelo ta Petro aEvhangelini leyi.
4 Ku vumbiwa ka leyi yo koma swinene ya Tievhangeli ku nyikiwa Marka loyi. A a ri mutirhi-kulobye wa vaapostola va Yesu ni loyi a vekeke vutomi bya yena n’wini entirhweni wa mahungu lamanene. Kambe Marka a a nga ri un’wana wa vaapostola va 12, naswona a a nga ri nakulobye wa le kusuhi wa Yesu. Xana u byi kume kwihi vuxokoxoko lebyikulu lebyi byi endlaka mhaka ya yena ya vutirheli bya Yesu yi va leyi hanyaka hakunene ku sukela eku sunguleni ku ya emakumu? Hi ku ya hi mukhuva wo sungula swinene wa Papias, Origen na Tertullian, xihlovo lexi a ku ri Petro, loyi Marka a a ri munghana lonkulu wa yena.a Xana Petro a nga n’wi vulanga “n’wana wa mina”? (1 Pet. 5:13) Petro a a ri mbhoni yo vona hi mahlo ya hinkwaswo leswi Marka a swi rhekhodeke hi ku kongoma, kutani u fanele a ti kume eka Petro tinhla to tala leti hlamuselaka kahle leti ti kayivelaka eka Tievhangeli tin’wana. Hi xikombiso, Marka u vulavula hi “vatirhi” lava a va tirhela Zebediya, munhu wa nhlokonho la kombelaka Yesu “a nkhinsam[e] emahlweni ka yena,” munhu la nga ni demona ‘loyi a tixekelelaka hi maribye,’ ni ku nyika ka Yesu vuprofeta byakwe ehenhleni ka ‘ku ta ka N’wana-wa-Munhu ematimbeni ni le ku kwetsimeni lokukulu’ loko a tshame eNtshaveni ya Mitlhwari “a langutana ni Tempele.”—Marka 1:20, 40; 5:5; 13:3, 26.
5 Petro hi byakwe a a ri wanuna wa minsusumeto leyi enteke kutani a a ta swi kota ku twisisa ni ku hlamusela Marka mintlhaveko ni minsusumeto ya Yesu. Kutani hi yona mhaka leyi Marka hi ku phindha-phindha a rhekhodaka ndlela leyi Yesu a titweke ni ku endla ha yona; hi xikombiso, leswaku u rhalarharile hi mahlo “a hlundzukile, a vavisekile,” leswaku “a hefemuteka” ni leswaku “a hefemuteka ngopfu emoyeni wa yena.” (3:5; 7:34; 8:12) I Marka loyi a hi byelaka hi mintlhaveko ya Yesu eka mufumi lontsongo la fuweke, a vula leswaku wa “n’wi rhandza.” (10:21) Naswona mawaku ku kufumela loku hi ku kumaka emhakeni ya leswaku Yesu a nga yimisanga n’wana lontsongo exikarhi ka vadyondzisiwa va yena ntsena kambe u tlhele a “n’wi [vukarha]” ni leswaku eka xiendlakalo xin’wana u “vukarhile vana”!—9:36; 10:13-16.
6 Swin’wana swa swivumbeko swa Petro swa vonaka eka endlelo ra Marka, leri ri nyanyulaka, leri hanyaka, leri nga ni ntamu, ra nkoka ni leri hlamuselaka. Swi vonaka onge a nga hlamusela timhaka hi xihatla lexi aneleke. Hi xikombiso, rito leri nge “hi ku hatlisa” ri humelela hi ku phindha-phindha, ri yisa mhaka emahlweni hi endlelo ra matimba.
7. I yini lexi hambanisaka Evhangeli ya Marka eka liya ya Matewu?
7 Hambi leswi Marka a a kota ku vona Evhangeli ya Matewu, naswona rhekhodo ya yena yi nga ni 7 wa tiphesente ntsena wa leswi swi nga riki kona eka Tievhangeli tin’wana, a ku ta va xihoxo ku pfumela leswaku Marka u komise Evhangeli ya Matewu ivi a tlhandlekela vuxokoxoko byi nga ri byingani lebyi hlawulekeke. Loko Matewu a kombise Yesu tanihi Mesiya ni Hosi leyi tshembisiweke, Marka sweswi u kambisisa vutomi ni mintirho ya yena ku suka eka tlhelo rin’wana. U kombisa Yesu tanihi N’wana wa Xikwembu la endlaka mahlori, Muponisi la hlulaka. Marka u kandziyisa mintirho ya Kriste ematshan’wini ya tinkulumo ni tidyondzo ta yena. I xiyenge xintsongo ntsena xa swifaniso ni yin’we ya tinkulumo to leha ta Yesu leswi swi vikiwaka, naswona Dyondzo ya le Ntshaveni a yi katsiwanga. Hi yona mhaka leyi Evhangeli ya Marka yi komeke, hambi leswi yi nga ni nsusumeto lowu fanaka ni wa leti tin’wana. Kwalomu ka 19 wa masingita ya hlamuseriwa hi ku kongoma.
