Buku Ya Bibele Ya Vu-58—Vaheveru

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Rhoma

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 61 C.E.

 1. Pawulo u tsale papila leri yaka eka Vaheveru hi ku pfumelelana ni xiavelo xihi?

PAWULO u tiveka ngopfu tanihi muapostola “eka vamatiko.” Kambe xana vutirheli byakwe a byi hikeriwe eka lava va nga riki Vayuda ke? Nikantsongo! Emahlweninyana ka ku khuvuriwa ka Pawulo ni ku averiwa ntirho wa yena, Hosi Yesu u byele Ananiya a ku: “Munhu loyi [Pawulo] i xitirho lexi ndzi nga tihlawulela xona ku ya twarisa vito ra mina eka vamatiko, ni ka tihosi, ni ka Vaisrayele.” (Mintirho 9:15; Vagal. 2:8, 9) Vutsari bya buku ya Vaheveru hakunene a byi pfumelelana ni xiavelo xa Pawulo xo yisa vito ra Yesu eka vana va Israyele.

 2. Minjhekanjhekisano leyi lwisanaka ni vutsari bya Pawulo bya Vaheveru yi nga hlurisiwa ku yini?

² Hambi swi ri tano, vaxopaxopi van’wana va kanakana vutsari bya Pawulo bya Vaheveru. Xisolo xin’wana i xa leswaku vito ra Pawulo a ri humeleli epapileni. Kambe lexi hakunene a hi xihinga, tanihi leswi tibuku tin’wana to tala ta nxaxamelo ti hlulekaka ku boxa mutsari, loyi hakanyingi a hlamuseriwaka hi vumbhoni bya le ndzeni. Ku tlula kwalaho, van’wana va vula leswaku Pawulo a nga ha va a siye vito rakwe hi vomu loko a tsalela Vakriste va Vaheveru eYudiya, tanihi leswi vito rakwe a ri ri leri vengiwaka hi Vayuda kwalaho. (Mintirho 21:28) Naswona ku hundzuka ka endlelo ku suka etiepistoleni ta yena tin’wana a hi xisolo xa xiviri xa vutsari bya Pawulo. Hambi loko a vulavula ni vahedeni, Vayuda, kumbe Vakriste, Pawulo nkarhi hinkwawo u kombise vuswikoti byakwe bya ku va “hinkwaswo eka vanhu lava hinkwavo.” Laha ku anakanyisisa ka yena ku nyikiwa Vayuda tanihi loku humaka eka Muyuda, tinhlamuselo leti a va ta swi kota ku ti twisisa ni ku ti tlangela hi xitalo.—1 Vakor. 9:22.

 3. Hi byihi vumbhoni bya le ndzeni lebyi byi seketelaka vutsari bya Pawulo bya Vaheveru ni ku kombisa leswaku ngopfu-ngopfu a a tsalela Vayuda?

³ Vumbhoni hinkwabyo bya le ndzeni ka buku byi seketela vutsari bya Pawulo. Mutsari a a ri eItaly naswona a a ri na Timotiya. Mintiyiso leyi yi fanela Pawulo. (Vahev. 13:23, 24) Nakambe, dyondzo yi fana ni ya Pawulo, hambi leswi tinhlamuselo ti nyikeriwaka hi langutelo ra Xiyuda, ti endleriwa ku khumba bandlha leri ri nga ra Xiheveru hi ku kongoma, leri papila leri a ri kongomisiwe eka rona. Eyinhleni leyi, Commentary ya Clarke, Vholumo 6, tluka 681, malunghana na Vaheveru yi ri: “Leswaku a yi tsaleriwe Vayuda, lava va nga tano hi ntumbuluko, xivumbeko hinkwaxo xa epistola leyi xa swi kombisa. Loko a yi lo tsaleriwa Vamatiko, ku hava ni un’we eka khume ra magidi wa vona loyi a a ta twisisa nhlamuselo ya kona, hikwalaho ka ku va a nga tolovelananga ni fambiselo ra Vayuda; vutivi lebyi mutsari wa epistola leyi kwihi na kwihi a byi amukelaka.” Leswi swi pfuna ku hlamusela ku hambana ka endlelo loko ri hlanganisiwa ni mapapila laman’wana ya Pawulo.

 4. Hi byihi vumbhoni byin’wana lebyi nga kona malunghana ni vutsari bya Pawulo bya Vaheveru?

⁴ Ntshubulo wa kwalomu ka 1930 wa Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶) wu nyikele vumbhoni byin’wana bya vutsari bya Pawulo. Loko a hlamusela eka codex leyi ya papirasi, leyi tsariweke kwalomu ka lembe xidzana ni hafu endzhaku ka ku fa ka Pawulo, muxopaxopi la dumeke wa matsalwa wa Munghezi, Nkulukumba Frederic Kenyon u te: “Swa xiyeka leswaku Vaheveru yi vekiwe endzhakunyana ka Varhoma (xiyimo lexi xi lavaka ku va xo rhanga), leswi swi kombaka leswaku esikwini ro rhanga loko tsalwa leri ri tsariwa, ku hava ku kanakana leswaku ri voniwe ri ri vutsari bya Pauline.”a Eka mphikamakaneta leyi fanaka, Cyclopedia ya McClintock na Strong hi ku kongoma yi ri: “Ku hava vumbhoni lebyi tiyeke, bya le handle kumbe bya le ndzeni, lebyi byi twananaka ni munhu wihi na wihi loyi a tiyisaka vutsari bya epistola leyi eka un’wana handle ka Pawulo.”b

