“Hinkwenu Mi Ta Pona”

1, 2. Xana riendzo ra Pawulo a ri ta va njhani naswona swi nga endleka leswaku a a karhatiwa hi yini?

PAWULO a a ri karhi a anakanyisisa hi leswi nga vuriwa hi Festo hikuva marito wolawo a ma ta khumba vumundzuku bya yena swinene. Ndhuna-nkulu Festo u te: “U ta ya eka Khezari.” Pawulo u hete malembe mambirhi a pfaleriwile kutani riendzo ro leha ro ya eRhoma a ri ta n’wi pfuna leswaku a vona ntumbuluko ku ri ni ku tshama a langute makhumbi ya khotso. (Mit. 25:12) Hambiswiritano, maendzo yo tala ya Pawulo ya le lwandle a ma nga n’wi fambelanga kahle. Swi nga endleka leswaku riendzo rero ra xikepe ro ya eka Khezari a ri n’wi endla leswaku a tivutisa swivutiso swa nkoka hi vumundzuku bya yena.

² Pawulo u ve “emakhombyeni elwandle,” ko tala, u tshovekeriwe hi xikepe kanharhu ivi a pona naswona u hete vusiku byin’we ni siku rin’we a ri elwandle. (2 Kor. 11:25, 26) Ku tlula kwalaho, riendzo rero a ri nga ta fana ni maendzo ya vurhumiwa lawa a nga ma famba a nga ri mukhotsiwa. Pawulo a a ta famba mpfhuka wo leha swinene a ri mukhotsiwa—ku nga tikhilomitara leti tlulaka 3 000 ku suka emutini wa Khezariya ku ya eRhoma. Xana a a ta fika laha a a ya kona a nga kalanga a weriwa hi khombo? Hambiloko o fika, xana a swi ta endleka leswaku a gweveriwa rifu loko a fika le Rhoma? Tsundzuka leswaku a a ta avanyisiwa hi mfumo lowu a wu ri ni matimba swinene emisaveni ya Sathana hi nkarhi wolowo.

 3. Xana Pawulo a a tiyimisele ku endla yini naswona hi ta dyondza yini eka ndzima leyi?

³ Eka hinkwaswo leswi u nga swi hlaya hi Pawulo, xana u ehleketa leswaku u heleriwe hi ntshembo a tlhela a va ni gome hikwalaho ka leswi a a ta langutana na swona? Nikatsongo! A a swi tiva leswaku u ta langutana ni swiphiqo kambe a a nga swi tivi leswaku a swi ta va swa muxaka muni. Kutani a a nga ta tshika ku tiphina entirhweni wa yena wo chumayela hikwalaho ko vilerisiwa hi swilo leswi a a nga ta kota ku swi lawula! (Mat. 6:27, 34) Pawulo a a swi tiva leswaku Yehovha u lava leswaku a tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana leswaku a chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, hambi ku ri eka valawuri. (Mit. 9:15) Kutani a a tiyimisele ku tirhela Yehovha ku nga khathariseki swiphiqo leswi a a ta langutana na swona. Xana hi yona ndlela leyi na hina hi titwaka ha yona? Kutani a hi kambisiseni leswi nga humelela Pawulo eka riendzo rero ra nkoka naswona hi vona leswaku xikombiso xa yena xi nga hi pfuna njhani.

 4. Xana Pawulo u tlute hi xikepe xa njhani loko a teka riendzo ra yena naswona a a famba na vamani?

⁴ Pawulo ni vabohiwa van’wana a va rindziwe hi Yuliyo loyi a a ri mutirhela-mfumo la nga Murhoma, la nga hlawula leswaku va khandziya xikepe xa mabindzu lexi a xi fike eKhezariya. A xi yime eAdramita, ku nga hlaluko leri nga le ribuweni evupela-dyambu bya le Asia Minor, ekusuhi ni muti wa Mitileni exihlaleni xa Lesbos. Xikepe xexo a xi ta tlutela tlhelo ra n’walungu ivi xi ya evupela-dyambu naswona a xi ta famba xi ri karhi xi chicha mindzhwalo xi tlhela xi rhwala yin’wana. Swikepe swo tano a swi nga endleriwanga ku khandziyisa vanhu, ngopfu-ngopfu vabohiwa. (Vona bokisi leri nge “Ku Tluta eLwandle Ni Tindlela Ta Mabindzu.”) Lexi tsakisaka hileswaku Pawulo a a nga ta va Mukreste a ri yexe eka ntlawa wolowo wa swigevenga. Vamakwerhu vambirhi a va famba na yena—ku nga Aristako na Luka. Handle ko kanakana, i Luka la nga tsala rungula rero. A hi swi tivi leswaku vamakwerhu volavo vambirhi vo tshembeka va lo tihakelela riendzo rero kumbe va lo endla onge i malandza ya Pawulo.—Mit. 27:1, 2.

