Buku Ya Bibele Ya Vu-50—Vafilipiya
Mutsari: Pawulo
Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma
Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 60–61 C.E.
1. (a) Vafilipiya va ma twise ku yini mahungu lamanene? (b) Hi wahi masungulo ya matimu lama tsakisaka ehenhleni ka muti wa Filipi?
LOKO muapostola Pawulo a amukele xirhambo exivonweni xo yisa mahungu lamanene eMakedoniya, yena ni vanakulobye, Luka, Silasi na Timotiya lontsongo va hatlise ku yingisa. Loko va ri le Trowasi eAsia Minor, va fambe hi xikepe va kongoma eNeyapoli, ivi xikan’we-kan’we va ya eFilipi, kwalomu ka 15 wa tikhilomitara laha ku omeke entsungeni wa ndlela ya le xikarhi ka tintshava. Muti lowu wu hlamuseriwe hi Luka tanihi “muti wa xitikwana xo sungula xa Makedoniya.” (Mintirho 16:12) Wu thyiwe Filipi endzhaku ka Philip II hosi ya Makedoniya (tata wa Alexander Lonkulu), loyi a tekeke muti lowu hi 356 B.C.E. Endzhakunyana wu tekiwe hi Varhoma. A wu ri xivandla xa tinyimpi letikulu hi 42 B.C.E. leti ti pfuneke ku tiyisa xiyimo xa Octavian, loyi endzhakunyana a veke Khezari Agosto. Ku endla xitsundzuxo xa ku hlula, u endle Filipi ri va koloni ya Rhoma.
2. I nhluvuko wihi lowu Pawulo a wu endlaka hi ku chumayela ka yena eFilipi, naswona i swiendlakalo swihi leswi swi fambisaneke ni ku tswariwa ka bandlha kwalaho?
2 A ku ri ntolovelo wa Pawulo loko a fika emutini lowuntshwa ku sungula hi ku chumayela eka Vayuda. Hambi swi ri tano, eku fikeni ka yena ko sungula eFilipi kwalomu ka 50 C.E., u kume lava va ri vantsongo hi nhlayo naswona entiyisweni va ri hava sinagoga, hikuva a va tala ku hlangana va khongela eribuweni ra nambu ehandle ka muti. Ku chumayela ka Pawulo hi ku hatlisa ku tswale mihandzu, munhu wo sungula wa lava hundzukeke a ri Lidiya, wansati wa mabindzu ni muproselita wa Muyuda, loyi a amukeleke ntiyiso handle ko ba mariri ehenhleni ka Kriste ivi a sindzisa leswaku vafambi va tshama endlwini yakwe. ‘U hi sindzise leswaku hi ta,’ ku tsala Luka. Hambi swi ri tano, nkaneto ku nga ri khale wu tlhekekile, naswona Pawulo na Silasi va biwe hi minkhavi ivi endzhaku va khotsiwa. Loko va ri ekhotsweni, ku tsekatseka ka misava ku humelerile, naswona mulanguteri wa khotso ni ndyangu wakwe, loko va yingisa Pawulo na Silasi, va ve vapfumeri. Siku leri tlhandlamaka Pawulo na Silasi va ntshunxiwile ekhotsweni, naswona va endzele vamakwavo ekaya ra Lidiya ivi va va khutaza emahlweni ka ku suka emutini. Pawulo u fambe a ri karhi a tsundzuka swinene mahlomulo lama rhendzelaka ku tswariwa ka bandlha lerintshwa eFilipi.—Mintirho 16:9-40.
3. I ku hlangana kwihi ka le ndzhakunyana loku Pawulo a veke na kona ni bandlha ra le Filipi?
3 Malembe ma nga ri mangani endzhakunyana, enkarhini wa pfhumba ra yena ra vunharhu ra vurhumiwa, Pawulo nakambe u swi kotile ku endzela bandlha ra le Filipi. Endzhaku, kwalomu ka khume ra malembe endzhaku ka ku sungula hi ku simeka bandlha, xikombiso lexinene xa rirhandzu ra vamakwavo eFilipi xi susumetele Pawulo ku va tsalela papila leri huhuteriweke leri ri hlayisiweke eMatsalweni layo Kwetsima ehansi ka vito ra bandlha rero leri rhandzekaka.
