Buku Ya Bibele Ya Vu-43—Yohane

Mutsari: Muapostola Yohane

Ndhawu Ya Vutsari: Efesa kumbe ekusuhi

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 98 C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: Endzhaku ka xingheniso, 29–33 C.E.

 1. Xana Matsalwa ma kombisa yini malunghana ni vunakulobye lebyikulu exikarhi ka Yesu na Yohane?

TIRHEKHODO ta Tievhangeli ta Matewu, Marka na Luka a ti ri karhi ti hangalasiwa hi malembe lama tlulaka 30 naswona ti ve leti rhandziwaka hi Vakriste va lembe xidzana ro sungula tanihi tibuku ta vanhu leti huhuteriweke hi moya lowo kwetsima. Sweswi, loko ku hela ka lembe xidzana ku tshinela naswona nhlayo ya lava a va ri na Yesu yi hungutekile, xivutiso xi nga ha va xi tlakukile xi ku, Xana a swa ha ri kona swin’wana leswi nga ta vuriwa? Xana a ka ha ri na munhu loyi, hi ku ya hi ku tsundzuka ka munhu hi xiyexe, a a ta tata vuxokoxoko lebyi vangamaka bya vutirheli bya Yesu? Ina, a a ri kona. Yohane la dyuhaleke a a katekisiwe ngopfu hi yexe eku hanyeni ka yena na Yesu. Swi le rivaleni leswaku a a ri exikarhi ka vo sungula va vadyondzisiwa va Yohane Mukhuvuri ku tivisiwa eka Xinyimpfana xa Xikwembu ni un’wana wa lavamune vo sungula lava vitaniweke hi Hosi ku tihlanganisa na yena nkarhi hinkwawo evutirhelini. (Yoh. 1:35-39; Marka 1:16-20) U hambetile ni xinakulobye xa le kusuhi na Yesu evutirhelini bya yena hinkwabyo naswona a a ri mudyondzisiwa “loyi Yesu a a n’wi rhandza” loyi a tiseketeleke emahlweni ka xifuva xa Yesu ePasekeni yo hetelela. (Yoh. 13:23, BX; Mat. 17:1; Marka 5:37; 14:33) A a ri kona exivonweni lexi hlomulaka mbilu xa ku dlayiwa, laha Yesu a n’wi byarhiseke ku khathalela mana wa Yena wa nyama, naswona hi yena la hundzeke Petro loko va ri karhi va tsutsumela esirheni ku ya kambisisa xiviko xa leswaku Yesu u pfukile.—Yoh. 19:26, 27; 20:2-4.

 2. Xana Yohane a a hlomisiwile ni ku nyikiwa matimba yo tsala Evhangeli ya yena hi ndlela yihi, naswona hi xikongomelo xihi?

² A dyuharile hi malembe lama nga vaka 70 evutirhelini lebyi gingiritekaka ni ku byarhisiwa swivono ni ku anakanyisisa hi ku khotsiwa ka yena a ri swakwe sweswinyana exihlaleni xa Patmosi, Yohane a a hlome khwatsi ku tsala swilo leswi a swi hlayiseke hi nkarhi wo leha embilwini ya yena. Moya lowo kwetsima sweswi wu nyike mianakanyo yakwe ntamu wo tsundzuka ni ku tsala marito wolawo yo tala yo vangama, lama nyikaka vutomi leswaku un’wana ni un’wana la hlayaka ‘a ta pfumela leswaku Yesu i Kriste, N’wana wa Xikwembu, ni leswaku, hikwalaho ka ku pfumela, a ta va ni vutomi hi vito ra Yesu.’—20:31.

 3, 4. Hi byihi vumbhoni bya le handle ni bya le ndzeni bya (a) nxaxamelo wa tibuku wa Evhangeli leyi ni (b) vutsari bya Yohane ke?

³ Vakriste va le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi va amukele Yohane tanihi mutsari wa mhaka leyi naswona va teke vutsari lebyi xi ri xiyenge lexi nga kanakanisiki xa nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa lama huhuteriweke. Clement wa Alexandria, Irenaeus, Tertullian na Origen, lava hinkwavo a va ri va le ku heteleleni ka lembe xidzana ra vumbirhi ni le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vunharhu, va tiyisa vutsari bya Yohane. Ku tlula kwalaho, vumbhoni byo tala bya le ndzeni bya leswaku Yohane a a ri mutsari bya kumeka ebukwini hi yoxe. Swi le rivaleni leswaku mutsari a a ri Muyuda naswona a a tolovelane ngopfu ni mikhuva ya Vayuda ni tiko ra vona. (2:6; 4:5; 5:2; 10:22, 23) Ku kongoma ka mhaka leyi ku kombisa leswaku a a nga ri muapostola ntsena kambe a a ri un’wana wa ndzhendzeleko wa le ndzeni wa vanhu vanharhu—Petro, Yakobo na Yohane—lava fambeke na Yesu eka swiendlakalo swo hlawuleka. (Mat. 17:1; Marka 5:37; 14:33) Eka lava, Yakobo (n’wana Zebediya) a nga katsiwi hikwalaho ka ku dlawela ripfumelo hi Heroda Agripa I kwalomu ka 44 C.E., emahlweni swinene buku leyi yi nga si tsariwa. (Mintirho 12:2) Petro a nga katsiwi hikwalaho ka leswi a boxiweke kun’we ni mutsari eka Yohane 21:20-24.

⁴ Etindzimaneni leti to hetelela, ku kombeteriwa eka mutsari tanihi mudyondzisiwa “loyi a a rhandziwa hi Yesu,” lexi ni swiga leswi fanaka swi tirhisiwa makhamba yo hlayanyana erhekhodweni leyi, hambi leswi vito ra muapostola Yohane ri nga boxiwiki nikantsongo. Laha Yesu u tshahiwa a ri loyi a nge ha yena: “Loko ndzi lava leswaku a tshama ndzi kondza ndzi vuya, swi nga va yini eka wena ke?” (Yoh. 21:20, 22) Leswi swi ringanyeta leswaku mudyondzisiwa loyi ku vulavuriwaka ha yena a a ta hanya ku tlula Petro ni vaapostola lavan’wana. Hinkwaswo leswi swi fanela muapostola Yohane. Swa tsakisa leswi Yohane, endzhaku ka ku nyikiwa xivono xa Nhlavutelo xa ku ta ka Yesu, a dlayelelaka vuprofeta byebyo byi xiyekaka hi marito lama nge: “Amen, tana Hosi Yesu.”—Nhlav. 22:20.