 5. Xana vamakwerhu va n’wi khome njhani Pawulo loko a fika emutini wa Sidoni naswona hi nga dyondza yini eka sweswo?

⁵ Endzhaku ka loko va tlute siku rin’we naswona va fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 110 va kongome tlhelo ra n’walungu, xikepe xi fike xi yima emutini wa Sidoni, eribuweni ra Siriya. Swi tikomba onge Yuliyo a a nga khomi Pawulo ku fana ni vabohiwa lavan’wana naswona swi nga endleka leswaku sweswo swi vangiwe hileswi Pawulo a a ri muaki wa le Rhoma, loyi a a nga si voniwa nandzu. (Mit. 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliyo u pfumelele Pawulo ku ya vona Vakreste-kulobye eribuweni. Hakunene vamakwerhu volavo va swi tsakerile ku pfuna muapostola yoloye endzhaku ka loko a hete nkarhi wo leha ekhotsweni! Xana swi kona leswi u nga swi endlaka leswaku u va ni malwandla eka van’wana? Loko u endla tano, u ta khutazeka.—Mit. 27:3.

6-8. Xana Pawulo u fambe njhani loko a suka eSidoni a ya eKinida naswona u pfulekeriwe hi lunghelo ra njhani ro chumayela?

⁶ Xikepe xexo xi suke emutini wa Sidoni xi famba hi le ribuweni xi hundza eKilikiya ku nga muti lowu nga le kusuhi ni muti wa Tarso, laha Pawulo a nga kulela kona. Luka a nga vulavulanga hi tindhawu tin’wana leti va yimeke eka tona hambileswi a vuleke leswaku hi ku famba ka nkarhi ‘moya a wu va sivela.’ (Mit. 27:4, 5) Hambiswiritano, hi mahlo ya mianakanyo hi nga ha vona Pawulo a ri karhi a tirhisa nkarhi wun’wana ni un’wana leswaku a chumayela mahungu lamanene. A swi kanakanisi leswaku u chumayele vabohiwa van’wana ni vanhu van’wana lava a va ri exikepeni xexo ku katsa ni lava tirhaka eka xona, masocha swin’we ni vanhu van’wana lava a a va kuma loko xikepe xi yima emahlalukweni man’wana. Xana na hina hi tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana leswaku hi chumayela mahungu lamanene?

⁷ Hi ku famba ka nkarhi xikepe xexo xi fike ehlalukweni ra muti wa Mira, leri a ri ri edzongeni wa ribuwa ra Asia Minor. Ehlalukweni rero, Pawulo ni van’wana lava a a famba na vona va boheke ku khandziya xikepe xin’wana lexi a xi ta va yisa eRhoma, laha a va kongome kona. (Mit. 27:6) Hi nkarhi wolowo, muti wa Rhoma a wu xava mavele aEgipta naswona swikepe swa le Egipta leswi tleketlaka mavele a swi yima ehlalukweni ra muti wa Mira. Yuliyo u kume xin’wana xa swikepe sweswo hiloko a byela masocha ni vabohiwa leswaku va xi khandziya. Swi nga endleka leswaku xikepe xexo a xi ri xikulu ku tlula lexo sungula. A xi rhwale nhundzu ya risima, ku nga koroni ni vanhu va 276—ku nga vatirhi va xona, masocha, vabohiwa kumbexana ni van’wana lava a va ya eRhoma. Swi le rivaleni leswaku Pawulo u kume vanhu lava engetelekeke vo va chumayela hileswi va cinceke va khandziya xikepe xin’wana naswona a nga ha yimayimanga, u va chumayerile na vona.