 5. Leswi swi nga endzeni ka Vaheveru swi kombisa leswaku yi huhuteriwile hi ndlela yihi?

⁵ Handle ka ku amukeriwa ka buku leyi hi Vakriste vo sungula, leswi swi nga endzeni ka Vaheveru swi kombisa leswaku yi “huhuteriwe hi Xikwembu.” Nkarhi na nkarhi yi yisa muhlayi eka vuprofeta bya Matsalwa ya Xiheveru, yi tshaha ko tala eka matsalwa yo rhanga, naswona yi komba ndlela leyi byi hetisekeke ha yona eka Kriste Yesu. Endzimeni yo sungula ntsena, ku tirhisiwe mintshaho leyi nga riki ehansi ka nkombo ya Matsalwa ya Xiheveru loko yinhla yi ri karhi yi ndlandlamuxiwa leswaku N’wana sweswi u nkulukumba eka tintsumi. Nkarhi na nkarhi yi kurisa Rito ra Yehova ni vito ra yena, yi kombetela eka Yesu tanihi Mutirhi Lonkulu wa vutomi ni wa Mfumo wa Xikwembu ha Kriste tanihi ntshembo wu ri woxe wa vanhu.

 6. Vumbhoni byi komba yini malunghana ni xivandla ni nkarhi wa vutsari bya Vaheveru?

⁶ Malunghana ni nkarhi wa vutsari, ana se swi kombisiwile leswaku Pawulo u tsale papila leri loko a ri eItaly. Loko a dlayelela papila leri, u ri: “Mi fanele ku twisisa leswaku Timotiya makwavo wa hina u ntshunxiwile ekhotsweni; loko a hatla a fika, ndzi ta ta mi vona ndzi ri na yena.” (13:23) Leswi swi tikomba swi kombisa leswaku Pawulo a a langutela ku ntshunxiwa ka xihatla ekhotsweni naswona a a tshemba ku va na Timotiya, loyi na yena a a khotsiwile kambe loyi ana se a a ntshunxiwile. Xisweswo, lembe ro hetelela ra ku khotsiwa ko sungula ka Pawulo eRhoma ri ringanyetiwa tanihi lembe ra vutsari, hi leswaku, 61 C.E.

 7. I nkaneto wa muxaka muni lowu Vakriste va Vayuda eYerusalema va langutaneke na wona, naswona a va lava yini?

⁷ Enkarhini wa makumu ya mafambiselo ya Xiyuda ya swilo, nkarhi wa ndzingo lowukulu wu tile ehenhla ka Vakriste va Vaheveru eYudiya naswona ngopfu-ngopfu eka lavaya va nga eYerusalema. Hikwalaho ka ku kula ni ku hangalasiwa ka mahungu lamanene, Vayuda a va sungula ku hlundzuka ni ku hiseka hi ku hundzeleta enkanetweni wa vona wa Vakriste. Malembe ma nga ri mangani ntsena emahlweninyana, ku humelela ka Pawulo eYerusalema a ku pfuxe mpfilumpfilu, Vayuda va vukhongeri va huwelela hi marito ya vona lama tlakukeke va ku: “Munhu lowo tano a a susiwe emisaveni, a a dlawe!” Vayuda lava tlulaka 40 va tibohile hi ndzhukano leswaku va nga ka va nga dyi kumbe ku nwa ku kondza loko va n’wi dlayile, naswona swi lave ku heleketiwa hi ntshungu lowukulu wa mavuthu lama hlomeke leswaku a tisiwa eKhezariya ni vusiku. (Mintirho 22:22; 23:12-15, 23, 24) Ematshamelweni lawa ya ku hiseka lokukulu ni rivengo ra vukhongeri eka Vakriste, bandlha a ri fanele ku hanya, ri chumayela ni ku tihlayisa ri tiyile eku pfumeleni. A va fanele ku va ni vutivi lebyinene ni ku twisisa ndlela leyi Kriste a hetisiseke Nawu ha yona leswaku va ta papalata ku tlhelela endzhaku eka Vuyuda ni ku hlayisa ka byona Nawu wa Muxe ni ku nyikela magandzelo ya swiharhi, leswi hinkwaswo ka swona sweswi swi nga riki nchumu handle ka ku va mihivahivana ya hava.

 8. Hikwalaho ka yini Pawulo a hlomiseriwe ku tsala papila leri ku ya eka Vaheveru hi ndlela leyi hlamarisaka, naswona i nxaxamelo wihi wa tinhlamuselo lowu a wu andlalaka?