 5. Ku pfumeriwa leswaku Yohane u tsale Evhangeli ya yena rini?

⁵ Hambi leswi matsalwa ya Yohane hi woxe ya nga nyikiki rungula leri heleleke emhakeni leyi, hi ntolovelo ku khorwiwa leswaku Yohane u tsale Evhangeli yakwe endzhaku ka loko a vuyile evuhlongeni exihlaleni xa Patmosi. (Nhlav. 1:9) Nerva mufumi wa Rhoma, 96-98 C.E., u tsundzuke vo tala lava a va khotsiwile eku heleni ka ku fuma ka loyi a n’wi rhangeleke, ku nga Domitian. Endzhaku ka ku tsala Evhangeli yakwe, kwalomu ka 98 C.E., ku pfumeriwa leswaku Yohane u fe hi ku rhula le Efesa hi lembe ra vunharhu ra Mufumi Trajan, 100 C.E.

 6. Hi byihi vumbhoni lebyi kombaka leswaku Evhangeli ya Yohane yi tsariwe ehandle ka Palestina, ekusuhi kumbe aEfesa?

⁶ Malunghana na Efesa kumbe xivandla xa yona tanihi ndhawu ya vutsari, n’wamatimu Eusebius (c. 260-342 C.E.) u tshaha Irenaeus a ri loyi a nge: “Yohane, mudyondzisiwa wa Hosi, loyi a a tiseketele exifuveni xa yena, yena hi byakwe u nyikele evhangeli, loko a ha tshama le Efesa eAsia.”a Leswaku buku leyi yi tsariwe ehandle ka Palestina swi seketeriwa hi tinhlamuselo ta yona to tala eka vakaneti va Yesu hi rito leri tolovelekeke leri nge, “Vayuda,” ematshan’wini ya “Vafarisi,” “vaprista lavakulu” ni swin’wana. (Yohane 1:19; 12:9) Nakambe, Lwandle ra Galeliya ri hlamuseriwa hi vito ra rona ra Xirhoma, Lwandle ra Tiberiyasi. (6:1; 21:1) Hikwalaho ka lava va nga riki Vayuda, Yohane u nyika tinhlamuselo leti pfunaka ta minkhuvo ya Vayuda. (6:4; 7:2; 11:55) Xivandla xa vuhlonga byakwe, Patmosi, a xi ri ekusuhi na Efesa naswona ku tolovelana ka yena na Efesa, kun’we ni mabandlha man’wana ya Asia Minor, ku kombisiwa hi Nhlavutelo tindzima 2 na 3.

 7. Papyrus Rylands 457 i ya ntikelo wo tanihi kwihi?

⁷ Lexi tiyisaka vutshembeki bya Evhangeli ya Yohane i mintshubulo ya matsalwa ya nkoka ya lembe xidzana ra vu-20. Rin’wana ra lawa i xiphemu xa Evhangeli ya Yohane lexi kumiweke aEgipta, lexi sweswi xi tiviwaka tanihi Papyrus Rylands 457 (P⁵²), lexi nga na Yohane 18:31-33, 37, 38, ni lexi hlayisiweke le John Rylands Library, Manchester, Nghilandi.b Malunghana ni nhlamuselo ya rona ehenhleni ka mukhuva wa vutsari bya Yohane eku heleni ka lembe xidzana ro sungula, mufi Nkulukumba Frederic Kenyon ebukwini yakwe leyi nge The Bible and Modern Scholarship, 1949, tluka 21 u te: “Hambi leswi xi nga xintsongo xi anele ku komba leswaku tsalwa ra Evhangeli leyi a ri hangalasiwa, kumbexana aEgipta ra swifundza laha xi kumiweke kona, kwalomu ka nkarhi wa A.D. 130-150. Hi ku pfumelela hambi ku ri nkarhi lowuntsongo wa ku hangalasiwa ka buku laha yi humaka kona, leswi a swi ta tlherisela siku ra ku endliwa ekusuhi swinene ni siku ra mukhuva eka khume ro hetelela ra malembe ya lembe xidzana ro sungula lerova a ka ha ri na xivangelo xihi na xihi xo kanakana ku tiya ka mukhuva.”

 8. (a) I yini lexi xiyekaka ehenhleni ka xingheniso xa Evhangeli ya Yohane? (b) Hi byihi vumbhoni lebyi yi byi nyikelaka bya leswaku vutirheli bya Yesu a byi ri bya mpimo wa malembe manharhu ni hafu?

⁸ Evhangeli ya Yohane ya xiyeka hikwalaho ka xingheniso xa yona, lexi paluxaka Rito, leri ‘eku sunguleni a ri ri na Xikwembu,’ tanihi Leri hi ku tirhisa rona swilo hinkwaswo swi veke kona. (1:2) Endzhaku ka ku tivisa vuxaka lebyo vangama exikarhi ka Tatana ni N’wana, Yohane u nghena eku kombiseni ka vutshila ka mintirho ni tinkulumo ta Yesu, ngopfu-ngopfu elangutelweni ra rirhandzu lerikulu leri nga kona ku pfumelelana ni xin’wana ni xin’wana elunghiselelweni lerikulu ra Xikwembu. Mhaka leyi ya vutomi bya Yesu emisaveni yi hlanganisa nkarhi wa 29-33 C.E., naswona yi ni vukheta eku boxeni ka Tipaseka ta mune leti Yesu a veke kona eka tona enkarhini wa vutirheli bya yena, xisweswo yi nyika munhu minxaxamelo ya vumbhoni bya leswaku vutirheli bya yena a byi ri malembe manharhu ni hafu hi mpimo. Tinharhu ta Tipaseka leti ti boxisiwa sweswo. (2:13; 6:4; 12:1:13:1) Yin’wana ya tona ku vulavuriwa hi yona tanihi “nkhuvo wa Vayuda,” kambe mongo wu yi veka endzhakunyana ka loko Yesu a vule leswaku “ka ha sele tin’hweti ta mune, kutani ku ta ta ntshovelo,” xisweswo a komba nkhuvo wu ri wa Paseka, lowu endlekeke kwalomu ku sunguleni ka ku tshovela.—4:35; 5:1.c

 9. I yini lexi kombisaka Evhangeli ya Yohane yi ri leyi tatisaka, naswona hambi swi ri tano, xana ya byi nghenisa vuxokoxoko hinkwabyo bya vutirheli bya Yesu ke?