⁸ Xikepe xexo xi yime emutini wa Kinida lowu nga le dzonga-vupela-dyambu bya Asia Minor. Loko maxelo ma ri kahle, xikepe a xi ta tluta siku rin’we. Hambiswiritano, Luka u te: “endzhaku ko tluta hi ku nonoka masiku yo tala, hi fike eKinida hi ku nonon’hweriwa.” (Mit. 27:7a) Kutani maxelo ma endle leswaku swi tika ku tluta. (Vona bokisi leri nge “Timheho Ta Lwandle Ra Le Mediteraniya.”) Anakanya hi vanhu lava a va khandziye xikepe xexo loko xi ri karhi xi hungiwa hi mheho ya matimba ni ku biwa hi magandlati lamakulu.

9, 10. Xana hi swihi swiyimo swo tika leswi va hlanganeke na swona loko va ri ekusuhi ni xihlala xa Kreta?

⁹ Mutlutisi wa xikepe a a kunguhate ku ya evupela-dyambu loko va suka eKinida kambe Luka u vule leswaku “moya a wu hi sivela ku ya emahlweni.” (Mit. 27:7b) Loko xikepe xexo xi suka ehlalukweni rero naswona se xi fambe mpfhukanyana, xi hungiwe hi mheho leyi nga ni matimba leyi humaka en’walungu-vupela-dyambu hiloko xi kongoma edzongeni naswona swi nga endleka leswaku a xi tsutsuma ngopfu. Enkarhini lowu hundzeke, xihlala xa Kipra xi sirhelele xikepe leswaku xi nga hungiwi hi timheho kambe sweswi xi sirheleriwe hi xihlala xa Kreta. Swilo swi sungule ku antswa loko xikepe xi hundza enhlohleni ya Salmona leyi nga le vuxeni bya xihlala xa Kreta. Ha yini? Xikepe xexo a xi ri edzongeni wa xihlala xexo laha a ku nga ri na timheho leti nga ni matimba. A swi kanakanisi leswaku eku sunguleni vanhu lava a va khandziye xikepe xexo a va tsakile. Kambe vatlutisi a va karhatekile hikuva xixika a xi ri karhi xi tshinela naswona a va nga swi tivi leswaku va ta va exikarhi ka lwandle nkarhi wo tanihi kwihi.

¹⁰ Luka u ri: “Hi tlute hi ku nonon’hweriwa ekusuhi ni ribuwa [ra le Kreta], hi fike endhawini leyi vuriwaka Hlaluko ro Saseka.” Hambiloko a va tluta ekusuhi ni xihlala lexi sirhelelekeke, a swi tika ku lawula xikepe. Kambe eku heteleleni xikepe xi yime ensongeni lowu nga le xifundzheni lexi nga le kusuhi ni ribuwa ra le n’walungu. Xana va hete nkarhi wo tanihi kwihi va ri kwalaho? Luka u vula leswaku ku hundze “nkarhi wo leha” kambe a swi lava leswaku va hatla va suka. Ku tluta hi n’hweti ya September kumbe hi October a swi ri ni khombo swinene.—Mit. 27:8, 9.

11. Xana Pawulo u te yini eka lava a a famba na vona hi xikepe kambe ku endliwe xiboho xihi?

¹¹ Swi nga endleka leswaku vanhu van’wana lava a va ri exikepeni va kombele Pawulo leswaku a va pfuna hikuva a a swi toloverile ku tluta elwandle ra Mediteraniya. U vule leswaku swi nga antswa leswaku xikepe xi nga yi emahlweni xi tluta hikuva loko xo ya emahlweni, a ku ta va ni “khombo ni ku lahlekeriwa lokukulu” kumbexana van’wana a va ta fa. Hambiswiritano, mutlutisi ni n’wini wa xikepe a va lava ku ya emahlweni ni riendzo naswona swi nga endleka leswaku a va lava ku hatla va kuma ndhawu leyi sirhelelekeke. Va vulavule na Yuliyo ni vunyingi bya vanhu lava a va ri exikepeni kukondza va pfumela leswaku swa antswa va fika ehlalukweni leri nga le kusuhi ra Fenikisi leri nga eribuweni rero. Swi nga endleka leswaku hlaluko rero a ri ri rikulu naswona a swi ta antswa ku tshama eka rona kukondza xixika xi hela. Kutani loko moya wa le dzongeni wu sungula ku hunga, xikepe xi nambe xi suka.—Mit. 27:10-13.

12. Xana hi wahi makhombo lawa xikepe xi langutaneke na wona endzhaku ka loko xi suke exihlaleni xa Kreta naswona vatirhi va xona va endle yini leswaku va papalata khombo rero?