4. I yini lexi hlamuselaka mutsari wa Vafilipiya, naswona i yini lexi kombisaka vutshembeki bya papila leri?
4 Leswaku Pawulo u tsale papila leri, hi laha swi hlamuseriweke ha kona endzimaneni ya rona yo sungula, hi ntolovelo swi amukeriwa hi vahlamuseri va Bibele, naswona hi xivangelo lexinene. Polycarp (69?-155? C.E.) epapileni ra yena n’wini leri yaka eka Vafilipiya u boxa leswaku Pawulo u va tsalerile. Papila leri ri tshahiwa ri ri leri humaka eka Pawulo hi vahlamuseri vo sungula va Bibele vo tanihi Ignatius, Irenaeus, Tertullian na Clement wa Alexandria. Ri tshahiwa eka Muratorian Fragment ya lembe xidzana ra vumbirhi C.E. ni le ka minxaxamelo leyin’wana hinkwayo yo sungula ya tibuku, naswona ri humelela hinkwako ni mapapila laman’wana ya nhungu ya Pawulo eka Chester Beatty Papyrus No. 2 (P46), leyi ku pfumeriwaka leswaku i ya kwalomu ka 200 C.E.
5. I yini lexi kombetelaka eRhoma tanihi ndhawu ya vutsari?
5 Ndhawu ni siku ra vutsari swi nga xiyiwa hi ku tiyiseka lokunene. Enkarhini wa vutsari, Pawulo a a ri mukhotsiwa ehansi ka vuhlayisi bya murindzi wa mufumi wa Rhoma, naswona a ku ri ni ntirho lowukulu wa Vukriste etlhelo kakwe. U dlayelele papila rakwe hi marungula lama humaka eka lava tshembekaka endlwini ya Khezari. Mintiyiso leyi ya hlangana ku kombetela eRhoma tanihi ndhawu leyi papila ri rhumeriweke ri suka eka yona.—Vafil. 1:7, 13, 14; 4:22; Mintirho 28:30, 31.
6. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya nkarhi wa vutsari bya Vafilipiya?
6 Kambe papila leri ri tsariwe rini ke? Swi tikomba onge Pawulo ana se a a ri eRhoma nkarhi lowu leheke ku ringana leswaku mahungu ni swivangelo swa ku khotsiwa ka yena tanihi Mukriste swi va swi hangalakile ku ya fika eka Murindzi wa Praetoria wa mufumi ni le ka van’wana vo tala. Nakambe, ku ve ni nkarhi wa leswaku Epafrodito a ta a huma eFilipi (kwalomu ka mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 000) ni nyiko ya Pawulo, wa mahungu ya ku vabya ka Epafrodito eRhoma ma tlhela ma fika eFilipi nakambe, ni wa marito ya ku vaviseka eka leswi swi suka eFilipi swi ya eRhoma. (Vafil. 2:25-30; 4:18) Tanihi leswi ku khotsiwa ko sungula ka Pawulo eRhoma ku endlekeke kwalomu ka 59-61 C.E., kumbexana u tsale papila leri kwalomu ka 60 kumbe 61 C.E., lembe kumbe ku tlula endzhaku ka ku vuya ka yena ko sungula eRhoma.
7. (a) I xiboho xihi lexi veke kona exikarhi ka Pawulo na Vafilipiya, naswona i yini lexi n’wi susumeteleke ku tsala? (b) Vafilipiya i papila ra njhani?
7 Switlhavi swa ku veleka leswi tokotiweke eku tswariweni ka vana lava eFilipi hi rito ra ntiyiso, rirhandzu ni ku hanana ka Vafilipiya hi tinyiko ta swilo leswi lavekaka leswi landzeleke Pawulo eku famba-fambeni ka yena ko tala ni ku nonon’hwa, ni mikateko ya xikombiso ya Yehova ya mintirho yo sungula ya vurhumiwa eMakedoniya, hinkwaswo swi hlanganile ku vumba xiboho lexi tiyeke xa rirhandzu lerikulu exikarhi ka Pawulo ni vamakwavo va le Filipi. Sweswi nyiko ya vona ya musa, leyi landzeriwaka hi ku lava ka vona ka ku tiva ehenhleni ka Epafrodito ni nhluvuko wa mahungu lamanene eRhoma, swi susumetele Pawulo ku va tsalela papila leri kufumelaka ni ra rirhandzu ra xikhutazo lexi akaka.