⁹ Mahungu lamanene ‘ya Yohane’ ngopfu-ngopfu i yo tatisa; 92 wa tiphesente i mhaka leyintshwa leyi nga hlanganisiwangiki eka Tievhangeli letin’wana tinharhu. Hambi swi ri tano, Yohane u dlayelela hi marito lama nge: “Ka ha ri ni timhaka tin’wana leto tala leti Yesu a nga ti endla; loko ti nga tsariwa ha yin’we-yin’we, a ndzi tshembi leswaku misava hinkwayo yona yi nga ringana tibuku leti a ti ta tsariwa.”—21:25.

LESWI NGA ENDZENI KA YOHANE

10. Xana Yohane u ri yini hi “Rito”?

¹⁰ Xingheniso: Ku tivisa “Rito” (1:1-18). Hi ku olova ko xonga, Yohane u hlamusela leswaku eku sunguleni “Rito a ri ri na Xikwembu,” leswaku vutomi hi byoxe a byi ri ha yena, leswaku u ve “ku vonakala eka vanhu” ni leswaku Yohane (Mukhuvuri) u veke vumbhoni ehenhleni ka yena. (1:1, 4) Ku vonakala a ku ri emisaveni, kambe misava a yi ku tivanga. Lava va n’wi amukeleke va ve vana va Xikwembu, va tswariwa hi Xikwembu. Tanihi leswi Nawu wu nyikiweke hi ku tirhisa Muxe, swi tano ni “tintswalo ni ntiyiso swi tile ha Yesu Kriste.”—1:17.

11. Yohane Mukhuvuri u tivisa Yesu tanihi yini, naswona vadyondzisiwa va Yohane va amukela Yesu tanihi yini?

¹¹ Ku twarisa “Xinyimpfana xa Xikwembu” eka vanhu (1:19-51). Yohane Mukhuvuri u pfumela leswaku a hi yena Kriste kambe u ri ku ni un’wana la taka endzhaku ka yena, naswona ngoti ya ntangu ya munhu yoloye a nga faneleki ku yi ntshunxa. Siku leri tlhandlamaka, loko Yesu a ta eka yena, Yohane u n’wi tivisa tanihi “Xinyimpfana xa Xikwembu lexi susaka swidyoho swa misava.” (1:27, 29) Ku ya emahlweni, u tivisa vadyondzisiwa va yena vambirhi eka Yesu, naswona un’wana wa lava, Andriya, u tisa Petro makwavo eka Yesu. Filipi na Nathaniyele na vona va amukela Yesu tanihi ‘N’wana wa Xikwembu, Hosi ya Israyele.’—1:49.

12. (a) Hi rihi singita ro sungula ra Yesu? (b) Xana u endla yini loko a tlhandlukele eYerusalema hikwalaho ka Paseka yo sungula enkarhini wa vutirheli bya yena?

¹² Masingita ya Yesu ya n’wi kombisa a ri “Muhlawuleki wa Xikwembu” (2:1–6:71). Yesu u endla singita rakwe ro sungula eKana wa Galeliya, a hundzula mati ma va vhinyo yo antswa enkhubyeni wa vukati. Lawa i ‘masungulo ya mahlori ya yena, naswona vadyondzisiwa vakwe va veka ripfumelo ra vona eka yena.’ (2:11) Yesu u tlhandlukela eYerusalema hikwalaho ka Paseka. Loko a kuma vaxavisi ni vacinci va mali etempeleni, u teka ximoko ivi a va humesa hi tinghitsi lerova vadyondzisiwa vakwe va vona ku hetiseka ka vuprofeta lebyi nge: “Ku hisekela yindlu ya wena, we Xikwembu, swa ndzi dya.” (Yoh. 2:17; Ps. 69:9) U vhumba leswaku tempele ya miri wa yena n’wini yi ta fayiwa ivi yi akiwa nakambe hi masiku manharhu.

13. (a) Yesu u kombisa leswaku ku laveka yini ku kuma vutomi ke? (b) Yohane Mukhuvuri u vulavula ha yena n’wini malunghana na Yesu hi ndlela yihi?

¹³ Nikodema la chavaka u ta eka Yesu nivusiku. Wa pfumela leswaku Yesu u rhumiwe hi Xikwembu, naswona Yesu u n’wi byela leswaku munhu u fanele ku tswariwa hi mati ni moya leswaku a nghena eMfun’weni wa Xikwembu. Ku pfumela eka N’wana wa munhu la humaka etilweni i swa nkoka leswaku ku kumiwa vutomi. “Hikuva Xikwembu xi rhandzile misava swonghasi, xi ko xi nyika N’wana wa xona la nga un’we, leswaku un’wana ni un’wana la pfumelaka eka yena, a nga lovi, kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.” (Yoh. 3:16) Ku vonakala loku ku teke emisaveni ku lwisana ni munyama, “kambe loyi a hanyaka entiyisweni, wa ta eku vonakaleni,” ku dlayelela Yesu. Yohane Mukhuvuri kutani u tiva ntirho wa Yesu eYudiya ivi a twarisa leswaku hambi leswi yena hi yexe a nga riki Kriste, kambe “nxangwana ya muteki . . . yi tsaka swinene loko yi twa rito ra [muteki].” (3:21, 29) Yesu sweswi u fanele ku andzisa, kutani Yohane a hunguta.

14. I yini lexi Yesu a xi hlamuselaka wansati wa Musamariya eSikari, naswona i yini lexi vaka kona eku chumayeleni ka yena kwalaho?

¹⁴ Yesu nakambe u kongoma eGaleliya. Endleleni, a tele ritshuri naswona a “karhele hi ku famba,” u tshama ehansi leswaku a wisa exihlobyeni xa Yakobo eSikari, loko vadyondzisiwa va yena va ya xava swakudya emutini. (4:6) Hi le xikarhi ka siku, hi awara ya vutsevu. Wansati wa Musamariya wa tshinela ku ta ka mati, naswona Yesu u kombela mati. Kutani ke, hambi leswi a karhaleke, u sungula ku vulavula na yena hi ta “mati” ya xiviri lama ma phyuphyisaka hakunene, lama nyikaka vutomi lebyi nga heriki eka lava va gandzelaka Xikwembu “hi moya ni ntiyiso.” Vadyondzisiwa va vuya ivi va n’wi khutaza ku dya, kambe u ri: “Swakudya swa mina i ku endla ku rhandza ka Loyi a ndzi rhumeke, ni ku heta ntirho wa yena swinene.” U heta masiku mambirhi lama engetelekeke endhawini yoleyo, lerova vo tala va Vamasamariya va pfumela leswaku “Loyi i Muponisi wa misava hakunene.” (4:24, 34, 42) Loko a fika eKana wa Galeliya, Yesu u hanyisa n’wana wa ndhuna handle ko ya ekusuhi ni sangu ra yena.