8. Hi swihi swivumbeko leswi kombisaka leswaku Evhangeli ya Marka entiyisweni a yi tsaleriwe Varhoma?
8 Hambi leswi Matewu a tsaleke Evhangeli ya yena a yi tsalela Vayuda, Marka swi le rivaleni leswaku ngopfu-ngopfu u yi tsalele Varhoma. Leswi hi swi tivisa ku yini? Nawu wa Muxe wu boxiwa ntsena loko ku vikiwa bulo leri vulavuleke ha wona, naswona rixaka ra Yesu a ri katsiwi. Evhangeli ya Kriste yi andlariwa tanihi ya ntikelo wa hinkwako-nkwako. U boxa tinhlamuselo to karhi ehenhleni ka mikhuva ni tidyondzo ta Vayuda leti vahlayi lava nga riki Vayuda va nga ha vaka va nga ti tolovelanga. (2:18; 7:3, 4; 14:12; 15:42) Swiga swa Xiarama swa hundzuluxeriwa. (3:17; 5:41; 7:11, 34; 14:36; 15:22, 34) U tiyisa mavito ya le Palestina ya ntivo-misava ni vutomi bya swimilana hi tinhlamuselo. (1:5, 13; 11:13; 13:3) Ntikelo wa tikhoyini ta Xiyuda wu nyikeriwile hi mali ya Xirhoma. (12:42, NW, nhlamuselo ya le hansi) U tirhisa marito yo tala ya Xilatini ku tlula vatsari van’wana va Tievhangeli, swikombiso ku ri speculator (murindzi), praetorium (yindlu ya vuhosi ya gavhunara) na centurio (ndhuna ya nyimpi).—6:27; 15:16, 39.
9. Buku ya Marka yi tsaleriwe kwihi naswona rini, naswona i yini lexi tiyisaka vutshembeki bya yona?
9 Tanihi leswi Marka entiyisweni ngopfu-ngopfu a tsaleleke Varhoma, kumbexana u endle vutsari bya yena eRhoma. Mukhuva wo sungula swinene ni leswi swi nga endzeni ka buku leyi swi pfumelela ku heta hi leswaku yi vumbiwe eRhoma eku khotsiweni ko sungula kumbe ka vumbirhi ka muapostola Pawulo, naswona hikwalaho ku ve enkarhini wa malembe ya 60-65 C.E. Emalembeni wolawo Marka a a ri eRhoma kan’we, naswona kumbexana kambirhi. Tibuku hinkwato to sungula ta lembe xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu ti tiyisa leswaku Marka a a ri mutsari. Evhangeli leyi ana se a yi hangalasiwa exikarhi ka Vakriste exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi. Ku humelela ka yona eka minxaxamelo hinkwayo yo sungula ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki ku tiyisa vutshembeki bya Evhangeli ya Marka.
10. Makumu yo leha ni lama komeke ya Marka ya fanele ya langutisisiwa ku yini, naswona hikwalaho ka yini?
10 Hambi swi ri tano, makumu yo leha ni yo koma lama minkarhi yin’wana ya tlhandlekeriwaka endzhaku ka ndzima 16, ndzimana 8, a ma fanelanga ku langutiwa ma ri lama tshembekaka. A ma kona eka matsalwa yo tala ya khale, tanihi Sinaitic na Vatican No. 1209. Eusebius na Jerome vadyondzi va lembe xidzana ra vumune va pfumelelana leswaku rhekhodo leyi tshembekaka yi gimeta hi marito lama nge “a va chavile.” Makumu lawa man’wana kumbexana ma tlhandlekeriwile hi langutelo ro sasekisa xihatla lexi Evhangeli yi helaka ha xona.
11. (a) I yini lexi kombisaka Evhangeli ya Marka yi ri leyi pakanisaka, naswona i matimba wahi lama kandziyisiwaka? (b) Hikwalaho ka yini leyi yi ri “Evhangeli,” naswona i nkarhi wihi lowu Evhangeli ya Marka yi wu hlanganisaka?
11 Leswaku mhaka ya Marka ya pakanisa swi voniwa eku pfumelelaneni loku taleke ka Evhangeli leyi hayi ni Tievhangeli tin’wana ntsena kambe ni Matsalwa hinkwawo layo Kwetsima ku sukela eka Genesa ku ya eka Nhlavutelo. Ku tlula kwalaho, Yesu u kombisiwa hi ku phindha-phindha a ri loyi a nga ni matimba hayi eka rito ra yena leri vuriweke ntsena kambe ehenhla ka matimba ya ntumbuluko ehenhla ka Sathana ni mademona, ehenhla ka vuvabyi, ina, ehenhla ka rifu hi roxe. Kutani Marka u pfula nhlamuselo ya yena hi xingheniso lexi nyanyulaka lexi nge: “Lawa hi wona masungulo ya Evhangeli ya Yesu Kriste.” Ku ta ka yena ni vutirheli a swi vula ‘mahungu lamanene,’ naswona hikwalaho dyondzo ya Evhangeli ya Marka yi fanele yi ri leyi pfunaka eka vahlayi hinkwavo. Swiendlakalo leswi hlamuseriweke hi Marka swi hlanganisa nkarhi lowu sukelaka eximun’waneni xa 29 C.E. ku ya eximun’waneni xa 33 C.E.