⁸ Ku hava loyi a wu twisiseke ku antswa ntshikilelo ni nxaniso lowu Vakriste va Vayuda a va paluxeriwe wona handle ka muapostola Pawulo. Ku hava loyi a a hlome ku antswa ku va nyika tinhlamuselo ta matimba ni ku lwisana ni mukhuva wa Vayuda ku tlula Pawulo, khale ka Mufarisi. Loko a tirhisa vutivi bya yena lebyikulu bya Nawu wa Muxe, lebyi a dyondzisiweke byona hi Gamaliyele, u nyikele vumbhoni lebyi nga kanetekiki bya leswaku Kriste i ku hetiseka ka Nawu, swisekelo swa wona ni magandzelo ya wona. U kombise ndlela leyi leswi sweswi swi siviweke ha yona hi timhaka leti vangamaka swinene, swi tisa mimpfuno leyikulu leyi nga ringanisiwiki ehansi ka ntwanano lowuntshwa ni lowu antswaka. Mianakanyo yakwe leyi xalamukeke yi xaxamete vumbhoni hi ku landzelelana hi nxaxamelo lowu twisisekaka ni lowu khorwisaka. Ku hela ka ntwanano wa Nawu ni ku ta ka ntwanano lowuntshwa, vukulukumba bya vuprista bya Kriste ehenhla ka vuprista bya Aroni, ntikelo wa xiviri wa gandzelo ra Kriste loko wu ringanisiwa ni tinyiko ta tinkuzi ni timbuti, ku nghena ka Kriste eka vukona bya Yehova ematilweni ematshan’wini ya tende ntsena ra laha misaveni—tidyondzo leti hinkwato letintshwa leti nyanyulaka, leti a ti vengiwa swinene hi Vayuda lava nga pfumeriki, laha ti andlaleriwe Vakriste va Vaheveru hi vumbhoni byo tala lebyi humaka eka Matsalwa ya Xiheveru lebyi a ku ri hava Muyuda lonene loyi a a ta hluleka ku byi kholwa.

 9. Hi rihi tlhari ra matimba leri papila leri yaka eka Vaheveru ri veke rona, naswona a ri ri xikombiso xa rirhandzu ra Pawulo hi ndlela yihi?

⁹ Va hlomisiwe hi papila leri, Vakrsite va Vaheveru a va ri ni tlhari lerintshwa ni leri nga ni matimba ro siva milomu ya Vayuda lava xanisaka, kun’we ni nhlamuselo ya matimba yo khorwisa ni ku hundzula Vayuda lava tshembekaka lava lavaka ntiyiso wa Xikwembu. Papila leri ri kombisa rirhandzu leri enteke ra Pawulo eka Vakriste va Vaheveru ni ku navela kakwe lokukulu ka ku va pfuna hi ndlela leyinene enkarhini wa vona wa xilaveko lexikulu.

LESWI NGA ENDZENI KA VAHEVERU

10. Marito yo sungula ya Vaheveru ya ri yini malunghana ni xiyimo xa Kriste?

¹⁰ Xiyimo lexi tlakusiweke xa Kriste (1:1–3:6). Marito yo sungula ma yisa nyingiso eka Kriste: “Xikwembu xi vulavurile khale na vatatana, hi milomu ya vaprofeta. Kambe emasikwini yo hetelela, xi vulavurile na hina hi N’wana.” N’wana loyi u vekiwe Mudya-ndzhaka wa swilo hinkwaswo ni ku va xikombiso xa ku kwetsima ka Tata wa yena. Loko a tengise swidyoho swa hina, sweswi u “tshamile evokweni ra xinene ra Loyi a nga ni vukulu hinkwabyo.” (1:1-3) Pawulo u tshaha matsalwa hi ku landzelelana ku kombisa vukulukumba bya Yesu ehenhla ka tintsumi.

11. (a) Hikwalaho ka yini Pawulo a tsundzuxa ehenhleni ka ku nyikela nyingiso lowu tlulaka lowu tolovelekeke eka swilo leswi twiweke? (b) Hikwalaho ka mintokoto ya yena ni xiyimo xakwe lexi tlakusiweke, i swilo swihi leswi Yesu a kotaka ku swi endla?

¹¹ Pawulo u tsala leswaku ‘hi fanele ku nyikela nyingiso lowukulu ku tlula lowu tolovelekeke.’ Hikwalaho ka yini hi fanele ku endla tano? Hikuva, ku hlamusela Pawulo, loko a ku ri ni ku rihisela loku vavaka ka ku xandzukela “mhaka leyi vuriweke hi tintsumi . . . xana hina hi nga pona hi ndlela yihi, loko hi nyenya ku ponisiwa lokukulu ko tano xana? Hosi yi vurile ta ku ponisiwa loku, ka ha ri eku sunguleni.” Xikwembu xi endle “n’wana wa munhu” a va loyi a nga ehansi ka tintsumi, kambe sweswi hi vona Yesu loyi a nga “nyikiwa ku kwetsima ni ku twala swi va harhi ya vuhosi enhlokweni ya yena, hi mhaka ya ku twisiwa ku vaviseka ka rifu; a swi ri leswaku, hi tintswalo ta Xikwembu, a twa nhlomulo wa rifu hikwalaho ka munhu un’wana ni un’wana.” (2:1-3, 6, 9) Loko xi tisa vana vo tala va xinuna eku kwetsimeni, Xikwembu xi sungule hi ku endla Mutirhi loyi Lonkulu, wa ku ponisiwa ka vona a va “loyi a hetisekeke, hi mhaka ya ku vaviseka ka yena.” Hi yena loyi a lovisaka Diyavulosi ni ku ntshunxa “hinkwavo lava a va ri evuhlongeni vutomi bya vona hinkwabyo, hi mhaka ya ku chava rifu.” Xisweswo Yesu u va “Muprista Lonkulu wa tintswalo ni loyi a tshembekeke.” Naswona lexi hlamarisaka, tanihi leswi yena hi byakwe a xanisekeke ehansi ka ndzingo, “wa swi kota ku pfuna lava ringiwaka.” (2:10, 15, 17, 18) Hikwalaho ke, Yesu u hlayiwa la faneriwaka hi ku kwetsima ku tlula Muxe.