¹² Hiloko va langutana ni xiphiqo lexikulu: ku nga “xidzedze” lexi humaka tlhelo ra n’walungu-vuxa. Va kote ku tisirhelela swa xinkarhana “exihlaleni lexitsongo lexi vuriwaka Kawuda,” lexi nga empfhukeni wa kwalomu ka tikhilomitara ta 65 ku suka eHlalukweni ro Saseka. Hambiswiritano, xikepe xexo a xa ha ri ekhombyeni ra ku biwa hi mheho leyi humaka edzongeni kukondza xi hima ribuwa leri nga ni sava eAfrika. Tanihi leswi vatlutisi volavo a va nga swi lavi ku fa, va nghene endzeni ka xikwekwetsu lexi a xi kokiwa hi xikepe xexo. Sweswo a swi nga olovi hikuva xikwekwetsu xexo a xi tele hi mati. Va kulule va n’watseka leswaku va boha xikepe hi tintambu ni tinketana leswaku mapulanga ya xona ma nga avani. Hiloko va xi hunguta rivilo, va ehlisa maseyila ya xona kumbe tintambu ta xona kutani va lwa na xona leswaku xi langutana ni xidzedze xolexo. Hakunene leswi va nga langutana na swona a swi tsema nhlana! Hinkwaswo leswi va nga swi endla a swi nga enelanga hikuva xikepe xexo xi hambete xi “ndlengandlengisiwa hi xidzedze.” Hi siku ra vunharhu, va hoxe mapindza ematini leswaku xikepe xi nga nweli.—Mit. 27:14-19.

13. Xana xiyimo a xi ri njhani eka xikepe lexi Pawulo a a xi khandziyile loko va langutane ni xidzedze?

¹³ Hakunene vanhu vo tala lava a va ri kwalaho a va chuhile kambe Pawulo ni vatirhi-kulobye a va ri na wona ntshembo wa leswaku va ta pona. Enkarhini lowu hundzeke, Hosi a yi byele Pawulo leswaku u fanele a ya chumayela eRhoma naswona ntsumi a yi yi tiyisekisile mhaka yoleyo. (Mit. 19:21; 23:11) Nilokoswiritano, ku hele mavhiki mambirhi xidzedze xexo lexi nga ni matimba xi ba vusiku ni nhlikanhi. Hikwalaho ka leswi mpfula a yi na hi matimba naswona mapapa ya kona a ma pfale ndlela, mutlutisi wa xikepe a a nga swi koti ku vona leswaku va le kwihi nileswaku xikepe xi kongome kwihi. A swi nga koteki hambi ku ri ku dya hikuva a ku titimela, ku na mpfula naswona a va karhele ku ndlengandlengisiwa hi magandlati ya lwandle!

14, 15. (a) Ha yini Pawulo a byele lava a a khandziye na vona xikepe leswaku a a va tsundzuxile hi mhaka yo tluta mheho yi tinyike matimba? (b) Xana hi dyondza yini eka rungula leri nga ni ntshembo leri nga vuriwa hi Pawulo?

¹⁴ Hiloko Pawulo a yima, a va tsundzuxa leswi a va byeleke swona hi ku tluta mheho yi tinyike matimba, kambe a a nga tiendli n’wavunene. Ematshan’weni ya sweswo, swilo leswi nga endleka a swi komba leswaku a va fanele va yingise leswi Pawulo a nga swi vula. Hiloko a ku: “Ndzi ri eka n’wina mi nga chavi, hikuva hinkwenu mi ta pona, ku ta onhaka xikepe ntsena.” (Mit. 27:21, 22) Hakunene marito wolawo ma fanele ma chavelele vanhu lava a va n’wi yingiserile! Nakambe, Pawulo a a tsake ngopfu leswi Yehovha a n’wi nyikeke rungula leri nga ni ntshembo leri a a fanele a ri byela lava a va ri exikepeni. I swa nkoka ku tsundzuka leswaku Yehovha wa khathala hi vanhu hinkwavo. Munhu un’wana ni un’wana i wa nkoka eka yena. Muapostola Petro u te: “Yehovha . . . a nga naveli leswaku ku lova ni un’we, u lava leswaku vanhu hinkwavo va hundzuka.” (2 Pet. 3:9) Kutani i swa xihatla leswaku hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi chumayela rungula ra Yehovha leri nga ni ntshembo eka vanhu hinkwavo hilaha hi nga kotaka hakona! Vutomi bya vanhu byi le khombyeni.