LESWI NGA ENDZENI KA MARKA
12. I yini leswi swi taleke eka tindzimana to sungula ta 13 ta Marka?
12 Nkhuvulo ni ku ringiwa ka Yesu (1:1-13). Marka u sungula mahungu lamanene hi ku tivisa Yohane Mukhuvuri. I murhumiwa la vhumbiweke, la rhumeriweke ku twarisa a ku: “Khulelani ndlela ya [Yehova], mi lulamisa magondzo ya [yena].” Ehenhleni ka Loyi a nga ta ta ku nga ri khale, mukhuvuri u ri, ‘U ni matimba ku tlula mina.’ Ina, u ta khuvula, hayi hi mati, kambe hi moya lowo kwetsima. Yesu sweswi u ta hi le Nazareta wa Galeliya, naswona Yohane wa n’wi khuvula. Moya wu ehlela eka Yesu ku fana ni tuva, naswona ku twiwa rito leri humaka etilweni leri nge: “U N’wananga la rhandzekaka, loyi ndzi n’wi tsakelaka.” (1:3, 7, 11) Yesu u ringiwa hi Sathana emananga, naswona tintsumi ta n’wi tirhela. Swiendlakalo leswi hinkwaswo swa matimba swi tele etindzimaneni to sungula ta Marka ta 13.
13. Eku sunguleni Yesu u kombisa matimba ya yena tanihi “lowo Hlawuleka wa Xikwembu” hi tindlela tihi?
13 Yesu u sungula vutirheli eGaleliya (1:14–6:6). Endzhaku ka loko Yohane a khomiwile, Yesu u famba a chumayela mahungu lamanene ya Xikwembu eGaleliya. Mayana rungula leri hlamarisaka leri a nga na rona! “Mfumo wa Xikwembu wu le kusuhi, hundzukani, mi pfumela Evhangeli.” (1:15) U vitana Simoni na Andriya na Yakobo na Yohane etinkokeni ta vona to phasa tinhlampfi leswaku va va vadyondzisiwa va yena. Hi Savata u sungula ku dyondzisa esinagogeni le Kapernawume. Vanhu va hlamala, hikuva u dyondzisa “kukotisa la nga ni vuhosi, ku nga ri kukota vatsari.” U kombisa matimba ya yena tanihi “lowo Hlawuleka wa Xikwembu” hi ku hlongola moya lowo biha wu huma eka munhu loyi a nga na wona na hi ku hanyisa n’wingi wa xisati wa Simoni, loyi a a vabya dari. Mahungu lawa ya hangalaka ku fana ni ndzilo wa nhova, naswona hi nkarhi wa vusiku “vaaki va muti” a va hlengeletanile ehandle ka yindlu ya Simoni. Yesu u hanyisa vo tala lava vabyaka ivi a hlongola mademona yo tala.—1:22, 24, 33.
14. Yesu u nyika vumbhoni bya matimba ya yena yo rivalela swidyoho hi ndlela yihi?
14 Yesu u tivisa vurhumiwa bya yena a ku: “Ndzi ta twarisa Evhangeli.” (1:38) U chumayela eGaleliya hinkwaro. Hinkwako lomu a yaka kona, u hlongola mademona ni ku hanyisa lava vabyaka, ku katsa ni lava nga ni nhlokonho ni lava lamaleke lava a nge eka vona: “U rivaleriwile swidyoho swa wena.” Van’wana va Vafarisi va anakanya etimbilwini ta vona va ku: ‘Loyi i musandzi. I mani loyi a nga rivalelaka swidyoho loko xi nga ri Xikwembu?’ Hi ku vona mianakanyo ya vona, Yesu u kombisa leswaku “N’wana-wa-Munhu u ni matimba la misaveni ku rivalela vanhu swidyoho” hi ku byela la lamaleke ku pfuka kutani a muka. Vanhu va dzunisa Xikwembu. Loko muluvisi Levhi (Matewu) a va mulandzeri wa yena, Yesu u byela vatsari a ku: “A ndzi tanga ku ta vitana lava lulameke, kambe vona lava dyoheke.” U tikombisa a ri “hosi ni ya siku ra Savata.”—2:5, 7, 10, 17, 28.
15. I yini lexi Yesu a xi vulaka ehenhleni ka lava landzulaka masingita ya yena, naswona u ri yini ehenhleni ka swiboho swa ndyangu?
15 Yesu sweswi u vumba ntlawa wa vaapostola va 12. Maxaka ya yena ma kombisa nkaneto wo karhi, naswona vatsari van’wana lava humaka eYerusalema va n’wi sandza va vula leswaku u hlongola mademona hi ku tirhisa hosi ya mademona. Yesu wa va vutisa a ku, “Xana Sathana a nga swi kotisa ku yini ku hlongola Sathana ke?” ivi a va tshinya a ku: “Loyi a nga ta sandza Moya lowo Kwetsima a nga ka a nga rivaleriwi ni siku ni rin’we; hi leswaku ú ni nandzu wa xidyoho lexi nga heriki.” Enkarhini wa bulo, mana wa yena ni vamakwavo va ta va n’wi lava, kambe Yesu u susumeteriwa ku: “Un’wana ni un’wana la endlaka ku rhandza ka Xikwembu, hi yena makwerhu wa xinuna, ni wa xisati, na manana.”—3:23, 29, 35.
