NDZIMA 3

“Va Tala Moya Lowo Kwetsima”

Vuyelo bya ku chuluriwa ka moya lowo kwetsima hi Pentekosta

1. Hlamusela leswi a swi endleka hi siku ra Nkhuvo wa Pentekosta.

SWITARATA swa Yerusalema a swi tele hi vanhu lava tsakeke.a Musi a wu ri karhi wu tlhandluka ealitarini ya le tempeleni loko Valevhi va ri karhi va yimbelela Tipisalema ta ku Dzunisa (ku nga Tipisalema 113 ku ya eka 118), leti hi ntolovelo lava yimbelelaka a va vula marito yo karhi ya risimu ivi lavan’wana va angula hi ku vula man’wana. Eswitarateni a ku tele vanhu lava endzeleke eYerusalema. A va huma etindhawini ta le kule swinene to fana na Elami, Mesopotamiya, Kapadokiya, Ponto, Egipta ni le Rhoma.b Xana a ku endleka yini? A ku ri ni nkhuvo wa Pentekosta leyi nakambe a yi vuriwa “siku ra mihandzu leyi wupfeke ku sungula.” (Tinhl. 28:26) Nkhuvo lowu a wu tlangeriwa lembe ni lembe, a wu kombisa leswaku nkarhi wa ku tshovela maxalana wu herile kutani ku ta sungula ntshovelo wa koroni. A ku ri nkarhi lowu tsakisaka.

Mepe lowu kombisaka laha vanhu va tweke mahungu lamanene kona hi Pentekosta ya 33 C.E. 1. Swifundzha: Libiya, Egipta, Etiyopiya, Bitiniya, Ponto, Kapadokiya, Yudiya, Mesopotamiya, Vababilona, Elam, Media, na Parthia. 2. Madoroba: Rhoma, Aleksandriya, Memphis, Antiyoka wa Siriya, Yerusalema, na Babilona. 3. Swidziva swa mati: Lwandle Ra Mediteraniya, Lwandle Ra Ntima, Lwandle Ro Tshwuka , Lwandle ra Khasipiyani, na Lwandle ra Peresiya.

YERUSALEMA, NTSINDZA WA VUGANDZERI BYA VAYUDA

Swiendlakalo swo tala swa tindzima to sungula ta buku ya Mitirho swi endleke eYerusalema. Muti lowu wu le xikarhi ka switsunga swa tintshava ta Yudiya, kwalomu ka tikhilomitara ta 55 evuxeni bya Lwandle ra Mediteraniya. Hi 1070 B.C.E., Hosi Davhida u hlule khokholo leri a ri ri exitsungeni xa Ntshava ya Siyoni kutani muti lowu a wu ri ekusuhi ni xitsunga lexi wu ve ntsindza wa tiko ra khale ra Israyele.

Ekusuhi ni Ntshava ya Siyoni ku ni Ntshava ya Moriya, laha hi ku ya hi ndhavuko wa khale wa Vayuda, Abrahama a laveke ku endla xitlhavelo hi Isaka, kwalomu ka malembe ya 1 900 loko swiendlakalo leswi kumekaka ebukwini ya Mitirho swi nga si tsariwa. Ntshava ya Moriya yi ve xiphemu xa muti lowu loko Solomoni a aka tempele yo sungula ya Yehovha ehenhla ka yona. Muako lowu lowukulu wu ve ntsindza wa Vayuda ni ndhawu yo gandzela eka yona.

Vayuda hinkwavo lava tinyiketeleke a va hamba va hlangana etempeleni ya Yehovha, va huma ematikweni yo hambana-hambana, leswaku va ta endla switlhavelo, va gandzela ni ku tlangela minkhuvo leyi a yi endliwa lembe ni lembe hi tinguva to karhi. Sweswo a swi pfumelelana ni xileriso xa Xikwembu lexi nge: “Vaxinuna hinkwavo va wena va fanele va ya emahlweni ka Yehovha Xikwembu xa wena kanharhu hi lembe, endhawini leyi a nga ta yi hlawula.” (Det. 16:16) Nakambe Yerusalema a ku ri ntsindza wa Sanedri leyi Tlakukeke, ku nga huvo leyi tlakukeke ya Vayuda ni leyi a yi kongomisa tiko.