¹⁵ A swi kanakanisi leswaku Pawulo a a ri karhi a chumayela vanhu vo tala exikepeni hi ‘ntshembo wa xitshembiso lexi endliweke hi Xikwembu.’ (Mit. 26:6; Kol. 1:5) Kutani tanihi leswi a swi vonaka onge xikepe xi ta tshoveka, Pawulo u va chavelerile hi ku va byela leswaku va ta pona. U te: “Nivusiku ntsumi ya Xikwembu lexi ndzi xi endlelaka ntirho wo kwetsima yi fika yi yima ekusuhi na mina yi ku, ‘U nga chavi, Pawulo. U fanele ku ya yima emahlweni ka Khezari, waswivo, Xikwembu xi ta ponisa hinkwavo lava u nga na vona exikepeni.’ Hikwalaho mi nga chavi vavanuna, hikuva ndza xi tshemba Xikwembu naswona xi ta endla hilaha ndzi byeriweke hakona. Hambiswiritano, hi fanele hi cukumeteriwa exihlaleni xin’wana.”—Mit. 27:23-26.

16, 17. (a) Xana Pawulo u tirhise nkarhi wihi leswaku a khongela naswona ku ve ni vuyelo byihi? (b) Xana leswi Pawulo a nga swi vula swi hetiseke njhani?

¹⁶ Endzhaku ka mavhiki mambirhi loko xikepe xi ri karhi xi hungiwa hi mheho ku ringana tikhilomitara ta kwalomu ka 870, swi nga endleka leswaku vatlutisi va xona va twe magandlati ma ri karhi ma ba ribuwa. Hiloko va wisa tinsoma leswaku va kota ku kongomisa xikepe xi ya eribuweni leswaku va nga himi sava. Hi nkarhi wolowo a va lava ku baleka exikepeni kambe masocha a ma va pfumelelanga. Pawulo u byele ndhuna ya vuthu ni masocha wolawo a ku: “Loko vavanuna lava va nga tshami exikepeni, a mi nge poni.” Tanihi leswi xikepe se a xi lawuleka, Pawulo u khutaze hinkwavo leswaku va miyeta nyoka a tlhela a va tiyisekisa leswaku va ta pona. Hiloko Pawulo “a khensa Xikwembu emahlweni ka vona hinkwavo.” (Mit. 27:31, 35) Pawulo u vekele Luka, Aristako swin’we ni Vakreste va manguva lawa xikombiso lexinene loko a nkhensa Xikwembu eka xikhongelo xa yena. Xana van’wana va khutazeka va tlhela va chaveleleka loko u khongelela emahlweni ka vanhu?

¹⁷ Loko va twa xikhongelo xa Pawulo, “hinkwavo va tiya va sungula ku dya.” (Mit. 27:36) Nakambe va cukumetele nhundzu ya koroni elwandle leswaku xikepe xi ta vevuka loko xi ri karhi xi tshinela eribuweni. Loko ri xa, vatlutisi va xona va wise tinsoma, va ntshunxa tingoti ta swihundzulo leti kongomisaka xikepe ni ku tlakusa seyila leyitsongo ya le mahlweni ka xikepe leswaku va ta kota ku xi kongomisa loko va ri karhi va tshinela eribuweni. Hiloko xikepe xexo xi baja hi le mahlweni, swi nga endleka leswaku xi be sava kumbe ndzhope ivi xi sungula ku tshoveka hala ndzhaku hikwalaho ko biwa hi magandlati. Masocha man’wana a ma lava ku dlaya vabohiwa volavo leswaku ku nga vi na la nga ta baleka kambe Yuliyo a nga ma pfumelelanga. U khutaze hinkwavo leswaku va hlambela va ya eribuweni. Leswi Pawulo a nga swi vula eku sungule swi endlekile—vanhu hinkwavo va 276 va ponile. Ina, ‘hinkwavo va fike eribuweni va hlayisekile.’ Kambe, xana a va ri kwihi?—Mit. 27:44.

18-20. Xana vanhu va le xihlaleni xa Melita va swi kombise njhani leswaku va ni “musa [lowukulu] swinene” naswona hi rihi singita leri Xikwembu xi nga ri endla hi ku tirhisa Pawulo?