16. Hi swifaniso, Yesu u dyondzisa yini ehenhleni ka “Mfumo wa Xikwembu”?
16 Yesu u sungula ku dyondzisa “xihundla xa Mfumo wa Xikwembu” hi swifaniso. U vulavula hi munhu la byalaka mbewu leyi welaka etinxakeni to hambana-hambana ta misava (a kombisa tinxaka leti hambaneke ta vatwi va rito) ni rivoni leri voningaka eka xitlhoma-rivoni xa rona. Eka xifaniso xin’wana, Yesu u vula leswaku Mfumo wa Xikwembu wu fana ni loko munhu a haxa mbewu ehenhla ka misava: “Misava hi yoxe yi mirisa ximila, xi rhanga xi va khava, xi humesa nchocho, endzhaku ku huma tindzhoho enchochweni, ti vupfa.” (4:11, 28) Nakambe u nyika xifaniso xa ndzhoho ya sinapi, leyi, hambi leswi yi nga leyintsongo ngopfu eka timbewu hinkwato, yi kulaka swinene yi va ni marhavi lamakulu ya ndzhuti.
17. Masingita ya Yesu ya kombisa vukulukumba bya matimba ya yena hi ndlela yihi?
17 Loko va ri karhi va tsemakanya Lwandle ra Galeliya, Yesu hi singita u vangela xidzedze xa vukari ku miyela, naswona lwandle ra xidzedze ra rhula hi ku lerisa ka yena: “Miyela, u ku ntse!” (4:39) Entsungeni ka tiko ra Gerasi, Yesu u hlongola “Vandla” ra mademona eka wanuna un’wana ivi a ma pfumelela ku nghena entlhambini wa tinguluve leti nga vaka 2 000, leti na tona ti tsutsumelaka eriweni ivi ti nwela elwandle. (5:8-13) Endzhaku ka leswi, Yesu u tsemakanyela endzhaku eribuweni lerin’wana ra lwandle. Wansati wa hanyisiwa eka nkhuluko wa ngati, lowu a wu nga tshunguleki hi malembe ya 12, hi ku khumba nguvu ya le handle ya Yesu ntsena, loko a ri endleleni yo ya pfuxa n’wana wa nhwanyana wa Yayiro wa malembe ya 12 hi vukhale a hanya nakambe. Hakunene, N’wana wa munhu u ni matimba ehenhla ka vutomi ni rifu! Hambi swi ri tano, vanhu etikweni ra le kaya ka va Yesu va sola matimba ya yena. U hlamarisiwa hi ku pfumala ka vona ripfumelo kambe u hambeta “a rhendzeleka ni miti leyi nga kusuhani, a ri karhi a dyondzisa.”—6:6.
18. (a) Vutirheli bya Yesu byi kurisisiwa ku yini? (b) I yini lexi susumetelaka Yesu ku dyondzisa ni ku endla masingita?
18 Vutirheli bya le Galeliya byi kurisiwa (6:7–9:50) Lava 12 va rhumiwa havambirhi-mbirhi va ri ni swiletelo ni matimba yo chumayela ni ku dyondzisa, ku hanyisa vanhu ni ku hlongola mademona. Vito ra Yesu ri va leri tivekaka kahle, van’wana va ehleketa leswaku i Yohane Mukhuvuri loyi a pfuxiweke eku feni. Ku koteka loku ku vilerisa Heroda, loyi enkarhini wa nkhuvo wa siku ra ku velekiwa ka yena Yohane a tsemiweke nhloko. Vaapostola va vuya epfhumbeni ra vona ra ku chumayela ivi va andlala xiviko xa ntirho wa vona eka Yesu. Ntshungu lowukulu wa vanhu wu landzela Yesu eGaleliya hinkwaro, naswona u ‘susumetiwa hi ntwela-vusiwana eka vona, hikuva va fana ni tinyimpfu leti nga hava murisi.’ Kutani u sungula ku va dyondzisa swilo leswo tala. (6:34) Hi rirhandzu u lunghiselela ni swakudya swa nyama, a phamela vavanuna va 5 000 hi malofo ya ntlhanu ya xinkwa ni tinhlampfi timbirhi. Hi ku anghwetla endzhakunyana, loko vadyondzisiwa va ri ebyatsweni bya vona va lwisana hi matimba ni xidzedze loko va ri karhi va kongoma eBetesda, u ta eka vona a ri karhi a famba ehenhla ka lwandle kutani a miyeta moya. A swi hlamarisi leswi hambi va ri vadyondzisiwa vakwe “va hlamala[ka] ngopfu”!—6:51.
19, 20. (a) Yesu u tshinya vatsari ni Vafarisi hi ndlela yihi? (b) I swiyimo swihi leswi yisaka ni le ku tshinyiweni ka Petro?
19 Exifundzeni xa Genesareta, Yesu u nghena ebulwini ni vatsari ni Vafarisi lava humaka eYerusalema ehenhleni ka ku dya hi mavoko lama nga hlambiwangiki, naswona wa va tshinya hikwalaho ka ku ‘tshika nawu wa Xikwembu ivi va namarhela mukhuva wa vanhu.’ U vula leswaku a hi leswi swi nghenaka swi huma ehandle leswi thyakisaka munhu, kambe hi leswi swi humaka endzeni, embilwini, ku nga, “miehleketo leyo biha.” (7:8, 21) Loko a kongoma en’walungwini etindhawini ta Tiri na Sidoni, u endla singita eka Wamatiko, a hlongola demona leswaku ri huma eka wanhwana wa wansati wa Vasiro-fenikiya.