2. Hi swihi swiendlakalo leswi hlamarisaka, leswi endlekeke hi Pentekosta ya 33 C.E.?

² Kwalomu ka awara ya kaye nimixo, hi siku leri a ri xe kahle ra ximun’wana xa 33 C.E., ku humelele swin’wana leswi hlamariseke vanhu eka malembe-xidzana yo tala lama landzeleke. Ku lo na swipfuketana, “ku hunga xidzedze lexikulu lexi humaka etilweni” xo fana ni moya lowu hungaka hi matimba kumbe ku fana ni “mpfumawulo wa xidzedze xa matimba.” (Mitirho 2:2; International Standard Version) Mpfumawulo wolowo wu tate yindlu leyi a yi ri ni vadyondzisiwa va Yesu va 120 lava a va hlanganile kwalaho. Endzhaku ka sweswo ku endleke swin’wana leswi hlamarisaka. Ku vonake tindzimi leti fanaka ni ndzilo ti tshama ehenhla ka mudyondzisiwa un’wana ni un’wana.c Kutani vadyondzisiwa “va tala moya lowo kwetsima” ivi va sungula ku vulavula tindzimi timbe! Loko vadyondzisiwa va huma endlwini yoleyo, vaendzi lava va hlanganeke na vona eswitarateni swa le Yerusalema va hlamarile hikuva vadyondzisiwa a va va vulavurisa hi ririmi ra rikwavo! Entiyisweni un’wana ni un’wana wa vona a a “twa va vulavula ririmi rakwe.”—Mit. 2:1-6.

3. (a) Ha yini xiendlakalo xa Pentekosta ya 33 C.E., xi ri xa nkoka ematin’wini ya vugandzeri bya ntiyiso? (b) Xana leswi Petro a swi vuleke swi fambisana njhani ni ku tirhisa ka yena ‘swilotlelo swa mfumo wa matilo’?

³ Rungula leri ro hlamarisa ri hlamusela xiendlakalo xa nkoka evugandzerini bya ntiyiso—ku nga ku simekiwa ka tiko ro fanekisela ra Israyele, leri nga vandlha ra Vakreste lava totiweke. (Gal. 6:16) Kambe a ku nga ri sweswo ntsena. Loko Petro a vulavula ni ntshungu hi siku rero, u tirhise “swikhiya swa Mfumo” xo sungula eka swinharhu leswi a nyikiweke swona, lexi ha xin’we a xi ta endla leswaku rixaka ro karhi ri kuma malunghelo yo hlawuleka. (Mat. 16:18, 19) Swikhiya sweswo xo sungula xi pfulele Vayuda ni lava hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda leswaku va amukela mahungu lamanene nileswaku va totiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu.d Kutani a va ta va Israyele wo fanekisela naswona a va ta va ni ntshembo wa ku va tihosi ni vaprista eMfun’weni wa Mesiya. (Nhlav. 5:9, 10) Hi ku famba ka nkarhi lunghelo rero a ri ta nyikiwa Vasamariya ivi ri hundziseriwa eka Vamatiko. Xana Vakreste namuntlha va nga dyondza yini eka xiendlakalo xexo xo hlamarisa lexi endlekeke hi Pentekosta ya 33 C.E.?

“A Va Hlengeletane Ndhawu Yin’we” (Mitirho 2:1-4)

4. Xana vandlha ra manguva lawa ra Vukreste ri fana njhani ni leri simekiweke hi 33 C.E.?

⁴ Loko vandlha ra Vukreste ri simekiwa a ri ri ni vadyondzisiwa va kwalomu ka 120, lava “a va hlengeletane ndhawu yin’we”—ku nga kamara ra le henhla—naswona a va totiwe hi moya lowo kwetsima. (Mit. 2:1) Loko dyambu ri pela hi siku rero, se a ku ri ni magidi ya swirho leswi khuvuriweke. Naswona wolawo a ko va masungulo ya ku andza loku a ku ta va kona enhlengeletanweni leyi ninamuntlha ya ha andzaka! Ina, Xikwembu xi tirhisa vanhu lava xi chavaka—ku nga swirho swa vandlha ra manguva lawa ra Vukreste—leswaku va chumayela ‘mahungu lamanene ya Mfumo’ naswona “ma ta chumayeriwa emisaveni hinkwayo leswaku byi va vumbhoni ematikweni,” makumu ya mafambiselo lawa ya swilo ma nga si fika.—Mat. 24:14.