12. I ndlela yihi leyi Vakriste va faneleke ku yi papalata loko va ta nghena eku wiseni ka Xikwembu?

¹² Ku nghena eku wiseni ka Xikwembu hi ripfumelo ni ku yingisa (3:7–4:13). Vakriste, eka vanhu hinkwavo, va fanele ku kuma xitsundzuxo eka xikombiso xa Vaisrayele xa ku pfumala ku tshembeka, hi ku chava ku vumba “mbilu yo biha, leyi nga riki na ku pfumela, kutani [va] hambukela kule ni Xikwembu lexi hanyaka.” (Vahev. 3:12; Ps. 95:7-11) Hikwalaho ka ku pfumala ku yingisa ni ku pfumala ripfumelo, Vaisrayele lava va sukeke aEgipta va hlulekile ku nghena eku wiseni ka Xikwembu, kumbe Savata, loko enkarhini wa kona xi wise emintirhweni ya ku tumbuluxa malunghana ni misava. Hambi swi ri tano, Pawulo wa hlamusela a ku: “Hikokwalaho, ku wisa ka ha ri kona eka vanhu va Xikwembu. Hikuva loyi a nghenaka eku wiseni ka Xikwembu, na yena wa wisa emintirhweni ya yena, kukota leswi Xikwembu xi wiseke emintirhweni ya xona.” Ntila wa ku pfumala ku yingisa lowu kombisiweke hi Israyele wu fanele ku papalatiwa. “Hikuva Rito ra Xikwembu ra hanya, naswona ra tirha, ri kariha ku tlula tlhari rin’wana ni rin’wana leri lotiweke matlhelo mambirhi . . . ri kota ku hlaya mianakanyo ni makungu ya mbilu.”—Vahev. 4:9, 10, 12.

13. (a) Kriste u ve “muprista hi laha ku nga heriki,” a tihlamulela eku ponisiweni loku nga heriki hi ndlela yihi? (b) Hikwalaho ka yini Pawulo a khutaza Vaheveru ku ya emahlweni eku vupfeni?

¹³ Langutelo leri vupfeke ra vukulukumba bya vuprista bya Kriste (4:14–7:28). Pawulo u khutaza Vaheveru ku namarhela ku tivula swidyoho eka Yesu, Muprista Lonkulu swinene loyi a ngheneke ematilweni, leswaku va kuma tintswalo. Kriste a nga tikwetsimisanga, kambe i Tatana loyi a nga te: “U muprista hi laha ku nga heriki, hi leswi u nga wa rixaka rin’we na Melkisedeke.” (Vahev. 5:6; Ps. 110:4) Xo sungula, Kriste u endliwe la hetisekeke hikwalaho ka xiyimo xa muprista lonkulu hi ku dyondza ku yingisa hi ku xaniseka, leswaku a va ni vutihlamuleri bya ku hlayiseka loku nga heriki eka hinkwavo lava va n’wi yingisaka. Pawulo a a ri ni “leswo tala leswi [a] nga swi vulaka, leswi swi nonon’hwaka ku swi hlamusela,” kambe Vaheveru a va ha ri vana lava lavaka ntswamba, loko entiyisweni, va fanele ku va vadyondzisi. “Swakudya leswi tiyeke i swa lava kuleke, i swa lava miehleketo ya vona yi vupfeke, lava toloveleke ku hlawula leswinene eka leswo biha.” Muapostola u va khutaza ku “kongoma eku [vupfeni].”—Vahev. 5:11, 14; 6:1.

14. Vapfumeri va nga dya ndzhaka ya xitshembiso hi ndlela yihi, naswona ntshembo wa vona wu simekisiwe ku yini?

¹⁴ A swi koteki eka lava va tiveke rito ra Xikwembu ni lava va weke ku pfuxetiwa nakambe va ya eku hundzukeni hikuva “va tlhela va [belela] N’wana wa Xikwembu, va n’wi hundzula xihlekiso.” I ku tirhisa ripfumelo ni ku lehisa mbilu ntsena leswi vapfumeri va nga dyaka ha swona ndzhaka ya xitshembiso lexi endliweke eka Abrahama—xitshembiso lexi tiyisekisiweke ni ku tiyisiwa hi swilo swimbirhi leswi nga cincekiki: Rito ra Xikwembu ni ku hlambanya ka xona. Ntshembo wa vona, lowu wu fanaka ni “nsoma ya moya leyi tiyeke ni ku tshembeka,” wu simekiwile hi ku nghena ka Yesu “[e]ndzhaku ka nguvu ya xisirhelelo” tanihi Murhangeri ni Muprista Lonkulu hi mukhuva wa Melkisedeke.—6:6, 19.

15. I yini lexi kombisaka leswaku vuprista bya Yesu, lebyi byi nga bya mukhuva wa Melkisedeke, a byi ta va lebyikulu eka lebyiya bya Levhi ke?