20 Le ndzhaku eGaleliya, Yesu nakambe u twela ntshungu lowu n’wi landzelaka vusiwana kutani a phamela vavanuna va 4 000 hi malofo ya nkombo ni tinhlampfi ti nga ri tingani. U tsundzuxa vadyondzisiwa va yena hi comela xa Vafarisi ni comela xa Heroda, kambe enkarhini wolowo va tsandzeka ku twisisa. Kutani ke, singita rin’wana—ku hanyisiwa ka wanuna wa bofu eBetesda. Eka bulo ra le ndleleni yo ya mitini ya Khezariya Filipi, Petro u hlamusela Yesu hi ndlela leyi khorwisaka tanihi ‘Kriste’ kambe endzhaku u ala hi matimba loko Yesu a vulavula hi ku xaniseka loku tshinelaka ni rifu ra N’wana wa munhu. Hikwalaho ka leswi, Yesu wa n’wi tshinya a ku: “Suka ka mina Sathana, hikuva a wu ehleketi swa Xikwembu, u ehleketa swa vanhu ntsena.” (8:29, 33) Yesu u khutaza vadyondzisiwa vakwe ku n’wi landzela ku ya emahlweni hikwalaho ka mahungu lamanene; loko va ri na tingana ha yena, u ta va ni tingana ha vona loko a fika eku kwetsimeni ka Tata wakwe.
21. (a) I vamani lava vonaka “Mfumo wa Xikwembu wu ta hi matimba,” naswona hi ndlela yihi? (b) Yesu u kandziyisa ku rhangisa Mfumo hi ndlela yihi?
21 Tsevu wa masiku endzhakunyana, loko a ri ehenhla entshaveni leyo tlakuka, Petro, Yakobo na Yohane va ni lunghelo ro vona “Mfumo wa Xikwembu wu ta hi matimba” loko va vona Yesu a hundzuriwa eku kwetsimeni. (9:1) Yesu nakambe u kombisa matimba ya yena hi ku hlongola moya lowu nga vulavuriki eka mufana, naswona u vulavula ra vumbirhi hi ku ta ka ku xaniseka ni rifu ra yena. U tsundzuxa vadyondzisiwa va yena leswaku va nga pfumeleli nchumu wu va sivela ku nghena evuton’wini. Xana xandla xa wena xa ku khunguvanyisa? Xi tseme! Nkondzo wa wena? Wu tseme! Tihlo ra wena? Ri xokole! Swi antswa ngopfu ku nghena eMfun’weni wa Xikwembu u ri xilema ku tlula ku lahleriwa eGehena u helerile.
22. I xitsundzuxo xihi lexi kandziyisaka vutirheli bya Yesu ePereya?
22 Vutirheli ePereya (10:1-52) Yesu u ta emindzilakaneni ya Yudiya ni “le ntsungeni wa Yordani” (ePereya). Vafarisi sweswi va n’wi vutisa hi ku dlaya vukati, naswona u tirhisa nkarhi lowu ku hlamusela misinya ya milawu ya Xikwembu evukatini. Jaha ra mufumi ri vutisa Yesu ehenhleni ka ku kuma vutomi lebyi nga heriki kambe ri twa ku vava loko ri twa leswaku ku kuma xuma etilweni, ri fanele ku xavisa rifuwo ra rona kutani ri va mulandzeri wa Yesu. Yesu u byela vadyondzisiwa va yena a ku: “Swi nga olovela kamela ku nghena hi ntuva wa neleta, ku ri ni leswaku mufuwi a nghena eMfun’weni wa Xikwembu.” U khutaza lava va tshikeke hinkwaswo hikwalaho ka mahungu lamanene, a va tshembisa ku “nyikiwa swilo leswi ka dzana eminkarhini ya sweswi . . . ni ku xaniseka, kutani eminkarhini leyi taka, u ta nyikiwa vutomi lebyi nga heriki.”—10:1, 25, 30.
23. I bulo ni singita rihi leri tlhekekaka endleleni yo ya eYerusalema?
23 Yesu ni lava 12 sweswi va suka va kongoma eYerusalema. Yesu u va byela ra vunharhu ehenhleni ka ku xaniseka loku nga emahlweni ka yena ni ku pfuxiwa ka yena eku feni. U va vutisa loko va swi kota ku nwa xinwelo lexi fanaka lexi a xi nwaka, kutani a ku ka vona: “Un’wana ni un’wana la lavaka ku va wa le mahlweni exikarhi ka n’wina, a ve nandza wa hinkwavo.” Endleleni ya yena yo ya le Yeriko, mukomberi loyi a nga bofu u huwelela a ri etlhelo ka gondzo a ku: “Yesu N’wana Davhida ndzi twele vusiwana!” Yesu u endla leswaku wanuna loyi wa bofu a vona—ku nga ku hanyisa ka yena ko hetelela ka singita loku rhekhodiweke hi Marka.—10:44, 47, 48.
24, 25. (a) I swiendlo swihi leswi Yesu a kombisaka matimba yakwe ha swona? (b) I minjhekanjhekisano yihi leyi a hlamulaka vakaneti va yena ha yona? (c) Hi xihi xitsundzuxo lexi Yesu a xi nyikaka ntshungu, naswona u bumabumela yini eka vadyondzisiwa va yena?