LESWI NGA ENDZENI KA VAFILIPIYA
8. (a) Pawulo u phofula ku tshembeka ka yena ni rirhandzu eka vamakwavo va le Filipi hi ndlela yihi? (b) Pawulo u ri yini ehenhleni ka swiboho swa yena swa khotso, naswona hi xihi xitsundzuxo lexi a xi nyikaka?
8 Ku lwela ni ku yisa mahungu lamanene emahlweni (1:1-30). Pawulo na Timotiya va rhumela marungula, naswona Pawulo u nkhensa Xikwembu hikwalaho ka munyikelo lowu Vafilipiya va wu endleke emahungwini lamanene “ku sukela siku ro sungula ku fikela namuntlha.” Wa tiyiseka leswaku va ta hetisisa ntirho wa vona lowunene, hikuva va avelana na yena musa lowu nga fanelangiki, ku katsa ni “ku lwela ni ku tiyisa Evhangeli [enawini].” U navela hinkwavo ka vona hi rirhandzu ra musa ivi a ku: “Xikhongelo xa mina hi lexi: Ndzi khongela leswaku rirhandzu ra n’wina ri ya emahlweni ri kula masiku hinkwawo . . . mi ta kota ku hlawula leswi nga swinene ku tlula swin’wana.” (1:5, 7, 9, 10) Pawulo u lava leswaku va tiva leswaku “leswi swi [n’wi] humeleleke swi pfunile ku yisa Evhangeli emahlweni hakunene,” hi mhaka ya leswi swiboho swa ku khotsiwa ka yena swi tiviweke erivaleni naswona vamakwerhu va khutaziwile ku vula rito ra Xikwembu va nga chavi nchumu. Hambi leswi swi pfunaka eka Pawulo ku fa sweswi, kambe wa swi tiva leswaku hikwalaho ka nhluvuko ni ntsako wa vona, i swa ntikelo swinene eka yena ku va kona. U va tsundzuxa ku hanya hi ndlela leyi fanelaka mahungu lamanene, hikuva hambi a ta eka vona kumbe a nga ti, u lava ku twa leswaku va lwa hi vun’we naswona a ‘va chavisiwi nikantsongo hi vakaneti va vona.’—1:12, 28.
9. Vafilipiya va nga hlayisa langutelo ra Kriste hi ndlela yihi?
9 Ku hlayisa langutelo leri fanaka ra mianakanyo tanihi Kriste (2:1-30). Pawulo u khutaza Vafilipiya ku va ni mianakanyo ya ku titsongahata, ‘va veka tihlo, hayi eku khathaleleni ka timhaka ta vona vini ntsena, kambe ni ku khathalela timhaka ta lavaya van’wana.’ Va fanele ku va ni langutelo ra mianakanyo leri fanaka ni ra Kriste Yesu, loyi, hambi leswi a a ri ni xivumbeko xo fana ni xa Xikwembu, a tiehliseke a fana ni munhu ivi a titsongahata hi ku yingisa ku yisa eku feni, lerova Xikwembu xi n’wi kurisa ivi xi n’wi nyika vito leri nga ehenhla ka vito rin’wana ni rin’wana. Pawulo wa tsundzuxa a ku: “Tirhelani ku ponisiwa ka n’wina hi ku chava ni ku rhurhumela.” “Endlani swilo hinkwaswo ehandle ka ku n’unun’uta ni ku phikisana,” naswona yanani emahlweni mi “namarhela Rito ra vutomi.” (2:4, 12, 14, 16) U tshemba ku rhumela Timotiya eka vona naswona wa tiyiseka leswaku yena hi byakwe u ta ta ku nga ri khale. Eka nkarhi wa sweswi, leswaku va ta tlhela va tsaka nakambe, u va rhumela Epafrodito, loyi a hlakarheleke evuvabyini bya yena.