¹⁸ Swi tikomba onge lava nga pona a va ri exihlaleni xa le Melita, lexi nga le dzongeni wa Silikiya. (Vona bokisi leri nge “Xana Xihlala Xa Melita Xi Kumeka Kwihi?”) Vanhu va xihlala xexo lava vulavulaka ririmi rimbe va kombe vanhu volavo “musa [lowukulu] swinene.” (Mit. 28:2) Hambileswi a va nga va tivi, va va tshivelele ndzilo loko va fika eribuweni va tsakamile naswona va twa xirhami. Ndzilo wolowo wu va pfunile leswaku va kufumela hambileswi a ku titimela naswona ku na mpfula. Nakambe wu endle leswaku ku va ni singita.

¹⁹ Pawulo u hoxe xandla eka ntirho lowunene lowu a wu endliwa. U rhotele tihunyi leswaku ndzilo wu ta tshama wu ri karhi wu pfurha. Loko a ri karhi a endla tano, u lumiwe hi nyoka leyi nga ni vuxungu, leyi nga titsondzela evokweni ra yena. Vanhu va le xihlaleni xa Melita a va ehleketa leswaku u xupuriwa hi swikwembu.a

²⁰ Loko vanhu va kwalaho va vona Pawulo a lumiwa hi nyoka yoleyo a va ehleketa leswaku u ta “pfimba.” Buku yin’wana yi vula leswaku ririmi ro sungula laha rito leri ri nga tirhisiwa eka rona ri vulavula hi swa “vutshunguri.” A swi hlamarisi leswaku xiga xexo xi vuriwe hi “Luka, dokodela loyi a rhandzekaka.” (Mit. 28:6; Kol. 4:14) Pawulo u suse nyoka yoleyo leyi nga ni vuxungu evokweni ra yena naswona a yi n’wi vavisanga.

21. (a) Xana hi swihi swikombiso swa leswaku rungula ra Luka ra pakanisa? (b) Hi wahi masingita lawa Pawulo a nga ma endla naswona sweswo swi va khumbe njhani vanhu va le xihlaleni xa Melita?

²¹ Publiyo loyi a a ri ni ndhawu kwalaho naswona a fuwile a a tshama exihlaleni xexo. Swi nga endleka leswaku a a ri Murhoma loyi a a rhangela xihlala xa Melita. Luka u vula leswaku a a ri “ndhuna exihlaleni xexo” naswona a a tirhisa swithopo leswi fanaka ni leswi swimbirhi leswi nga kumiwa exihlaleni xa Melita. Hi malwandla u amukele Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye ku ringana masiku manharhu. Hambiswiritano, tata wa Publiyo a a vabya. Nakambe Luka u byi hlamusela hilaha ku pakanisaka vuvabyi bya yena. U vula leswaku wanuna yoloye “a a etlele emubedweni, miri wa yena a wu hisa naswona a a khomiwe hi le ndzeni.” Pawulo u khongerile a tlhela a n’wi tlhandleka mavoko hiloko a hlakarhela. Tanihi leswi vanhu va xihlala xexo a va tsakisiwe hi singita rero, va yise vanhu lava vabyaka eka Pawulo va tlhela va nyika yena ni vatirhi-kulobye tinyiko.—Mit. 28:7-10.

22. (a) Xana profesa un’wana u swi ndhundhuzele njhani leswi Luka a nga swi tsala hi riendzo ra vona ro ya eRhoma? (b) Xana hi ta kambisisa yini eka ndzima leyi landzelaka?

²² Xiyenge lexi hi nga xi kambisisa xa riendzo ra Pawulo ra xikepe xa pakanisa. Profesa un’wana u te: “Rungula ra Luka . . . i rin’wana ra marungula lama pakanisaka lama nga tsariwa eBibeleni hinkwayo. Leswi a nga swi tsala hi vatluti va lembe-xidzana ro sungula swa pakanisa swinene naswona u ma hlamusela kahle maxelo ya le lwandle ra le vuxeni bya Mediteraniya” lerova ndlela leyi a nga tsala ha yona onge a a tshaha eka rungula leri a nga lo titsalela hi yexe. Swi nga endleka leswaku Luka a a titsalele tinotsi loko a ri karhi a famba ni vaapostola. Loko swi ri tano, xiyenge lexi landzelaka xa riendzo rero xi n’wi nyike nkarhi wo tala wo tsala leswi engetelekeke. Xana a ku ta endleka yini hi Pawulo loko va hetelele va fike eRhoma? A hi voneni.