24 Yesu endzeni ni le matlhelo ka Yerusalema (11:1–15:47). Mhaka yi famba hi ku anghwetla! Yesu u khandziya ximbhongolwana a nghena emutini, naswona vanhu va n’wi dzunisa tanihi Hosi. Siku leri tlhandlamaka u basisa tempele. Vaprista lavakulu ni vatsari va sungula ku n’wi chava kutani va lava ku n’wi dlaya. Va vutisa va ku: “Xana u endla swilo leswi hi matimba wahi ke?” (11:28) Hi vutshila Yesu u tlherisela xivutiso eka vona kutani a hlamusela xifaniso xa varimi lava dlayeke mudya-ndzhaka wa nsimu ya vhinya. Va vona yinhla ivi va n’wi tshika.
25 Ku ya emahlweni va rhuma Vafarisi ku n’wi khoma hi xivutiso xa ndzuvo. Loko a kombela denari, wa vutisa a ku: “Xifaniso lexi i xa mani ke? Ni vito leri i ra mani ke?” Va hlamula va ku: “I swa Khezari.” Yesu kutani u ri: “Nyikani Khezari leswi nga swa Khezari, ni Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.” A swi hlamarisi leswi va n’wi hlamalaka! (12:16, 17) Kutani Vasaduki, lava va nga pfumeriki eku pfuxiweni ka vafi, va ringeta ku n’wi phasa hi xivutiso lexi nge: ‘Loko wansati a ve ni vanuna va nkombo hi ku landzelelana, u ta va nsati wa mani eku pfuxiweni ka vafi ke?’ Yesu hi ku anghwetla u hlamula leswaku lava va pfukaka eku feni va ta “fana ni tintsumi ematilweni,” hikuva va nga ka va nga teki. (12:19-23, 25) Un’wana wa vatsari wa vutisa a ku: “Nawu lowo rhanga eka milawu hinkwayo hi wihi xana?” Yesu wa hlamula a ku: “Nawu lowo rhanga hi lowu nge: ‘Yingisa we Israyele, [Yehova] Xikwembu xa hina, i [Yehova a ri yexe] a ku na [u]n’wana. Rhandza [Yehova] Xikwembu xa wena hi mbilu ya wena hinkwayo, ni moya wa wena hinkwawo, ni ku anakanya ka wena hinkwako, ni matimba ya wena hinkwawo.’ Nawu wa vumbirhi hi lowu nge: ‘Rhandza munhu-kuloni, kukota loko u tirhandza.’” (12:28-31) Endzhaku ka leswi, ku hava loyi a tiyaka nhlana wo n’wi vutisa. Matimba ya Yesu tanihi mudyondzisi la hetisekeke ma kombisiwa. Ntshungu lowukulu wu yingisa hi ntsako, naswona Yesu wa va tsundzuxa ehenhleni ka vatsari lava tinyungubyisaka. Endzhaku u bumabumela noni ya xisiwana eka vadyondzisiwa vakwe leyi ngheniseke swo tala ebokisini ra xuma xa tempele ku tlula lavan’wana hinkwavo, hikuva tikhoyini ta yena timbirhi letintsongo a ku ri “hinkwaswo leswi a a ri na swona evusiwaneni bya yena swi nga hinkwaswo leswi a a tihanyisa ha swona.”—12:44.
26. Hi yihi nkulumo yo leha ntsena leyi rhekhodiweke hi Marka, naswona yi gimeta hi xitsundzuxo xihi?
26 Loko a tshamile eNtshaveni ya Mitlhwari a langutane ni tempele, Yesu u byela mune wa vadyondzisiwa va yena exihundleni hi “xikombiso” xa makumu ya swilo leswi. (Leyi hi yona nkulumo yo leha ntsena leyi rhekhodiweke hi Marka, naswona yi fana na liya ya Matewu tindzima 24 na 25.) Yi gimeta hi xitsundzuxo xa Yesu lexi nge: “Loko ri ri siku ra kona ni nkarhi wa kona, a ku na loyi a swi tivaka, hambi ti ri tintsumi ta le tilweni, hambi a ri N’wana; swi tiviwa hi Tatana ntsena. Kutani leswi ndzi mi byelaka swona, ndzi byela hinkwavo, ndzi ri: Hitekani!”—13:4, 32, 37.
27. Hlamusela swiendlakalo leswi yisaka eku xengiweni ka Yesu eGetsemani.
27 Le Betaniya ra le kusuhi wansati u tota Yesu hi mafurha lama durhaka ngopfu yo nun’hwela. Van’wana va teka leswi ku ri ku lahla, kambe Yesu u ri i xiendlo lexinene, lunghiselelo ra ku lahliwa ka yena. Hi nkarhi lowu vekiweke, Yesu ni lava 12 va hlangana emutini hikwalaho ka Paseka. U paluxa muxengi wa yena ivi a simeka ku lalela ka xitsundzuxo ni vadyondzisiwa vakwe lava tshembekaka, kutani va suka va kongoma eNtshaveni ya Mitlhwari. Endleleni Yesu u vula leswaku hinkwavo va ta khunguvanyeka. Petro wa huwelela a ku: “Mina ndzi nga ka ndzi nga khunguvanyeki.” Kambe Yesu u ri eka yena: “Ndzi tiyisile ndzi ri ka wena, namuntlha, vusiku byebyi, nkuku wu nga si ringa kambirhi, u ta va u ndzi landzurile kanharhu.” Loko a fika endhawini leyi vuriwaka Getsemani, Yesu wa suka a ya khongela, a kombela vadyondzisiwa va yena ku hiteka. Xikhongelo xa yena xi chaputa hi marito lama nge: “Abba, Tatana! Eka wena hinkwaswo swa endleka; xinwelo lexi xi tshinete kule na mina; ntsena ku nga endliwi ku rhandza ka mina, kambe a ku endliwe ku rhandza ka wena.” Makhamba manharhu Yesu u tlhelela eka vadyondzisiwa va yena, naswona makhamba manharhu u va kuma va etlele, hambi ku ri ‘enkarhini wo fana ni lowu’! (14:29, 30, 36, 41) Kambe nkarhi wu fikile! Vonani!—muxengi!