15. I swihehlo swihi leswi rhwexiwaka Yesu eYerusalema, kambe u hlamula vaxopaxopi vakwe hi ndlela yihi?

¹⁵ Yesu nakambe u tlhandlukela eYerusalema enkhubyeni wa Vayuda. U hanyisa wanuna la vabyaka hi Savata, naswona leswi swi pfuxa hasahasa leyikulu ya ku sandza. Yesu wa hlamusela a ku: “Ku fikela sweswi, Tata wa mina a nga si tshika ku tirha, kutani na mina, tanihi yena, ndza tirha.” (5:17) Varhangeri va Vayuda sweswi va vula leswaku Yesu u kurise ndzhukano, lowuya wa ku tiendla la ringanaka ni Xikwembu, eka xidyoho xa ku tlula Savata. Yesu u hlamula leswaku N’wana a nga swi koti ku endla nchumu hi ku tisungulela ka yena n’wini kambe u tiseketela hi laha ku heleleke hi Tatana. U endla nhlamuselo leyi hlamarisaka ya leswaku ‘hinkwavo lava nge masirheni va ta twa rito ra yena, kutani va ta huma’ eku pfuxiweni ka vafi. Kambe eka vayingiseri va yena lava nga hava ripfumelo, Yesu u ri: “Mi nga pfumerisa ku yini ke, kasi mi tsakela ku dzunisana, mi nga lavi ku dzunisiwa loku humaka eka Xikwembu, lexi nga xin’we ntsena!”—5:28, 29, 44.

16. (a) Yesu u dyondzisa yini malunghana ni swakudya ni vutomi? (b) Petro u phofula ku tiyimisela ka vaapostola hi ndlela yihi?

¹⁶ Loko Yesu hi singita a phamela vavanuna va 5 000 hi malofo ya ntlhanu ni tinhlampfi timbirhi letintsongo, ntshungu wu lava ku n’wi khoma ivi wu n’wi endla hosi, kambe u balekela entshaveni. Endzhakunyana, wa va sola hi ku landzelela “swakudya leswi bolaka.” Ematshan’wini ya sweswo va fanele ku tirhela “swakudya leswi nga boriki, swi nga leswi nyikaka vutomi lebyi nga heriki.” U kombisa leswaku ku va ni ripfumelo eka yena tanihi N’wana i ku dya xinkwa xa vutomi, ivi a tlhandlekela a ku: “Loko mi nga dyi nyama ya N’wana-wa-Munhu, ni loko mi nga nwi ngati ya yena, a mi na vutomi eka n’wina.” Vo tala va vadyondzisiwa va yena va khunguvanyisiwa hi leswi ivi va n’wi siya. Yesu u vutisa lava 12 a ku: “Xana na n’wina mi lava ku famba xana?” ivi Petro a hlamula a ku: “Hosi, hi nga ya ka mani xana? U ni marito ya vutomi lebyi nga heriki. Kutani hina hi ni ku pfumela, ni ku swi tiva leswaku hi wena Muhlawuleki wa Xikwembu.” (6:27, 53, 67-69) Hambi swi ri tano, Yesu, hi ku tiva leswaku Yudasi u ta n’wi xenga, u ri un’wana wa vona i muhehli.

17. I vuyelo byihi lebyi ku dyondzisa ka Yesu etempeleni eNkhubyeni wa Titabernakele ku vaka na byona?

¹⁷ “Ku vonakala” ku lwisana ni munyama (7:1–12:50). Yesu u tlhandlukela eYerusalema exihundleni ivi a humelela exikarhi ka Nkhuvo wa Titabernakele, a dyondzisa erivaleni etempeleni. Vanhu va endla njhekanjhekisano ehenhleni ka loko hakunene a ri yena Kriste. Yesu u ri ka vona: “A ndzi lo titisa, kambe Loyi a ndzi rhumeke, yena i ntiyiso hi xiviri xa wona, . . . naswona hi yena la ndzi rhumeke.” Eka xiendlakalo xin’wana u huwelela ntshungu a ku: “Loko munhu a ri ni torha, a a te ka mina a ta nwa.” Tindhuna leti rhumeriweke ku ya khoma Yesu ti tlhela ti ri hava nchumu ivi ti vika eka vaprista ti ku: “A ku si va na munhu ni siku ni rin’we la vulavulaka ku fana ni munhu loyi.” Hi ku hlundzukisiwa, Vafarisi va hlamula leswaku ku hava ni un’we wa vafumi la pfumeleke, naswona ku hava muprofeta la nga ta pfuxiwa eGaleliya.—7:28, 29, 37, 46.

18. Hi wihi nkaneto lowu Vayuda va wu tisaka ku lwisana na Yesu, naswona u hlamurisa ku yini?

¹⁸ Eku vulavuleni kun’wana, Yesu u ri: “Hi mina ku vonakala ka misava.” Eka swihehlo leswo biha swa leswaku hi yena mbhoni yo hemba, leswaku u tswariwe ehandle ka xiboho xa vukati ni leswaku i Musamariya ni loyi a nga ni demona, Yesu u hlamula hi matimba a ku: “Loko ndzi tidzunisa, ku tidzunisa loku a ku pfuni nchumu. La ndzi dzunisaka i Tata wa mina.” Loko a ku, “Loko Abrahama a nga si va kona, mina a ndzi ri kona,” Vayuda va endla matshalatshala man’wana lama nga humeleriki ehenhleni ka vutomi bya yena. (8:12, 54, 58, BX) Hi ku hlundzuka, endzhakunyana va konanisa munhu loyi a hanyisiweke mahlo hi singita, naswona va hlongolela wanuna loyi ehandle.

19. (a) Yesu u vulavula hi vuxaka bya yena na Tata wakwe ni ku khathalela ka yena tinyimpfu takwe hi ndlela yihi? (b) U va hlamurisa ku yini Vayuda loko va n’wi xungeta?