5. Xana lava hlanganyeleke ni vandlha ra Vukreste hi lembe-xidzana ro sungula va katekisiwe hi ndlela yihi, naswona lava hlanganyelaka na rona namuntlha va katekisiwa hi ndlela yihi?

⁵ Vandlha ra Vukreste a ri ta tlhela ri pfuna swirho swa rona leswaku swi tiyisa vuxaka bya swona na Yehovha, swo sungula a ku ta va vatotiwa ivi hi ku famba ka nkarhi ku va “tinyimpfu tin’wana.” (Yoh. 10:16) Pawulo u tlangele ndlela leyi swirho swa vandlha swi seketelanaka ha yona, hi ku tsalela Vakreste va le Rhoma a ku: “Ndzi navela ku mi vona leswaku ndzi ta mi nyika nyiko yo karhi ya moya leswaku ndzi mi tiyisa; kumbe, leswaku hi ta khutazana, hi ripfumelo ra n’wina ni ra mina.”—Rhom. 1:11, 12.

RHOMA, NTSINDZA WA MFUMO LOWUKULU

Hi nkarhi wa swiendlakalo leswi hlamuseriwaka ebukwini ya Mitirho, muti wa Rhoma a wu ri wukulu naswona a wu nga ri kona wun’wana lowu a wu ri ni matimba ku fana na wona hi nkarhi wolowo. A wu ri ntsindza wa mfumo lowu wu tshameke wu lawula misava ku sukela eBritain ku ya eAfrika N’walungu ni ku suka eLwandle ra Atlantic ku ya fika eNsonga-nkulu wa Peresiya.

Emutini wa Rhoma a ku hlangane mindhavuko, tinxaka ni tindzimi ni vukholwa-hava byo hambana-hambana. A wu ri ni magondzo lama khathaleriweke kahle lerova a swi olova leswaku van’wamabindzu ni vaendzi lava humaka eka mimfumo yo hambana-hambana va fika eRhoma. Ehlalukweni ra le kusuhi ra Ostia, a ku tshama ku ri mphesamphesa hi swikepe leswi tisaka swakudya ni tinhundzu ta vulovolovo emutini lowu.

Hi lembe-xidzana ro sungula muti wa Rhoma a wu ri ni vaaki vo tlula miliyoni. Swi nga endleka leswaku hafu ya nhlayo yoleyo a ku ri mahlonga—ku nga swigevenga, vana lava xavisiweke kumbe lava lahliweke hi vatswari va vona ni vabohiwa lava khomiweke hi mavuthu ya Varhoma. Van’wana lava tisiweke eRhoma va ri mahlonga a ku ri Vayuda lava humaka eYerusalema endzhaku ka loko Ndhuna-nkulu ya Murhoma Pompey a hlule muti wolowo hi 63 B.C.E.

Vunyingi bya vaaki a va ri swisiwana leswi tshamaka hi ku tlimbana emiakweni ya swithezi naswona a swi hanya hi tinyiko leti humaka eka mfumo. Hambiswiritano, mfumo a wu khavise ntsindza wa wona hi miako yo xonga swinene. Yin’wana ya yona a ku ri tindlu ta mintlangu ni switediyamu leswikulu, leswi vanhu a va tiphina hi ku hlalela vatlangi, mimphikizano ya vanhu lava himanaka hi swibakela ni mimphikizano ya makalichi—hinkwaswo leswi a swi hlaleriwa mahala.

6, 7. Xana vandlha ra Vukreste ri wu endla njhani namuntlha ntirho lowu Yesu a wu leriseke wa ku chumayela vanhu va matiko hinkwawo?