28. Hi swihi swiyimo swa ku khomiwa ka Yesu ni ku humelela emahlweni ka muprista lonkulu?
28 Yudasi wa tshinela ivi a ntswontswa Yesu. Lexi i xikombiso eka vavanuna lava hlomeke va vaprista lavakulu leswaku va n’wi khoma. Va n’wi tisa ehubyeni ya muprista lonkulu, laha vo tala va vulaka vumbhoni bya mavunwa ku lwisana na yena, kambe vumbhoni bya vona a byi twanani. Yesu hi byakwe wa miyela. Eku heteleleni, muprista lonkulu wa n’wi vutisa a ku: “Xana hi wena [Kriste], n’wana wa Xikwembu lexi dzunekaka ke?” Yesu wa hlamula a ku, “Hi mina!” Muprista lonkulu wa huwelela a ku, ‘Ndzhukano!’ naswona hinkwavo va n’wi avanyisa a ri loyi a faneriwaka hi ku fa. (14:61-64) Exivaveni lexi nga ehansi, Petro u landzule Yesu makhamba manharhu. Nkuku wu ringa ra vumbirhi, naswona Petro, hi ku tsundzuka marito ya Yesu, wa vaviseka ivi a rila.
29. I rhekhodo yihi leyi Marka a yi endlaka hi ndzingo wa Yesu wo hetelela ni ku dlayiwa, naswona Mfumo wu kombisiwa wu ri mphikamakaneta hi ndlela yihi?
29 Hi ku anghwetla hi mahlamba-ndlopfu huvo ya Sanedri ya hlangana ivi yi rhumela Yesu a bohiwile eka Pilato. Hi xihatla u xiya leswaku Yesu a hi xigevenga ivi a ringeta ku n’wi ntshunxa. Hambi swi ri tano, hi ku sindzisa ka ntshungu lowu hlohloteriwaka hi vaprista lavakulu, eku heteleleni u nyikela Yesu ku ya beleriwa. Yesu u tisiwa eGologota (leswi vulaka ku, “Ndhawu ya Pala”) ivi a beleriwa, ku ri ni xihehlo xo lwisana na yena lexi tsariweke ehenhla xi ku: “Hosi ya Vayuda.” Vahundzi wa ndlela va n’wi sandza va ku: “Munhu loyi u ponisile van’wana, kambe yena wa tsandzeka ku tiponisa!” Ninhlikanhi (hi awara ya vutsevu) munyama wu wela tiko hinkwaro ku kondza ku va nharhu ehenhla ka nhloko. Kutani Yesu u huwelela hi rito lerikulu a ku: “Xikwembu xanga, Xikwembu xanga, u ndzi tshikele yini?” ivi a fa. Loko yi vona swilo leswi, ndhuna ya mavuthu yi ri: “Hakunene munhu loyi a a ri N’wana wa Xikwembu.” Yosefa wa Arimatiya, un’wana wa huvo ya Sanedri kambe mupfumeri eMfun’weni wa Xikwembu, u kombela ntsumbu wa Yesu eka Pilato ivi a wu veka esirheni leri ceriweke eribyeni.—15:22, 26, 31, 34, 39.
30. Hi siku ro sungula ra vhiki, ku humelela yini esirheni?
30 Swiendlakalo swa le ndzhaku ka rifu ra Yesu (16:1-8). Eku sunguleni swinene ka siku ro sungula ra vhiki, vavasati vanharhu va kongoma esirheni. Lexi va hlamarisaka va kuma leswaku ribye lerikulu ra bakwa ri khunguluxiwile. “Jaha” leri tshameke endzeni ri va byela leswaku Yesu u pfuxiwile. (16:5) A nga ha ri kona kwalaho kambe u le mahlweni ka vona ku ya eGaleliya. Va tsutsuma va suka esirheni, va rhurhumela ni ku chava.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
31. (a) Marka u tiyisa ku va ka Yesu Mesiya hi ndlela yihi? (b) I yini lexi kombisaka matimba ya Yesu tanihi N’wana wa Xikwembu, naswona u kandziyise yini?