¹⁹ Nakambe Yesu u vulavula ni Vayuda, eka nkarhi lowu malunghana ni murisi lonene, loyi a vitanaka tinyimpfu ta yena hi vito ni loyi a nyikelaka vutomi bya yena hikwalaho ka tinyimpfu ‘leswaku ti ta va ni vutomi hi xitalo.’ U ri: “Ndzi ni tinyimpfu tin’wana leti nga riki ta tshanga leri; na tona ndzi fanele ku ti vuyisa; ti ta yingisa rito ra mina, kutani ti ta endla ntlhambi wun’we, ti va ni murisi un’we.” (10:10, 16) U byela Vayuda leswaku ku hava munhu loyi a nga vutlaka tinyimpfu evokweni ra Tata wa yena, naswona u vula ku yena ni Tata wakwe i van’we. Nakambe va lava ku n’wi khandla hi maribye leswaku a fa. Loko a hlamula xihehlo xa vona xa ndzhukano, u va tsundzuxa leswaku ebukwini ya Tipsalma, vanhu vo karhi lava tlakukeke va misava ku vulavuriwa ha vona tanihi “swikwembu,” kasi yena u tihlamusele tanihi N’wana wa Xikwembu. (Ps. 82:6) U va khutaza ku pfumela mintirho yakwe.—Yoh. 10:34.

20. (a) I singita rihi leri hlawulekeke leri ku ya emahlweni Yesu a ri endlaka? (b) Leswi swi yisa eka yini?

²⁰ Ku suka eBetaniya ekusuhi na Yerusalema ku ta mahungu ya leswaku Lazaro, makwavo wa Mariya na Marta, wa vabya. Hi nkarhi lowu Yesu a fikaka kona, Lazaro u file naswona ana se u ni masiku ya mune a ri esirheni. Yesu u endla singita lerikulu ra ku tlheriseriwa ka Lazaro evuton’wini, leswi vangelaka vo tala ku pfumela eka Yesu. Leswi swi vanga nhlangano wo hlawuleka wa huvo ya Sanedri, laha muprista lonkulu, Kayafasi, a sindzisiwaka ku profeta leswaku Yesu u ta fa hikwalaho ka tiko. Loko vaprista lavakulu ni Vafarisi va teka xitsundzuxo xo n’wi dlaya, Yesu wa nyamalala swa xinkarhana exivonweni xa le rivaleni.

21. (a) Vanhu ni Vafarisi va amukela ku nghena ka Yesu eYerusalema hi ndlela yihi? (b) Hi xihi xifaniso lexi Yesu a xi nyikaka malunghana ni rifu ra yena ni xikongomelo xa rona, naswona u khutaza yini eka vayingiseri vakwe?

²¹ Tsevu wa masiku emahlweni ka Paseka, Yesu nakambe u ta eBetaniya endleleni ya yena yo ya eYerusalema, naswona u endleriwa nkhuvo hi va yindlu ya Lazaro. Kutani, siku ra le ndzhaku ka Savata, hi Nisan 9, a tshamile ehenhla ka ximbhongolwana, u nghena eYerusalema a ri karhi a dzunisiwa hi ntshungu lowukulu; ivi Vafarisi va byelana va ku: “Ma swi vona leswaku a ma ha pfuni nchumu; vonani, misava hinkwayo yi landza yena.” Hi xifaniso xa mavele, Yesu u kombisa leswaku u fanele ku byariwa eku feni leswaku ku tswariwa mihandzu ya vutomi lebyi nga heriki. U kombela Tata wa yena ku kwetsimisa vito ra Yena, naswona rito ri twiwa ri huma etilweni ri ku: “Ndzi ri dzunisile, ndzi ta engeta ndzi ri dzunisa.” Yesu u khutaza vayingiseri vakwe ku papalata munyama ivi va famba eku vonakaleni, ina, ku va “[vana] va ku vonakala.” Loko matimba ya munyama ya n’wi tshinelela, u endla xikombelo xa matimba xa le rivaleni eka vanhu ku veka ripfumelo eka yena ‘tanihi ku vonakala loku ku teke emisaveni.’—12:19, 28, 36, 46.

22. I ntila wihi lowu Yesu a wu nyikelaka eswakudyeni swa Paseka, naswona hi wihi nawu lowuntshwa lowu a wu nyikelaka?

²² Xitsundzuxo xa Yesu xo lelana ni vaapostola lava tshembekaka (13:1–16:33). Loko xilalelo xa Paseka ni lava 12 xi ri karhi xi ya emahlweni, Yesu wa yima ivi a susa tinguvu takwe ta le handle, a teka thawula ni xibya xo hlambela milenge kutani a sungula ku hlantswa minkondzo ya vadyondzisiwa va yena. Petro wa ala, kambe Yesu u n’wi byela leswaku minkondzo yakwe na yona yi fanele yi hlantswiwa. Yesu u tsundzuxa vadyondzisiwa ku landzelela ntila wakwe wa vutitsongahati, hikuva “nandza a hi nkulu eka n’wini wa yena.” U vulavula hi muxengi ivi endzhaku a hlongola Yudasi. Endzhaku ka loko Yudasi a humile, Yesu u sungula ku vulavula hi vundzeni ni lavan’wana. “Ndzi mi nyika nawu lowuntshwa ndzi ri: Rhandzanani! Kukotisa leswi mina ndzi mi rhandzeke, rhandzanani na n’wina. Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.”—13:16, 34, 35.

23. Tanihi ku chavelela, i ntshembo wihi naswona i mupfuni wihi la tshembisiweke leswi Yesu a swi kanelaka?

²³ Yesu u vulavula marito lama hlamarisaka yo chavelela eka valandzeri va yena enkarhini lowu wo nonon’hwa. Va fanele ku kombisa ripfumelo eka Xikwembu ni le ka yena. Endlwini ya Tata wakwe, ku na vutshamo byo tala, naswona u ta tlhela a vuya ivi a va amukela eka yena. “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi,” ku vula Yesu. “A ku na munhu loyi a taka eka Tatana, loko ku nga ri ha mina.” Hi ku chavelela u byela valandzeri vakwe leswaku va ta endla mintirho leyi tlulaka ya yena ni leswaku u ta va nyika xin’wana ni xin’wana lexi va xi kombelaka hi vito ra yena, leswaku Tata wakwe a ta dzunisiwa. U va tshembisa mupfuni un’wana, “Moya wa ntiyiso,” lowu wu nga ta va dyondzisa swilo hinkwaswo ni ku tlherisela hinkwaswo leswi a va byeleke swona emianakanyweni ya vona. Va fanele ku tsaka leswi a yaka eka Tata wakwe, hikuva, Yesu u ri, “Tatana i nkulukumba ku tlula mina.”—14:6, 17, 28.