⁶ Ninamuntlha, vandlha ra Vukreste ra ha ri ni xikongomelo lexi fanaka ni xa leriya ra lembe-xidzana ro sungula. Yesu u nyike vadyondzisiwa va yena ntirho lowu tsakisaka hambileswi a va ta pfa va langutana ni swihinga. U te: “Fambani mi ya endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa. mi va khuvula hi vito ra Tatana, ni ra N’wana, ni ra moya lowo kwetsima, mi va dyondzisa ku yingisa hinkwaswo leswi ndzi mi leriseke swona.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Yehovha u tirhisa vandlha ra Vukreste ra Timbhoni ta Yehovha leswaku a endla ntirho wolowo namuntlha. I ntiyiso leswaku a swi olovi ku fikelela vanhu va tindzimi to hambana-hambana. Hambiswiritano, Timbhoni ta Yehovha ti humesa minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi tindzimi leti tlulaka 1 000. Loko u ri xirho xa vandlha ra Vukreste lexi hisekaka naswona u hlanganyela entirhweni wo chumayela hi Mfumo ni ku endla vadyondzisiwa, u fanele u tsaka. U hlayiwa exikarhi ka vanhu va nga ri vangani emisaveni namuntlha, lava nga ni lunghelo ra ku chumayela mfumo wa Yehovha hi rixaladza!

8. Xana xirho ha xin’we xa vandlha xi katekisiwe hi ndlela yihi?

⁸ Leswaku u kota ku tiyisela u tsakile eminkarhini leyi ya mangava, Yehovha Xikwembu u endle leswaku u va ni vamakwerhu emisaveni hinkwayo. Pawulo u tsalele Vakreste lava nga Vaheveru a ku: “A hi khathalelaneni hi khutazana ku rhandzana ni ku endla mitirho leyinene, hi nga tshiki ku hlengeletana hilaha van’wana va endlaka hakona kambe hi khutazana naswona hi endla tano ngopfungopfu leswi hi vonaka siku ri tshinela.” (Hev. 10:24, 25) Vandlha ra Vukreste i nyiko leyi humaka eka Yehovha leswaku u kota ku khutaza van’wana nileswaku na wena u khutaziwa. Tshama u ri ekusuhi ni vamakwerhu evandlheni. U nga tshiki ku va kona eminhlanganweni ya Vukreste!

“Un’wana Ni Un’wana A A Va Twa Va Vulavula Ririmi Rakwe” (Mitirho 2:5-13)

Vadyondzisiwa va Yesu va ri karhi va chumayela Vayuda ni Vaproselita egondzweni leri nga bizi swinene — “Hi va twa va vulavula hi tindzimi ta hina hi mitirho ya matimba ya Xikwembu.”—Mitirho 2:11

9, 10. Xana van’wana va endla matshalatshala wahi leswaku va kota ku chumayela mahungu lamanene hi tindzimi tin’wana?

⁹ Anakanya ndlela leyi Vayuda a va tsake ha yona loko va hlangane ni vanhu lava hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda hi Pentekosta ya 33 C.E. Swi nga endleka leswaku vo tala lava a va ri kona hi siku rero a va vulavula ririmi leri fanaka, kumbexana a ku ri Xigriki kumbe Xiheveru. Kambe hi siku rero “un’wana ni un’wana a a va twa [vadyondzisiwa] va vulavula ririmi rakwe.” (Mit. 2:6) A swi kanakanisi leswaku vanhu volavo a va tsakile loko va twa mahungu lamanene hi ririmi ra rikwavo. I ntiyiso leswaku Vakreste namuntlha a va na yona nyiko ya ku vulavula hi tindzimi. Hambiswiritano, vo tala va tiyimisele ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo eka vanhu va matiko hinkwawo. Va swi endlisa ku yini sweswo? Van’wana va dyondza ririmi rin’wana leswaku va ta ya evandlheni ra le kusuhi leri tirhisaka ririmi rero kumbe va rhurhela etikweni rimbe. Ko tala va kuma leswaku vanhu va ma tlangela matshalatshala ya vona.

¹⁰ Hi xikombiso, Christine ni Timbhoni tin’wana ta nkombo va dyondze Xigujarati. Loko a hlangana ni mutirhi-kulobye la vulavulaka Xigujarati, u n’wi pfuxele hi ririmi ra rikwavo. Wansati yoloye u tsakile kutani a lava ku tiva leswaku ha yini Christine a dyondze Xigujarati. Christine u kote ku n’wi chumayela. Wansati loyi u byele Christine a ku: “A byi kona vukhongeri byin’wana lebyi nga khutazaka vanhu va byona leswaku va dyondza ririmi ro tika swonghasi. Rungula ra n’wina i ra nkoka hakunene.”