¹⁵ Melkisedeke loyi a a ri “hosi ya Salema” ni “muprista wa Xikwembu xa le henhla-henhla.” Hambi a ri Abrahama nhloko ya ndyangu u hakele vukhume eka yena, naswona hi ku tirhisa yena, Levhi, loyi a a ha ri emasengweni ya Abrahama, u endle tano. Nkateko wa Melkisedeke eka Abrahama xisweswo wu hundzele eka Levhi la nga si tswariwaka, naswona leswi swi kombise leswaku vuprista bya Vulevhi a byi ri byintsongo eka lebyiya bya Melkisedeke. Ku ya emahlweni, loko ku hetiseka ku tile hi ku tirhisa vuprista bya Vulevhi bya Aroni, xana a ku ta va ni xilaveko xa muprista un’wana “wa rixaka rin’we na Melkisedeke” ke? Ku tlula kwalaho, tanihi leswi ku nga ni ku hundzuka ka vuprista, “na wona Nawu swa fanela leswaku wu hundzuka.”—7:1, 11, 12.

16. Ha yini vuprista bya Yesu byi ri byikulu eka vuprista lebyi nga ehansi ka Nawu?

¹⁶ Nawu, entiyisweni, a wu endlanga nchumu xi va lexi hetisekeke, kambe wu tikombe wu tsanile ni ku va lowu nga tirhiki. Hikwalaho ka leswi va hambeteke va fa, vaprista va wona a va tele, kambe Yesu “u wu khomela makumu, hikuva u hanya hi masiku ni masiku. Hikokwalaho, wa swi kota minkarhi hinkwayo ku ponisa lava tshinelelaka Xikwembu ha yena, leswi a hanyaka hi masiku hinkwawo ni ku va khongelela.” Muprista loyi Lonkulu, Yesu i “wo hlawuleka, wo pfumala nandzu, wo kala xivati, wo hambana ni vadyohi,” kasi vaprista lavakulu lava vekiweke hi Nawu va tsanile, va boheka ku sungula hi ku nyikela magandzelo ya swidyoho swa vona vini va nga si pfuna van’wana. Kutani rito ra ku hlambanya loku tiyisiweke ka Xikwembu “ri veka N’wana ku va Muprista, yena loyi a hetisekeke hi laha ku nga heriki.”—7:24-26, 28.

17. Ntwanano lowuntshwa i wukulu eka yini?

¹⁷ Vukulukumba bya ntwanano lowuntshwa (8:1–10:31). Yesu u kombisiwa a ri ni “ntirho lowu tlulaka ngopfu lowa khale hi ku saseka tanihi leswi ntwanano lowu a nga muyimeri wa wona wu nga wa ku antswa.” (8:6) Pawulo u tshaha Yeremia 31:31-34 hi xitalo, a kombisa leswaku lava va nga entwananweni lowuntshwa, milawu ya Xikwembu yi tsariwe emianakanyweni ni le timbilwini ta vona, leswaku hinkwavo va ta tiva Yehova, ni leswaku Yehova a “ta va rivalela ku homboloka ka vona, swidyoho swa vona a . . .  nga ha swi tsundzuki.” ‘Ntwanano lowu wuntshwa’ wu sive lowo sungula (ntwanano wa Nawu), lowu wu nga “kusuhi ni ku nyamalala.”—Vahev. 8:12, 13.

18. I ndzinganyeto wihi lowu Pawulo a wu endlaka emhakeni ya gandzelo mayelana ni mintwanano mimbirhi?

¹⁸ Pawulo u hlamusela magandzelo ya lembe na lembe etendeni ra ntwanano wa khale tanihi “milawu . . . leyi vekiweke, ku ko ku fika nkarhi wa ku ololoxa hinkwaswo.” Hambi swi ri tano, loko Kriste a tile tanihi Muprista Lonkulu, ku ve hi ngati ya yena n’wini leyi vangamaka, naswona hayi liya ya timbuti ni ya marhole. Ku haxa ka Muxe ka ngati ya swiharhi ku tiyise ntwanano wa khale ivi ku basisa tende ro fanekisela, kambe magandzelo yo antswa a ma laveka etimhakeni ta le tilweni malunghana ni ntwanano lowuntshwa. “Hikuva Kriste a nga nghenanga exivandleni lexo hlawuleka xo endliwa hi mavoko, lexi ngo va xifaniso ntsena xa lexa xiviri, kambe u nghenile etilweni hi koxe, a ta humelela sweswi emahlweni ka Xikwembu ku hi yimela.” Kriste a nga boheki ku endla magandzelo ya lembe na lembe, hi laha muprista lonkulu wa Israyele a endleke ha kona, hikuva “u humelele kan’we swi hela kwalaho, sweswi ku nga si fika minkarhi ya makumu, a endlela ku susa swidyoho hi ku tinyiketa ka yena a va mhamba.”—9:10, 24, 26.

19. (a) Hi swihi leswi Nawu wu hlulekeke ku swi endla, naswona hikwalaho ka yini? (b) Ku rhandza ka Xikwembu hi kwihi malunghana ni ku kwetsimisiwa?

¹⁹ Hi nkatsakanyo, Pawulo u vula leswaku “leswi Nawu wu nga ndzhuti ntsena wa leswo saseka leswi nga ta humelela,” magandzelo ya wona lama phindha-phindhaka a ma swi kotanga ku susa “swidyoho.” Hambi swi ri tano, Yesu u tile emisaveni ku ta endla ku rhandza ka Xikwembu. “Leswi a endleke ‘ku rhandza’ loku,” ku vula Pawulo, “hina hi endliwile lava hlawulekeke hi miri wa yena, lowu a wu nyiketeke ku va mhamba kan’we swi hela kwalaho.” Hikwalaho ke, Vaheveru a va namarhele ku vula ka le rivaleni ka ripfumelo ra vona handle ka ku rhurhumela ivi va “kombana rirhandzu ni mintirho leyinene,” va nga tshiki ku hlengeletana kun’we. Loko va hambeta eku dyoheni hi vomu endzhaku ka ku amukela vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso, “a ka ha ri na mhamba yin’wana yo susa swidyoho.”—10:1, 2, 10, 24, 26.