24. Yesu u vulavula hi vuxaka bya vaapostola na yena na Tatana hi ndlela yihi, ku va ni mikateko yihi eka vona?

²⁴ Yesu u vulavula ha yena tanihi vhinyo ya ntiyiso ni Tata wakwe tanihi murimi. U va khutaza ku tshama va ri van’we na yena, a ku: “Tata wa mina u dzunisiwa hi loko mi veka mihandzu yo tala, ku kombisa leswaku mi vadyondzisiwa va mina va xiviri.” (15:8) Naswona xana ntsako wa vona wu nga tarisa ku yini? Hi ku rhandzana kukotisa leswi a va rhandzeke. U va vitana vanakulobye. Mayana vuxaka lebyi vangamaka swonghasi! Misava yi ta va venga hi laha yi n’wi vengeke ha kona, naswona yi ta va xanisa, kambe Yesu u ta rhumela mupfuni ku ta veka vumbhoni ehenhleni ka yena ni ku kongomisa vadyondzisiwa va yena entiyisweni hinkwawo. Ku vaviseka ka vona ka sweswi ku ta va ntsako loko a va vona nakambe, naswona ku hava munhu loyi a nga ta va tekela ntsako. Lama chavelelaka i marito yakwe lama nge: “Tatana hi xiviri xa yena wa mi rhandza. U mi rhandza hikuva mi ndzi rhandzile, mi va mi pfumela leswaku ndzi huma eka Xikwembu.” Ina, va ta hangalasiwa, kambe Yesu u ri, “Ndzi mi byerile swilo leswi leswaku mi va ni ku rhula eka mina. Laha misaveni, mi ta va ni mahlomulo, kambe tiyani timbilu, ndzi hlurile misava.”—16:27, 33.

25. (a) I yini lexi Yesu a xi xiyaka exikhongelweni eka Tata wa yena? (b) U kombela yini malunghana na yena, vadyondzisiwa vakwe ni lava va nga ta kombisa ripfumelo hi rito ra vona?

²⁵ Xikhongelo xa Yesu hi vadyondzisiwa vakwe (17:1-26). Hi xikhongelo Yesu u vulavula ni Tata wakwe a ku: “Vutomi lebyi nga heriki, hi leswaku va ku tiva, wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso, na Yesu Kriste loyi u n’wi rhumeke.” Loko a hete ntirho lowu a averiweke wona emisaveni, Yesu kutani u kombela ku dzunisiwa etlhelo ka Tata wakwe hi ku dzuneka loku a a ri na kona misava yi nga si va kona. U twarise vito ra Tatana eka vadyondzisiwa vakwe ivi a kombela Tatana ku va hlayisa ‘hikwalaho ka vito ra yena n’wini.’ U kombela Tatana, hayi leswaku va susiwa emisaveni, kambe ku va hlayisa eka lowo biha ni ku va kwetsimisa hi rito Rakwe ra ntiyiso. Yesu u anamisa xikhongelo xakwe leswaku xi katsa hinkwavo lava nga ta kombisa ripfumelo hi ku twa rito ra vadyondzisiwa lava, “leswaku hinkwavo va va un’we, ku fana ni leswi wena Tatana u nga ka mina, na mina ndzi nga ka wena, leswaku na vona va va eka hina, kutani misava yi ta pfumela leswaku u ndzi rhumile.” U kombela leswaku lava na vona va hlanganyela na yena eku kwetsimeni ka yena ka le tilweni, hikuva u twarise vito ra Tatana eka vona, leswaku rirhandzu ra Yena ri tshama eka vona.—17:3, 11, 21.

26. Xana mhaka yi vula yini malunghana ni ku khomiwa ni ku ringiwa ka Yesu?

²⁶ Kriste a ringiwa ni ku beleriwa (18:1–19:42). Yesu ni vadyondzisiwa va yena sweswi va ya entangeni ehase ka Nambu wa Kidroni. Hi kona laha Yudasi a humelelaka ni ntlawa wa masocha ivi a xenga Yesu, loyi hi ku rhula a tinyikelaka. Hambi swi ri tano, Petro wa n’wi lwela hi tlhari ivi a tshinyiwa: “Xana a ndzi nga nwi exinwelweni lexi Tatana a ndzi nyikeke xona xana?” (18:11) Yesu endzhaku u yisiwa eka Anasi a bohiwile, mukon’wana wa Kayafasi, muprista lonkulu. Yohane na Petro va landzelela swinene, naswona Yohane u va kombelela ku nghena exivaveni xa muprista lonkulu laha Petro hi makhamba manharhu a landzulaka ku tiva Kriste. Yesu ro sungula u konanisiwa hi Anasi ivi endzhaku a tisiwa emahlweni ka Kayafasi. Endzhaku ka sweswo, Yesu u tisiwa emahlweni ka Pilato mufumi wa Rhoma, Vayuda va ri karhi va huwelela xigwevo xa rifu.

27. (a) I swivutiso swihi malunghana ni vuhosi ni matimba leswi vutisiwaka hi Pilato, naswona xana Yesu u hlamurisa ku yini? (b) Hi xihi xiyimo lexi Vayuda va xi tekaka ehenhleni ka vuhosi?

²⁷ Eka xivutiso xa Pilato lexi nge, “U hosi, a hi swona ke?” Yesu wa hlamula a ku: “Ku vula wena leswaku ndzi hosi. Leswi ndzi velekeriweke swona ni leswi ndzi nga tela swona laha misaveni, i ku ta ndzi ta veka vumbhoni ehenhla ka ntiyiso.” (18:37) Pilato, loko a nga kumi vumbhoni bya xiviri byo gweva Yesu, u tinyikela ku n’wi ntshunxa, tanihi leswi a wu ri mukhuva ku ntshunxa mubohiwa ePasekeni, kambe Vayuda va kombela Barabasi wa xigevenga ematshan’wini ya yena. Pilato u tshika Yesu a biwa, naswona nakambe u ringeta ku n’wi ntshunxa, kambe Vayuda va huwelela va ku: ‘N’wi belele! N’wi belele! Hikuva u tiendlile n’wana wa Xikwembu.’ Loko Pilato a byela Yesu leswaku u ni matimba ya ku n’wi belela, Yesu wa hlamula a ku: “A wu nga ta va ni matimba ehenhla ka mina ni kuntsongo, loko a wu nga nyikiwanga hi Tilo.” Nakambe Vayuda va huwelela va ku: “N’wi suse! N’wi suse! N’wi [belele]! . . . A hi na hosi loko a nga ri Khezari ntsena.” Kutani ke, Pilato wa n’wi nyikela leswaku a beleriwa.—19:6, 7, 11, 15.