11. Xana hi nga swi lunghekela njhani ku chumayela mahungu ya Mfumo eka vanhu va ririmi ro karhi?

¹¹ I ntiyiso leswaku van’wana va hina a hi nge swi koti ku dyondza ririmi rin’wana. Nilokoswiritano, hi nga tshama hi lunghekele ku chumayela van’wana hi rungula ra Mfumo. Hi nga swi endlisa ku yini sweswo? Ndlela yin’wana i ku tirhisa JW Language^® app leswaku hi dyondza ku xeweta hi ririmi leri vulavuriwaka laha hi tshamaka kona. U nga tlhela u dyondza marito ma nga ri mangani hi ririmi rero lama nga endlaka leswaku lava ri vulavulaka va tsakela. Va kongomise eka jw.org, kumbe u va komba tivhidiyo ni mikandziyiso leyi nga kona hi ririmi ra vona. Hi ku tirhisa switirhisiwa sweswo ensin’wini, hi nga va ni ntsako lowu fanaka ni lowu Vakreste vo sungula va veke na wona loko vanhu lava humaka ematikweni mambe va hlamarisiwe hi mahungu lamanene lama “un’wana ni un’wana a a va twa va vulavula ririmi rakwe.”

VAYUDA LAVA A VA RI EMESOPOTAMIYA NI LE EGIPTA

Buku yin’wana yi ri: “Le Mesopotamiya, Mediya ni le Babiloniya ku tshama vatukulu va swirho swa mfumo wa tinyimba ta khume [ta Israyele], va mfumo wa Yuda, lava yisiweke kwalaho hi Vaasiriya ni Vababilona.” (The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ [175 B.C.–A.D. 135]) Hi ku ya hi Ezra 2:64, eYerusalema ku lo vuya ntsena Vaisrayele va 42 360 evuhlongeni bya Babilona. Sweswo swi endleke hi lembe ra 537 B.C.E. Flavius Josephus u vula leswaku hi lembe-xidzana ro sungula, a ku ri ni makume ya magidi ya Vayuda lava a va “tshama ekusuhi ni le Babiloniya.” Hi lembe-xidzana ra vunharhu ku ya eka ra vuntlhanu C.E., vanhu lava va vumbe huvo leyi vuriwaka Talmud ya le Babilona.

Rungula rin’wana leri tsariweke ri vula leswaku a ku ri ni Vayuda lava a va tshama aEgipta kwalomu ka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. Hi nkarhi wolowo Yeremiya u rhumele rungula eka Vayuda lava a va tshama etindhawini to hambana-hambana ta Egipta, ku katsa na Memfisi. (Yer. 44:1, nhlamuselo ya le hansi ya NW) Swi nga endleka leswaku vanhu vo tala va rhurhele aEgipta hi nkarhi wa Mfumo wa Magriki. Josephus u vula leswaku Vayuda va ve vahlapfa vo sungula ku tshama eAleksandriya. Hi ku famba ka nkarhi xiphemu lexikulu xa muti lowu xi nyikiwe vahlapfa lava. Hi lembe-xidzana ro sungula, Philo, mutsari la nga Muyuda, u vule leswaku vanhu va rikwavo va kwalomu ka miliyoni a va tshama aEgipta, ku sukela “etlhelweni ra Libiya ku ya endzilakanini wa Etiyopiya.”

“Petro A Suka A Yima” (Mitirho 2:14-37)

12. (a) Xana muprofeta Yuwele u vule yini leswi fambisanaka ni singita leri endlekeke hi Pentekosta ya 33 C.E.? (b) Ha yini a ku languteriwile leswaku vuprofeta bya Yuwele byi hetiseka hi lembe-xidzana ro sungula?