31 Hi ku tirhisa xivono xa Yesu Kriste lexi tsariweke hi laha ku tiyeke, vahlayi hinkwavo va Marka, ku sukela eminkarhini yo sungula ya Vukriste ku fikela sweswi, va swi kotile ku vona ku hetiseka ka vuprofeta byo tala bya Matsalwa ya Xiheveru malunghana na Mesiya. Ku sukela eka ntshaho wo sungula lowu nge, “Vona, ndzi rhuma ntsumi ya mina emahlweni ka wena,” ku ya fika emaritweni lama khomisaka gome ya Yesu emhandzini lama nge, “Xikwembu xanga, Xikwembu xanga, u ndzi tshikele yini?” mhaka hinkwayo ya vutirheli bya yena bya migingiriko hi laha yi rhekhodiweke ha kona hi Marka yi pfumelelana ni leswi Matsalwa ya Xiheveru ma swi vhumbeke. (Marka 1:2; 15:34; Mal. 3:1; Ps. 22:1) Ku tlula kwalaho, masingita ni mintirho yakwe leyi hlamarisaka, dyondzo yakwe leyinene, swisolo swakwe leswi pakanisaka, ku tiseketela ka yena loku heleleke eRitweni ni moya wa Yehova ni vurisi bya yena bya musa bya tinyimpfu—swilo leswi hinkwaswo swi n’wi fungha tanihi Loyi a teke ni matimba tanihi N’wana wa Xikwembu. U dyondzise “kukotisa la nga ni vuhosi,” vuhosi lebyi a byi amukeleke eka Yehova, naswona u kandziyise ku “twarisa Evhangeli ya Xikwembu,” ku nga, leswaku “mfumo wa Xikwembu wu le kusuhi,” tanihi ntirho wa yena lowukulu laha misaveni. Dyondzo ya yena yi tikombe yi ri ya mpfuno lowu nga ringanisekiki eka hinkwavo lava va yi yingiseke.—Marka 1:22, 14, 15.
32. I makhamba mangani lama Marka a tirhisaka xiga lexi nge “Mfumo wa Xikwembu” ha wona, naswona hi yihi misinya yin’wana ya milawu leyi kongomisaka, leyi a yi andlalaka ehenhleni ka ku kuma vutomi hi ku tirhisa Mfumo?
32 Yesu u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “N’wina mi nyikiwile ku tiva xihundla xa Mfumo wa Xikwembu.” Marka u tirhise xiga lexi nge “Mfumo wa Xikwembu” makhamba ya 14 ivi a andlala misinya ya milawu yo tala leyi kongomisaka eka lava a va ta kuma vutomi hi ku tirhisa Mfumo. Yesu u te: “La lahlekeriwaka hi vutomi bya yena hikwalaho ka mina ni hikwalaho ka Evhangeli ú ta byi ponisa.” Xihinga xin’wana ni xin’wana xo kuma vutomi xi fanele ku susiwa: “Swi nga antswa loko u nghena eMfun’weni wa Xikwembu u ri na tihlo rin’we, ku ri na ku hoxiwa e[Gehena] u ri ni mahlo mambirhi.” Ku ya emahlweni Yesu u te: “La nga amukeriki Mfumo wa Xikwembu tanihi n’wana, a nga ka a nga ngheni ka wona,” naswona, “swi ta nonon’hwa ngopfu eka lava nga ni rifuwo ku nghena eMfun’weni wa Xikwembu.” U vule leswaku munhu loyi a xiyaka leswaku ku hlayisa milawu mimbirhi leyikulu swi pfuna ngopfu ku tlula magandzelo hinkwawo lama hisiweke ni minyikelo a nga “le kule ni Mfumo wa Xikwembu.” Tidyondzo leti ni tin’wana ta Mfumo ta Evhangeli ya Marka ti na xitsundzuxo lexinene lexi hi nga xi tirhisaka evuton’wini byerhu bya siku na siku.—4:11; 8:35; 9:43-48; 10:13-15, 23-25; 12:28-34.
33. (a) Hi nga pfunekisa ku yini hi Evhangeli ya Marka? (b) Marka yi fanele yi hi khutazela ndlela yihi, naswona hikwalaho ka yini?
33 Mahungu lamanene ‘ya Marka’ kumbexana ya nga hlayiwa hinkwawo hi awara yin’we kumbe timbirhi, ya nyika muhlayi mpfuxeto lowu nyanyulaka, wa xihatla ni lowu nga ni ntamu wa vutirheli bya Yesu. Ku hlaya ko tano loku kongomeke ka mhaka leyi yi huhuteriweke, kun’we ni dyondzo ni ku anakanyisisa lokukulu ha yona, minkarhi hinkwayo ku ta tikomba ku ri loku pfunaka. Evhangeli ya Marka ya pfuna eka Vakriste lava xanisiwaka namuntlha hi ndlela leyi fanaka ni le ka lembe xidzana ro sungula, hikuva Vakriste va ntiyiso sweswi va langutana ni “minkarhi yo nonon’hwa” naswona va ni xilaveko xa vukongomisi lebyi huhuteriweke byo tanihi lebyi kumekaka erhekhodweni leyi nga hi malunghana ni Xikombiso xa hina, Yesu Kriste. Yi hlaye, tiphine hi goza ra yona ra matimba ivi u kuma xikhutazo xo landzelela minkondzo ya Xitirho Lexikulu ni Muhetisisi wa ripfumelo rerhu, ku nga Yesu, hi ntsako lowu fanaka lowu nga hlulekiki lowu a wu kombeke. (2 Tim. 3:1; Vahev. 12:2) Ina, n’wi voni tanihi wanuna wa tinghitsi, tala hi ku chivirika ka yena ivi u tekelela vutshembeki ni xivindzi xa yena lexi nga landzuriki exikarhi ka ndzingo ni nkaneto. Kuma nchavelelo exiyengeni lexi xi fuweke xa Matsalwa lama huhuteriweke. Endla leswaku xi ku pfuna eku landzeleleni ka wena vutomi lebyi nga heriki!
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Insight on the Scriptures, Vol. 2, tluka 337.