28. Ku humelela yini eGologota, naswona hi byihi vuprofeta lebyi hetisekaka kona?

²⁸ Yesu u yisiwa endhawini leyi va nge i “‘Ndhawu ya Pala’, leyi hi Xiheveru va nge i ‘Gologota,’” naswona u beleriwa exikarhi ka van’wana vambirhi. Ehenhla ka yena Pilato u bohelela xithopo lexi nge “Yesu wa Nazareta, hosi ya Vayuda,” lexi tsariweke hi Xiheveru, Xilatini na Xigriki, leswaku hinkwavo va vona ni ku twisisa. (19:17, 19) Yesu u veka mana wa yena emavokweni ya Yohane naswona, endzhaku ka ku amukela vhinyo yo dzunga, wa huwelela a ku: “Swi hetisekile.” Kutani a korhamisa nhloko yakwe ivi a fa. (19:30) Eku hetisekeni ka vuprofeta, ntlawa wo dlaya wu lahlela vuhlolotwana hikwalaho ka tinguvu ta yena. Wu ala ku tshova milenge ya yena ivi wu tlhava rihlanguti rakwe hi tlhari. (Yoh. 19:24, 32-37; Ps. 22:18; 34:20; 22:17; Zak. 12:10) Endzhaku ka sweswo, Yosefa wa Arimatiya na Nikodema va lunghiselela xilahlo xa ntsumbu ivi va wu veka esirheni lerintshwa leri nga ekusuhi.

29. (a) I swivumbeko swihi leswi Yesu la pfuxiweke a swi endlaka eka vadyondzisiwa vakwe? (b) Hi tihi tinhla leti Yesu a ti endlaka etinhlamuselweni ta yena to hetelela eka Petro?

²⁹ Ku humelela ka Kriste la pfuxiweke (20:1–21:25). Nxaxamelo wa Yohane wa vumbhoni malunghana na Kriste wu hetelela hi rito ra ntsako ra ku pfuxiwa. Mariya wa Magadala u kuma sirha ri ri hava nchumu, naswona Petro ni mudyondzisiwa un’wana (Yohane) va tsutsumela kona kambe va vona ntsena tibandichi ni lapi ra le nhlokweni leswi saleke. Mariya, loyi a tshameke ekusuhi ni sirha, u vulavula ni tintsumi timbirhi ivi eku heteleleni, hi laha a ehleketaka ha kona, ni mutirhi wa le ntangeni. Loko a hlamula a ku, “Mariya!” hi ku hatlisa u n’wi xiya a ri Yesu. Ku ya emahlweni, Yesu u tihumelerisa eka vadyondzisiwa vakwe endzhaku ka timbanti leti lotleriweke, naswona u va byela hi matimba lawa va nga ta ma amukela hi ku tirhisa moya wa Xikwembu. Endzhaku ka sweswo, Tomasi, loyi a a nga ri kona, wa ala ku pfumela, kambe endzhaku ka masiku ya nhungu Yesu nakambe wa humelela ivi a n’wi nyika vumbhoni, lebyi eka byona Tomasi a nge: “Hosi yanga ni Xikwembu xanga!” (20:16, 28) Masiku endzhakunyana Yesu nakambe u hlangana ni vadyondzisiwa vakwe, eLwandle ra Tiberiyasi; u va nyika ku phasa tinhlampfi hi singita ivi endzhaku a fihlula na vona. Makhamba manharhu u vutisa Petro loko a n’wi rhandza. Loko Petro a phikelela leswaku wa n’wi rhandza, Yesu hi ku kongoma u ri: “Hlayisa tinyimpfu ta mina,” “Risa swinyimpfana swa mina,” “Risa tinyimpfu ta mina.” Endzhaku u vhumba leswaku Petro u ta dzunisa Xikwembu hi rifu ra muxaka muni. Petro u vutisa hi ta Yohane, ivi Yesu a ku: “Loko ndzi lava leswaku a tshama ndzi kondza ndzi vuya, swi nga va yini eka wena ke?”—21:15-17, 22.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

30. Yohane u nyikela ku kandziyisa loku hlawulekeke eka ntikelo wa rirhandzu hi ndlela yihi?

³⁰ Hi ku va ni matimba hi ku kongoma ni ku khorwisa eku hlamuseleni ka wona lokukulu, loku tsakisaka ka Rito, leri ri veke Kriste, mahungu lamanene ‘ya Yohane’ ya hi nyika langutelo leri heleleke ra N’wana loyi a totiweke wa Xikwembu hi rito na hi xiendlo. Hambi leswi endlelo ra Yohane ni marito swi olovaka, swi n’wi fungha tanihi ‘munhu ntsena loyi a nga dyondzangiki,’ ku ni matimba lama hlamarisaka eku phofuleni ka yena. (Mintirho 4:13) Evhangeli ya yena yi fika emaninginingini ya yona lamakulu eku twariseni ka rirhandzu lerikulu exikarhi ka Tatana ni N’wana, kun’we ni vuxaka lebyi katekisiweke, bya rirhandzu lebyi byi nga ta kumiwa hi ku va un’we na vona. Yohane u tirhisa marito lama nge “rhandza” na “rhandzile” hi ku phindha-phindha ku tlula Tievhangeli letin’wana tinharhu ti hlanganile.

31. I vuxaka byihi lebyi kandziyisiwaka eka Evhangeli ya Yohane hinkwayo, naswona yi fikelela nhlohlorhi ya yona ya ku tiphofula hi ndlela yihi?