¹² ‘Petro u suke a yima’ leswaku a vulavula ni ntshungu wa vanhu va tindzimi to hambana-hambana. (Mit. 2:14) U byele vayingiseri leswaku singita ro kota ku vulavula hi tindzimi to hambana-hambana ri huma eka Xikwembu naswona i ku hetiseka ka vuprofeta lebyi vuriweke hi Yuwele loko a ku: “Ndzi ta chululela moya wa mina eka vanhu hinkwavo.” (Yuw. 2:28) Loko Yesu a nga si tlhandlukela etilweni u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Ndzi ta kombela Tatana kutani u ta mi nyika mupfuni” naswona u vule leswaku mupfuni yoloye i “moya.”—Yoh. 14:16, 17.

13, 14. Xana Petro u endle yini leswaku a fikelela timbilu ta vayingiseri va yena naswona hi nga xi tekelela njhani xikombiso xa yena?

¹³ Petro u gimete hi marito lama nga biki mariri emahlweni ka ntshungu a ku: “Vaisrayele hinkwavo a va swi tive leswaku Yesu loyi mi n’wi dlayeke emhandzini, Xikwembu xi n’wi endle Hosi ni Kreste.” (Mit. 2:36) I ntiyiso leswaku vanhu vo tala lava a va yingise Petro a va nga ri kona loko Yesu a dlayiwa hi ku beleriwa emhandzini ya nxaniso. Kambe, tanihi leswi a dlayiweke hi Vayuda, a swi fana niloko va hlanganyerile eka xiendlakalo xexo. Hambiswiritano, xiya leswaku Petro u vulavule ni Vayuda-kulobye hi ndlela ya xichavo, a fikelela timbilu ta vona. Xikongomelo xa yena a ku nga ri ku va sola kambe a ku ri ku va pfuna leswaku va hundzuka. Xana marito ya yena ma va hlundzukisile? Nikatsongo! Ematshan’weni ya sweswo, va ‘tlhavekile embilwini,’ va ku: “Xana hi fanele ku endla yini?” Swi nga endleka leswaku ku vulavula ka yena na vona hi xichavo ku pfunile leswaku a fikelela timbilu ta vanhu vo tala lerova va hundzuka.—Mit. 2:37.

¹⁴ Na hina hi nga tiyimisela ku fikelela timbilu ta vayingiseri va hina hilaha Petro a endleke hakona. Loko hi ri karhi hi chumayela, a hi fanelanga hi ringeta ku lulamisa xin’wana ni xin’wana lexi nga pfumelelaniki ni Matsalwa lexi vuriwaka hi n’wini wa muti. Kambe hi fanele hi vulavula hi leswi hi pfumelelanaka eka swona. Loko ho dzikisa bulo ra hina eka leswi hi pfumelelanaka eka swona ni loyi hi bulaka na yena, hi nga kota ku vulavula na yena hi Rito ra Xikwembu hi vutlhari. Hi xitalo, loko hi dyondzisa vanhu ntiyiso wa Bibele hi ndlela yo tano leyi twisisekaka, lava nga ni timbilu letinene va tala ku hi yingisela.

VUKRESTE EPONTO

Van’wana lava tweke rungula ra Petro hi Pentekosta ya 33 C.E., a ku ri Vayuda lava humaka ePonto, ku nga muganga lowu a wu ri en’walungu wa Asia Minor. (Mit. 2:9) Swi le rivaleni leswaku van’wana va vuyele ematiko-xikaya ya vona ni mahungu lamanene hikuva vanhu vo sungula lava Petro a vulavuleke na vona eka papila ra yena ro sungula a va katsa vapfumeri “lava hangalakeke” etindhawini to kota Ponto.g (1 Pet. 1:1) Rungula ra yena ri paluxa leswaku Vakreste lava a va weriwa hi “miringo yo hambanahambana” hikwalaho ka ripfumelo ra vona. (1 Pet. 1:6) Swi nga endleka leswaku yin’wana ya yona a ku ri ku kanetiwa ni ku xanisiwa.