10. Pawulo u phikelele ku fikelela pakani hi ndlela yihi, naswona u tsundzuxa van’wana yini?
10 “Ku ringeta hi matimba ku ya fika eka leswi nga emahlweni” (3:1–4:23). ‘Hina va ku yimbisiwa ka xiviri,’ ku vula Pawulo, ‘hi fanele ku tivonela eka timbyana, eka lava va ntsemelelaka nyama.’ Loko munhu a ri ni swisekelo swo tshembela enyameni, Pawulo u na leswo tala, naswona rhekhodo ya yena tanihi Muyuda la yimbisiweke ni Mufarisi yi kombisa leswi. Kambe leswi hinkwaswo u swi xiye swi nga ri nchumu ‘hikwalaho ka ntikelo lowu tlurisaka wa vutivi bya Kriste Yesu Hosi yakwe.’ Hi ku tirhisa ku lulama loku ku taka hi ripfumelo, u tshemba ku “kuma ku pfuka [ko sungula] exikarhi ka vafi.” (3:2, 3, 8, 11) Hikwalaho ke, ku vula Pawulo, “ndzi rivala swa le ndzhaku, ni ku ringeta hi matimba ku ya fika eka leswi nga le mahlweni; kutani ndzi tsutsuma ndzi kongomile swa le mahlweni leswaku ndzi ta kuma hakelo, ku nga ku vitana ka Xikwembu ha Kriste Yesu, loku ha kona xi hi vitaneleke evuton’wini bya le henhla.” Onge vunyingi bya lava vupfeke byi nga va ni langutelo leri fanaka ra mianakanyo. Ku ni lava xikwembu xa vona ku nga khwiri ra vona, lava va vekaka mianakanyo ya vona eswilweni leswi nga emisaveni ni lava makumu ya vona ku nga ku lovisiwa, kambe “hina” ku tiyisa Pawulo, “ra hina kaya ri le matilweni.”—3:13, 14, 20.
11. (a) Hi swihi swilo leswi faneleke ku xiyiwa ni ku endliwa? (b) I marito wahi lawa Pawulo a ma phofulaka malunghana ni ku hanana ka Vafilipiya?
11 ‘Tsakani eHosini,’ ku khutaza Pawulo, ‘naswona vunene bya n’wina a byi tiviwe hi vanhu hinkwavo. Hambetani mi xiya swilo leswi nga ntiyiso ni leswi nga swa ntikelo, swilo leswi lulameke, leswi tengeke, leswi rhandzekaka, leswi bumabumeriwaka, leswi nga ni vunene ni leswi dzunekaka. Tirhisani leswi mi swi dyondzeke ni ku swi amukela ni ku swi twa ni ku swi vona malunghana na mina, kutani Xikwembu xa ku rhula xi ta va na n’wina.’ (4:4-9) Pawulo u tsaka ngopfu hi mianakanyo ya ku hanana ya Vafilipiya eka yena, hambi leswi a nga ni matimba ya swilo hinkwaswo “hi matimba ya Loyi a [n’wi] tiyisaka.” U va tlangela swinene hikwalaho ka nyiko ya vona. Ku sukela eku sunguleni ka ku twarisa ka yena mahungu lamanene eMakedoniya, va ve lava nga emahlweni hi ku nyika. Hi ku fanana, Xikwembu xi ta va nyika hi xitalo “hinkwaswo leswi [va] swi pfumalaka, hi ku ya hi rifuwo ra xona ni ku dzuneka ka xona eka Kriste Yesu.” (4:13, 19) U rhumela marungula lama humaka eka vahlawuriwa hinkwavo, ku katsa ni lavaya va yindlu ya Khezari.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
12. Hina namuntlha, ku fana ni vamakwerhu va le Filipi, hi nga kuma ku amukeriwa hi Xikwembu ivi hi va ntsako eka vamakwerhu hi ndlela yihi?