³¹ Eku sunguleni mayana vuxaka lebyi vangamaka lebyi veke kona exikarhi ka Rito na Xikwembu Tatana! Hi ku rhandza ka Xikwembu “rito ri hundzukile munhu la nga exikarhi ka hina; kutani hi hlalele ku kwetsima ka yena loku nga tala tintswalo ni ntiyiso, ku nga ku kwetsima loku fanelaka n’wana loyi a nga yexe eka tata wa yena.” (Yoh. 1:14) Kutani ke, emhakeni hinkwayo ya Yohane, Yesu u kandziyisa vuxaka bya yena byi ri bya ku titsongahata hi ku yingisa ku rhandza ka Tatana handle ko kanakana. (4:34; 5:19, 30; 7:16; 10:29, 30; 11:41, 42; 12:27, 49, 50; 14:10) Ku phofula ka yena ka vuxaka lebyi byikulu ku fikelela nhlohlorhi ya kona leyi vangamaka hi xikhongelo lexi nga ni matimba lexi rhekhodiweke eka Yohane ndzima 17, laha Yesu a vikaka eka Tata wakwe leswaku u hetile ntirho lowu A n’wi nyikeke wona ku wu endla emisaveni ivi a tlhandlekela a ku: “Sweswi Tatana, ndzi dzunise emahlweni ka wena hi ku dzuneka loku a ndzi ri na kona eka wena, misava yi nga si va kona.”—17:5.

32. Yesu u kombisa vuxaka bya yena n’wini ni vadyondzisiwa va yena ni leswaku hi yena ntila wu ri woxe lowu mikateko ya vutomi yi taka eka vanhu ha wona hi marito wahi?

³² Ku vuriwa yini hi vuxaka bya Yesu ni vadyondzisiwa va yena? Ntirho wa Yesu tanihi ndlela leyi nga yoxe leyi mikateko ya Xikwembu yi tisiwaka eka lava ha yona ni le ka vanhu hinkwavo wu vekiwa emahlweni nkarhi na nkarhi. (14:13, 14; 15:16; 16:23, 24) Ku vulavuriwa hi yena tanihi “Xinyimpfana xa Xikwembu,” “[xinkwa xa] vutomi,” “ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi,” “ku vonakala ka misava,” “murisi lonene,” “ku pfuka ni vutomi” ni “nsinya wa xiviri wa vhinya.” (1:29; 6:35; 8:12; 10:11; 11:25; 14:6; 15:1) Hi le hansi ka xifaniso lexi xa “nsinya wa xiviri wa vhinya” laha Yesu a twarisaka vun’we lebyi hlamarisaka lebyi nga kona hayi exikarhi ka yena ni valandzeri va yena va ntiyiso ntsena kambe ni le ka Tatana. Hi ku tswala mihandzu leyo tala, va ta dzunisa Tata wa yena. “Tanihi leswi Tatana a ndzi rhandzeke, na mina ndzi mi rhandzile; tshamani erirhandzwini ra mina,” ku tsundzuxa Yesu.—15:9.

33. Hi xihi xikongomelo xa vutirheli bya yena lexi Yesu a xi phofulaka exikhongelweni?

³³ Endzhaku u khongela hi ndlela yo hiseka swonghasi eka Yehova leswaku varhandziwa lava hinkwavo, kun’we ni ‘lava va pfumelaka eka yena hi ku tirhisa rito ra vona,’ va nga ha va un’we na Tatana kun’we na yena, va kwetsimisiwa hi rito ra ntiyiso! Hakunene, xikongomelo hinkwaxo xa vutirheli bya Yesu xi phofuriwe hi ndlela yo hlamarisa emaritweni yo dlayelela ya xikhongelo xa yena eka Tata wa yena: “Ndzi ku tivisile eka vona; ndza ha ta ku tivisa, leswaku rirhandzu leri u ndzi rhandzeke ha rona, ri va ka vona, na mina ndzi va ka vona.”—17:20, 26.

34. I xitsundzuxo xihi lexi pfunaka lexi Yesu a xi nyikeke ehenhleni ko hlula misava?

³⁴ Hambi leswi Yesu a a siya vadyondzisiwa vakwe emisaveni, a a nga ta va siya va ri hava mupfuni, “Moya wa ntiyiso.” Ku tlula kwalaho, u va nyike xitsundzuxo lexi nga enkarhini ehenhleni ka vuxaka bya vona ni misava, a va kombisa ndlela yo hlula tanihi “[vana] va ku vonakala.” (14:16, 17; 3:19-21; 12:36) “Loko mi tiyisela eritweni ra mina, mi vadyondzisiwa va mina hakunene,” ku vule Yesu, “naswona mi ta tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa.” Hi laha ku hambaneke, u byele vana va munyama a ku: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi, kutani mi tsakela ku endla ku navela ka tata wa n’wina. . . . a nga yimanga entiyisweni, hikuva ku hava ntiyiso eka yena.” Kutani ke, minkarhi hinkwayo a hi tiyimiseleni ku yima hi tiyile entiyisweni, ina, “ku gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso,” kun’we ni ku kuma matimba lama humaka emaritweni ya Yesu lama nge: “Tiyani timbilu, ndzi hlurile misava.”—8:31, 32, 44; 4:23; 16:33.

35. (a) I vumbhoni byihi lebyi Yesu a byi nyikaka malunghana ni Mfumo wa Xikwembu? (b) Hikwalaho ka yini Evhangeli ya Yohane yi nyika xivangelo xa ntsako ni ku nkhensa?

³⁵ Nakambe, hinkwaswo leswi swi ni ku yelana ni Mfumo wa Xikwembu. Yesu u veke vumbhoni bya leswi loko a ri eku ringiweni a ku: “Mfumo wa mina a hi wa misava leyi; loko a wu ri wa misava leyi, malandza ya mina a ma ta lwa leswaku ndzi nga nyiketiwi eka Vayuda; kambe hi laha swi nga ha kona, mfumo wa mina a hi wa laha hansi.” Kutani ke, loko a hlamula xivutiso xa Pilato, u te: “Ku vula wena leswaku ndzi hosi. Leswi ndzi velekeriweke swona ni leswi ndzi nga tela swona laha misaveni i ku ta ndzi ta veka vumbhoni ehenhla ka ntiyiso. Un’wana ni un’wana la nga wa ntiyiso, u yingisa rito ra mina.” (18:36, 37) Hakunene va tsaka lava yingisaka ni lava “[tlhelaka va] tswariwa” leswaku va “[nghena] eMfun’weni wa Xikwembu” va hlangana ni Hosi. Ku tsaka “tinyimpfu tin’wana” leti yingisaka rito ra Hosi ni Murisi loyi ivi ti kuma vutomi. Hakunene, ku ni xivangelo xa ku nkhensa lunghiselelo ra Evhangeli ya Yohane, hikuva yi tsariwile “leswaku mi ta ka mi pfumela leswaku Yesu i Mesiya, N’wana wa Xikwembu, ni leswaku, hi mhaka ya ku pfumela, mi va ni vutomi evitweni ra yena.”—3:3, 5; 10:16; 20:31.

[Tinhlamuselo ta le hansi]