Miringo yin’wana leyi Vakreste va langutaneke na yona ePonto yi endleke hi nkarhi wa Mufumi Trajan na Pliny Lontsongo, ku nga ndhuna-nkulu ya xifundzha xa le Rhoma xa Bitiniya ni xa Ponto. Loko Pliny a tsala a ri ePonto hi lembe ra 112 C.E., u vike leswaku “ntungu” wa Vakreste a wu veka vutomi bya vanhu hinkwavo ekhombyeni, ku nga khathariseki leswaku i vavanuna, i vavasati nileswaku va ni malembe mangani kumbe va ni xikhundlha xa njhani. U lerise leswaku lava hehliwaka hi ku va Vakreste va byi landzula kutani lava alaka a a va dlaya. Mani na mani loyi a a landzula Kreste kumbe a khongela swikwembu swa hava kumbe xifaniso xa Trajan, a a n’wi ntshunxa. Pliny a a swi tiva leswaku “Vakreste va xiviri a va nga ta pfuka va swi endlile” sweswo.

g Xiga lexi hundzuluxeriweke va ku “lava hangalakeke” xi huma eka rito ra Xigriki leri vulaka “etindhawini ta le handle ka Palestina.” Xiga lexi xi vulavula hi Vayuda, leswi vulaka leswaku Vayuda va ve vanhu vo tala lava veke vo sungula ku hundzuka.

“Un’wana Ni Un’wana Wa N’wina A A Khuvuriwe” (Mitirho 2:38-47)

15. (a) Petro u te yini eka vayingiseri va yena naswona va angurise ku yini? (b) Ha yini magidi ya vanhu lava tweke mahungu lamanene hi siku ra Pentekosta swi fanerile leswaku va khuvuriwa hi rona siku rero?

¹⁵ Hi siku leri tsakisaka ra Pentekosta ya 33 C.E., Petro u byele Vayuda ni lava hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda lava yingiseke marito ya yena a ku: “Hundzukani, un’wana ni un’wana wa n’wina a a khuvuriwe.” (Mit. 2:38) Hikwalaho ka sweswo, ku khuvuriwe vanhu va kwalomu ka 3 000 naswona swi nga endleka leswaku va khuvuriwe eswidziveni leswi a swi ri eYerusalema kumbe ekusuhi na kona.e Xana a va lo tekeka? Xana xiendlakalo lexi xi nyika lava ha dyondzeriwaka Bibele kumbe vana lava vatswari va vona va nga Vakreste mpfumelelo wa leswaku va hatlisela ku khuvuriwa va nga si faneleka? Nikatsongo! Tsundzuka leswaku Vayuda ni lava hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda, lava khuvuriweke hi siku ra Pentekosta ya 33 C.E., a va ri vanhu lava hisekelaka ku dyondza Rito ra Xikwembu naswona a va ri swirho swa tiko leri a ri tinyiketele eka Yehovha. Tlhandlakambirhi, ku hiseka ka vona ku vonake hi leswi a va teka riendzo ro leha leswaku va va kona enkhubyeni lowu a wu tlangeriwa lembe ni lembe. Endzhaku ko amukela dyondzo ya nkoka leyi hlamuselaka ntirho wa Yesu Kreste eka xikongomelo xa Xikwembu, a va swi lunghekerile ku ya emahlweni va tirhela Xikwembu, kambe se va ri valandzeri va Kreste lava khuvuriweke.

I VAMANI LAVA A VA HUNDZUKELA EVUKHONGERINI BYA VAYUDA?

“Vayuda swin’we ni vaproselita” va yingisele Petro loko a ri karhi a chumayela hi Pentekosta ya 33 C.E.—Mit. 2:10.

Un’wana wa vavanuna lava hlawuriweke leswaku va khathalela “ntirho lowu wa nkoka” wa ku aviwa ka swakudya siku ni siku a ku ri Nikolawo, loyi ku vuriwaka leswaku a a ri “muproselita wa le Antiyoka” naswona a a hundzukele evukhongerini bya Vayuda. (Mit. 6:3-5) Vanhu lava a va ri Vamatiko. A va tekiwa tanihi Vayuda hikuva a va amukele Xikwembu ni Nawu wa Israyele, va fularhele swikwembu hinkwaswo swa hava, va yimbile (loko va ri va xinuna) naswona a va tivula Vaisrayele.