12 Buku ya Vafilipiya yi pfuna swonghasi eka hina! Hakunene hi navela ku amukeriwa hi Yehova ni muxaka lowu fanaka wa ku bumabumela loku humaka eka valanguteri va hina va Vukriste lowu bandlha ra le Filipi ri wu amukeleke eka Pawulo. Leswi swi nga va swa hina loko hi landzela xikombiso lexinene xa Vafilipiya ni xitsundzuxo xa rirhandzu xa Pawulo. Ku fana ni Vafilipiya, hi fanele ku kombisa ku hanana, hi khathalela ku pfuna vamakwerhu loko va ri eku nonon’hweriweni, kutani hi hlanganyela eku lweleni ni ku simeka mahungu lamanene. (1:3-7) Hi fanele ku hambeta hi “[yima hi] tiyile emoyeni wun’we, [hi] lwa swin’we hi mbilu yin’we, [hi] lwela ku pfumela loku tisiwaka hi Evhangeli,” hi voninga tanihi “timboni” exikarhi ka rixaka lero biha ni leri hombolokeke. Loko hi ri karhi hi endla swilo leswi ni ku hambeta hi xiya leswi nga swa ntikelo, hi nga ha va ntsako eka vamakwerhu hi ndlela leyi fanaka leyi Vafilipiya va veke ntsako lowukulu eka muapostola Pawulo ha yona.—1:27; 2:15; 4:1, 8.
13. Hi tihi tindlela leti hi nga ha tekelelaka Pawulo hi vun’we ha tona?
13 “Tekelelani mina, n’wina hinkwenu,” ku vula Pawulo. Hi n’wi tekelela hi ndlela yihi? Ndlela yin’wana i ku aneriseka ehansi ka swiyimo hinkwaswo. Hambi loko Pawulo a ve ni ndzalo kumbe a ri evusiwaneni, u dyondze ku titwananisa handle ko vilela ni swiyimo, leswaku a ta ya emahlweni hi ku chivirika na hi ku tsaka evutirhelini bya Xikwembu. Nakambe, hinkwerhu hi fanele ku fana na Pawulo eku kombiseni ka rirhandzu ra musa eka vamakwerhu lava tshembekaka. Mayana ntsako wa rirhandzu lowu a vulavuleke hi vutirheli bya Timotiya na Epafrodito ha wona! Naswona u titwe a ri kusuhi ni vamakwavo va le Filipi swinene, lava a vulavuleke na vona tanihi “n’wina lava ndzi mi rhandzaka ni ku navela ku mi vona”!—3:17; 4:1, 11, 12; 2:19-30.
14. I xitsundzuxo xihi lexinene lexi papila leri yaka eka Vafilipiya ri xi nyikaka malunghana ni pakani ya vutomi ni Mfumo, naswona i vamani lava ngopfu-ngopfu papila leri ri kongomisiweke eka vona?
14 Hi yihi ndlela yin’wana leyi Pawulo a nga tekeleriwaka ha yona? Hi ku “ringeta hi matimba ku ya fika eka leswi nga le mahlweni”! Hinkwavo lava va vekeke mianakanyo ya vona eka ‘swilo leswi swi nga swa ntikelo’ va tsakela swinene lunghiselelo leri hlamarisaka ra Yehova etilweni ni le misaveni, laha ‘ririmi rin’wana ni rin’wana ri nga ta xiya erivaleni leswaku Yesu Kriste i Hosi eku dzunisiweni ka Xikwembu Tatana.’ Xitsundzuxo lexinene lexi nga eka Vafilipiya xi khutaza hinkwavo lava nga ni ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki malunghana ni Mfumo wa Xikwembu ku fikelela pakani yoleyo. Papila leri yaka eka Vafilipiya, hambi swi ri tano, ngopfu-ngopfu ri kongomisiwe eka lava va nga va “kaya [ra] le matilweni” ni lava va rindzelaka ‘ku xaxametiwa ni miri lowu vangamaka wa [Kriste]’ hi mahlo-ngati. “Ndzi rivala swa le ndzhaku, ni ku ringeta hi matimba ku ya fika eka leswi nga le mahlweni,” hinkwavo lava a va tekelele muapostola eku ‘phikeleleni ka pakani ya hakelo ya ku vitaniwa ka le henhla,’ ndzhaka ya vona leyi vangamaka eMfun’weni wa matilo!—4:8; 2:10, 11; 3:13, 14, 20, 21.