20. (a) Ripfumelo i yini? (b) Hi swihi swifaniso swa marito leswi vangamaka swa ripfumelo leswi Pawulo a swi andlalaka?

²⁰ Ripfumelo ri hlamuseriwa ni ku kombisiwa (10:32–12:3). Pawulo sweswi u byela Vaheveru a ku: “Anakanyani masiku lama hundzeke lawa, ku nga te loko mi voningiwile, mi nga tiyisela eku lweni lokukulu ni le ku vavisekeni.” Va nga tshiki ku ntshunxeka ka vona ka ku vulavula, loku ku nga ni vuyelo lebyikulu, kambe a va tiyisele leswaku va amukela ku hetiseka ka xitshembiso, kutani va va “lava nga ni ku pfumela, leswaku [va] hlayisa mimoya ya [vona].” Ripfumelo! Ina, sweswo hi swona leswi lavekaka. Xo sungula, Pawulo wa ri hlamusela a ku: “Ku pfumela i ku tshemba loku tiyeke ehenhla ka swilo leswi languteriwaka, ni ku kholwa swinene hi tlhelo ra swilo leswi nga voniwiki.” Endzhaku, eka ndzima yin’we leyi khutazaka, u andlala ndzandzelelano wa swifaniso swa marito yo koma swa vanhu va khale lava va hanyeke, va tirha, va lwa, va tiyisela ni ku va vadya-ndzhaka va ku lulama hi ripfumelo. “Hi ku pfumela” Abrahama, loyi a tshamaka ematendeni na Isaka na Yakobo, u rindzele “muti lowu nga ni masungulo lamanene,” lowu Muaki wa wona xi nga Xikwembu. “Hi ku pfumela” Muxe u ye emahlweni a tiyile, “onge hi loko a ri karhi a vona loyi a nga voniwiki.” “Kutani ndzi nga vula yini swin’wana?” ku vutisa Pawulo. “Hikuva nkarhi wu nga ndzi helela loko ndzi mi byela hi ta Gidiyoni, Baraka, Samsoni, Yefta, ni ta Davhida na Samiele, ni ta vaprofeta. Vanhu lava, hi mhaka ya ku pfumela, va hlurile matiko, va avanyisile hi ku lulama, va kumile leswi a va tshembisiwile swona.” Van’wana nakambe va ringiwile hi ku hlekuriwa, ku himeteriwa, ku khotsiwa ni ku xanisiwa, kambe va arile ku ntshunxiwa “leswaku va ta pfukela evuton’wini lebyi antswaka.” Hakunene, “misava a yi nga va fanelanga!” Lava hinkwavo va vekeriwe vumbhoni hi ku pfumela ka vona, kambe a va ha fanele ku amukela ku hetiseka ka xitshembiso. “Hikwalaho,” Pawulo u ya emahlweni, “leswi hi rhendzeriweke hi vunyingi lebyikulu lebyi bya timbhoni, na hina a hi tshikeni hinkwaswo leswi swi hi sivelaka ku ya emahlweni, ni vudyoho lebyi hatlaka ku hi namarhela, hi tsutsuma hi ri ni ku tiyisela eku tsutsumeni ka mpfhuka lowu hi vekeriweke wona. A hi languteni eka Yesu, musunguri ni muhetisisi wa ku pfumela ka hina.”—10:32, 39; 11:1, 8, 10, 27, 32, 33, 35, 38; 12:1, 2.

21. (a) Vakriste va nga ha va lava tiyiselaka eku lweleni ka ripfumelo hi ndlela yihi? (b) Hi xihi xivangelo xa matimba xa ku yingisa xitsundzuxo xa Xikwembu lexi Pawulo a xi nyikaka?

²¹ Ku tiyisela enyimpini ya ripfumelo (12:4-29). Pawulo u khutaza Vakriste va Vaheveru ku tiyisela enyimpini ya ripfumelo, hikuva Yehova wa va tshinya tanihi vana. Sweswi i nkarhi wo tiyisa mavoko ni matsolo lama tsaneke ni ku hambeta ku lulamisiwa tindlela ta minkondzo ya vona. Va fanele ku tisirhelela swinene leswaku ku nga ngheni rimitsu kumbe thyaka rihi na rihi leri nga ni chefu leswi swi nga vangaka ku lahliwa ka vona, tanihi le mhakeni ya Esawu, loyi a nga tlangelangiki swilo leswo hlawuleka. Entshaveni ya xiviri, Muxe u te: “Ndza rhurhumela hi ku chava” hikwalaho ka xikombiso xa ku chava xa ndzilo lowu pfurhaka, mapapa ni rito. Kambe va tshinelele nchumu lowu chavisaka ngopfu—Ntshava ya Siyoni na Yerusalema wa le tilweni, timiriyadi ta tintsumi, bandlha ra Mativula, Xikwembu Muavanyisi wa hinkwavo na Yesu Muhlanganisi wa ntwanano lowuntshwa ni lowu antswaka. Sweswi ku ni xivangelo lexi twalaka swinene xo yingisela xitsundzuxo xa Xikwembu! Enkarhini wa Muxe, rito ra Xikwembu ri tsekatsekise misava, kambe sweswi xi tshembise ku tsekatsekisa matilo ni misava. Pawulo u aneka yinhla leyi erivaleni: “Hikokwalaho, a hi nkhenseni, leswi hi kumeke mfumo lowu nga tsekatsekiki . . . a hi gandzeleni Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka, hi ku titsongahata ni xichavo. Hikuva Xikwembu xa hina i ndzilo lowu herisaka.”—12:21, 28, 29.