Endzhaku ka loko Vayuda va ntshunxiwile evuhlongeni bya le Babilona hi 537 B.C.E., vanhu vo tala va tshame ematikweni lawa a ma ri kule swinene ni tiko ra Israyele kambe va ye emahlweni ni vugandzeri bya Xiyuda. Hikwalaho ka sweswo, vanhu va le Near East ya khale ni le tindhawini tin’wana a va byi toloverile vukhongeri bya Xiyuda. Vatsari va khale vo kota Horace na Seneca, va vula leswaku vanhu vo tala ematikweni yo hambana-hambana lava a va rhandza ndhavuko wa Vayuda ni vukhongeri bya vona va byi amukerile.

16. Xana Vakreste va lembe-xidzana ro sungula va kombise njhani leswaku va tinyiketerile?

¹⁶ A swi kanakanisi leswaku Yehovha u katekise vanhu volavo. Bibele yi ri: “Hinkwavo lava veke vapfumeri a va ri swin’we naswona va avelane hinkwaswo leswi a va ri na swona, a va xavisa swilo swa vona ivi va avelana mali ya kona hi ku ya hi leswi munhu a swi pfumalaka.”f (Mit. 2:44, 45) Hakunene Vakreste hinkwavo va ntiyiso va fanele va tekelela rirhandzu ni ku tinyiketela koloko.

17. Hi wahi magoza lama lavekaka leswaku munhu a kota ku khuvuriwa?

¹⁷ Loko munhu a lava ku tinyiketela ni ku khuvuriwa leswaku a va Mukreste, u fanele a teka magoza yo hlayanyana ya Matsalwa. U fanele a dyondza Bibele leswaku a ta tiva Xikwembu. (Yoh. 17:3) Nakambe u fanele a va ni ripfumelo a tlhela a hundzula mahanyelo ya yena, a tisola hikwalaho ka wona. (Mit. 3:19) Kutani u fanele a hundzuka ivi a sungula ku endla mintirho leyinene leyi pfumelelanaka ni ku rhandza ka Xikwembu. (Rhom. 12:2; Efe. 4:23, 24) Endzhaku ka sweswo u ta tinyiketela eka Xikwembu hi xikhongelo kutani a khuvuriwa. —Mat. 16:24; 1 Pet. 3:21.

18. Hi rihi lunghelo leri vadyondzisiwa va Kreste lava khuvuriweke va nga na rona?

¹⁸ Xana u mudyondzisiwa wa Yesu Kreste la tinyiketeleke ni ku khuvuriwa? Loko swi ri tano, nkhensa lunghelo leri u nyikiweke rona. Ku fana ni vadyondzisiwa va lembe-xidzana ro sungula lava a va tele hi moya lowo kwetsima, u nga tirhisiwa swinene leswaku u chumayela hi rixaladza nileswaku u endla ku rhandza ka Yehovha!

a Vona bokisi leri nge “Yerusalema, Ntsindza Wa Vugandzeri Bya Vayuda.”

b Vona bokisi leri nge “Rhoma, Ntsindza Wa Mfumo Lowukulu”; “Vayuda Lava A Va Ri eMesopotamiya Ni Le Egipta”; leri nge “Vukreste ePonto.”

c “Tindzimi” leti a ti nga ri ndzilo wa xiviri kambe a ‘ti fana ni ndzilo,’ ku nga xikombiso xa le rivaleni xa leswaku leswi a swi vonaka enhlokweni ya mudyondzisiwa ha un’we a ku ri xikombiso lexi fanaka ni ndzilo.

d Vona bokisi leri nge “I Vamani Lava A Va Hundzukela eVukhongerini Bya Vayuda?”

e Ku endleke leswi fanaka hi August 7, 1993, enhlengeletanweni wa matiko yo hambana-hambana wa Timbhoni ta Yehovha, lowu a wu khomeriwe eKiev, le Ukraine, laha ku khuvuriweke vanhu va 7 402 emadan’wini ya tsevu. Swi teke tiawara timbirhi ni timinete ta 15 ku khuvula vanhu volavo hinkwavo.

f Lunghiselelo leri ra xinkarhana ri pfunile eka xilaveko lexi veke kona hikuva vaendzi va hete masiku yo hlayanyana eYerusalema leswaku va dyondza swo tala hi ripfumelo ra vona leri a va ha ku ri amukela. Loku a ku ri ku hanana hi ku tirhandzela, a ku nga ri na munhu loyi a a sindzisiwa ku nyikela hi rifuwo ra yena.—Mit. 5:1-4.