22. I xitsundzuxo xihi lexi akaka lexi Pawulo a dlayelelaka papila rakwe leri yaka eka Vaheveru ha xona?

²² Swikhutazo swo hlayanyana etimhakeni ta vugandzeri (13:1-25). Pawulo u dlayelela hi xitsundzuxo lexi akaka lexi nge: Rirhandzu ra vumakwerhu a ri ye emahlweni, mi nga rivali malwandla, vukati a byi ve lebyi xiximekaka eka hinkwavo, tshamani mi ntshunxekile erirhandzwini ra mali, yingisani lava rhangelaka exikarhi ka n’wina, naswona mi nga hambukisiwi hi tidyondzo timbe. Eku heteleleni, “a hi humeseni magandzelo masiku hinkwawo ha yena Yesu, hi dzunisa Xikwembu ha wona, hi ri karhi hi vonga vito ra xona hi marito lama humaka emilon’weni ya hina.”—13:15.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

23. Pawulo u hlamusela yini malunghana ni Nawu, naswona u seketela nhlamuselo yakwe hi ndlela yihi?

²³ Tanihi nhlamuselo leyi tiyisiweke yo seketela Kriste, papila leri yaka eka Vaheveru i vutsari lebyi nga emahlweni lebyi nga kanetekiki, lebyi vumbiweke hi ku hetiseka ni lebyi tsariweke hi ku ntshunxeka byi ri ni vumbhoni lebyi humaka eMatsalweni ya Xiheveru. Yi andlala swivumbeko swo hambana-hambana swa Nawu wa Muxe—ntwanano, ngati, muhlanganisi, tende ra vugandzeri, vuprista, magandzelo—naswona ri swi komba swi nga vanga nchumu loko ku nga ri ndlela leyi endliweke hi Xikwembu leyi kombetelaka emahlweni eka swilo leswikulu leswi taka, leswi hinkwaswo swi chaputaka eka Kriste Yesu ni gandzelo ra yena, ku hetiseka ka Nawu. Nawu “leswi [wu] hlakalaka, [wu] le kusuhi ni ku nyamalala,” ku vule Pawulo. Kambe “Yesu Kriste wa ha ri yena tolo ni namuntlha ni hilaha ku nga heriki.” (8:13; 13:8; 10:1) Vaheveru volavo va fanele va titwe va tsakile swonghasi loko va hlaye papila ra vona!

24. Hi rihi lunghiselelo leri hlamuseriwaka eka Vaheveru leri ri nga ni mpfuno lowu nga ringanisekiki eka hina namuntlha ke?

²⁴ Kambe leswi swi na ntikelo wihi eka hina namuntlha, eswiyin’weni swa hina leswi hambaneke ke? Tanihi leswi hi nga riki ehansi ka Nawu, xana hi nga kuma nchumu lowu fanaka enhlamuselweni ya Pawulo? Hakunene. Laha hi xaxameteriwe lunghiselelo lerikulu ra ntwanano lowuntshwa leri sekeriweke exitshembisweni lexi yaka eka Abrahama xa leswaku hi ku tirhisa Mbewu ya yena, mindyangu hinkwayo ya misava a yi ta tidzunisa. Lowu i ntshembo wa hina wa vutomi, ntshembo wa hina wu ri woxe, ku hetiseka ka xitshembiso xa khale xa Yehova xa ku katekisa hi ku tirhisa Mbewu ya Abrahama, Yesu Kriste. Hambi leswi hi nga riki ehansi ka Nawu, hi tswariwe exidyohweni tanihi rixaka ra Adamu, naswona hi lava muprista lonkulu wa musa, loyi a nga ni gandzelo leri tirhaka ra xidyoho, loyi a nga nghenaka eka vukona bya Yehova etilweni ivi a hi yimela kona. Hi yena loyi, Muprista Lonkulu loyi a nga hi yisaka evuton’wini emisaveni leyintshwa ya Yehova, loyi a nga twelaka ku tsana ka hina vusiwana, tanihi leswi a “ringiweke hi matlhelo hinkwawo ku fana na hina,” ni loyi a hi rhambaka ku “[tshinela] kusuhi ni xiluvelo xa tintswalo, hi ri ni ku tshemba leswaku hi ta tsetseleriwa ni ku kuma tintswalo leti nga ta hi pfuna eminkarhini ya ku pfumala.”—4:15, 16.

25. I ku tirhisa kwihi loku voningelaka loku Pawulo a ku endlaka eka Matsalwa ya Xiheveru?

²⁵ Nakambe, epapileni ra Pawulo leri yaka eka Vaheveru, hi kuma vumbhoni lebyi nyanyulaka mbilu bya leswaku vuprofeta lebyi rhekhodiweke khale eMatsalweni ya Xiheveru byi hetisekile endzhakunyana hi ndlela yo hlamarisa. Leswi hinkwaswo i swa ku letela ni ku chavelela hina namuntlha. Hi xikombiso, eka Vaheveru, Pawulo u tirhisa marito ya vuprofeta bya Mfumo makhamba ya ntlhanu eka Psalma 110:1 eka Yesu Kriste tanihi Mbewu ya Mfumo, loyi a nga “ya tshama evokweni ra xinene ra Xikwembu” a rindza, “[ku kondza] xi veka valala va yena ehansi ka minkondzo ya yena.” (Vahev. 12:2; 10:12, 13; 1:3, 13; 8:1) Nakambe, Pawulo u tshaha Psalma 110:4 loko a hlamusela xikhundla xa nkoka lexi tekiweke hi N’wana wa Xikwembu tanihi “muprista hi laha ku nga heriki, hi leswi a [nga] wa rixaka rin’we na Melkisedeke.” Ku fana na Melkisedeke wa khale, loyi erhekhodweni ya Bibele “tata wa yena a nga tiviwi[ki], hambi a ri mana wa yena, kumbe mavito ya vakokwa wa yena. Masiku ya yena a ma na masungulo, hambi byi ri vutomi bya yena, a byi na makumu,” Yesu i Hosi ni “muprista hilaha ku nga heriki,” ku tisa mimpfuno leyi nga heriki ya gandzelo ra yena ra nkutsulo eka hinkwavo lava va tivekaka ehansi ka vulawuri bya yena hi ku yingisa. (Vahev. 5:6, 10; 6:20; 7:1-21) Hi le ka Muprista loyi a nga Hosi loyi Pawulo a kombetelaka eka yena loko a tshaha eka Psalma 45:6, 7 a ku: “Xiluvelo xa wena [i] Xikwembu, i xa minkarhi ni minkarhi, nhonga ya wena ya vuhosi i nhonga ya ku lulama. U rhandzile ku lulama, u vengile ku homboloka. Hikokwalaho Xikwembu, Xikwembu xa wena, xi ku cherile mafurha ya ntsako lowukulu ku tlula vanakuloni.” (Vahev. 1:8, 9) Loko Pawulo a ri karhi a tshaha eMatsalweni ya Xiheveru ni ku komba ku hetiseka ka wona eka Kriste Yesu, hi vona swiyenge swa ntila wa Xikwembu swi hlangana eku hi voningeleni.

26. Hi xihi xikhutazo lexi Vaheveru yi xi nyikaka eku tsutsumeni ka mpfhuka hi ripfumelo na hi ku tiyisela?

²⁶ Hi laha papila leri yaka eka Vaheveru ri kombisaka kahle ha kona, Abrahama u langute emahlweni eka Mfumo, “muti lowu nga ni masungulo lamanene, lowu muaki ni muendli wa wona xi nga Xikwembu”—muti lowu i wa ‘le tilweni.’ “Hi ku pfumela” u fanelekele Mfumo, naswona u endle magandzelo lamakulu leswaku a ta kuma mikateko ya wona hi ku “pfukela evuton’wini lebyi antswaka.” Mayana xikombiso lexi tsakisaka lexi hi xi kumaka eka Abrahama ni le ka vavanuna ni vavasati lavaya hinkwavo van’wana va ripfumelo—“vunyingi lebyikulu lebyi bya timbhoni” lebyi Pawulo a byi kombisaka eka ndzima 11 ya Vaheveru! Loko hi ri karhi hi hlaya rhekhodo leyi, timbilu ta hina ta tsaka ni ku pupuma hi ntsako eku tlangeleni ka lunghelo ni ntshembo lowu hi nga na wona kun’we ni vahlayisi vo tano va vutshembeki lava tshembekaka. Xisweswo hi khutaziwa ku “tsutsuma hi ri ni ku tiyisela eku tsutsumeni eka mpfhuka lowu hi vekeriweke wona.”—11:8, 10, 16, 35; 12:1.

27. Hi yihi mintshembo leyi vangamaka ya Mfumo leyi yi kombisiwaka eka Vaheveru?

²⁷ Loko a tshaha evuprofeteni bya Hagai, Pawulo u yisa nyingiso eka xitshembiso xa Xikwembu lexi nge: “Ndza ha to tsekatsekisa, ku nga ri misava ntsena, kambe na rona tilo.” (Vahev. 12:26; Hag. 2:6) Hambi swi ri tano, Mfumo wa Xikwembu ha Kriste Yesu, Mbewu, wu ta tshama hi masiku. “Hikokwalaho, a hi nkhenseni, leswi hi kumeke mfumo lowu nga tsekatsekiki, kutani hi mukhuva lowu, a hi gandzeleni Xikwembu hi ndlela leyi amukelekaka, hi ku titsongahata ni xichavo.” Rhekhodo leyi yi nyanyulaka yi hi tiyisekisa leswaku Kriste u humelela ra vumbirhi “ku nga ri ku ta susa swidyoho, kambe ku ta ponisa lava n’wi languteleke hi ku hiteka.” Kutani ke, ha yena, “a hi humeseni magandzelo masiku hinkwawo . . . hi dzunisa Xikwembu ha wona, hi ri karhi hi vonga vito ra xona hi marito lama humaka emilon’weni ya hina.” Onge vito lerikulu ra Yehova Xikwembu ri nga kwetsimisiwa hi masiku hi ku tirhisa Muprista loyi a nga Hosi, ku nga Yesu Kriste!—Vahev. 12:28; 9:28; 13:15.

[Tinhlamuselo ta le hansi]