Mafurha Ya Nkoka Swinene Ya Le Matikweni Lama Nga Ekusuhi Ni Lwandle Ra Mediteraniya

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA

“Ndzi cince muvala wa rihlaza ndzi ya eka wa ntima, kutani va ndzi kandze hi vukheta, ivi eku heteleleni va ndzi hundzula ndzi va nsuku lowu tengisiweke.” —Mawetana ya Xipaniya.

LOKO mutlhwari wu wupfa emurhini, wu cinca muvala wa rihlaza ivi wu ntima bya xiringa. Kambe endzeni ka wona wu va wu ri wa nsuku wu lunghekele ku khiwa. Loko mitlhwari leyi wupfeke yi kandziwa, yi humesa mafurha ya muvala wa nsuku, lama a ma tirhisiwa ku chela eswakudyeni emakaya ya le matikweni lama nga ekusuhi ni lwandle ra Mediteraniya ku ringana magidi ya malembe. Mafurha lawa ya muvala wa nsuku, ku nga mafurha ya mutlhwari, i nchumu lowu tekiwaka wu ri wa nkoka swinene lowu humaka eka mirhi ya mitlhwari, leyi funengeteke tintshava ku sukela le Portugal ku ya fika eSiriya.

Mafurha ya mirhi leyi tiyeke ma nandziha ngopfu naswona ma endla leswaku munhu a va ni rihanyo lerinene. Ku sukela khale vanhu va le matikweni lama nga ekusuhi ni le Mediteraniya a va swi tiva leswaku rito leri nge “mafurha” ri vula “mafurha ya mutlhwari.” Entiyisweni rito ra Xipaniya leri nge “mafurha” aceite, ri huma eka rito ra Xiarabu leri nge azzáyt, leri hi ku kongoma ri vulaka leswaku “mati lama humaka eka mutlhwari.” Kutani mafurha ya mutlhwari hi wona mati ya kona lama humaka eka mihandzu ya mitlhwari leyi kandziweke. Leswi mafurha ma humaka eka mitlhwari handle ko chela swichela-chelana swo karhi, swilo hinkwaswo leswi nga eka mafurha wolawo, nantswo ni nun’hwelo wa wona a swi cinci.

Mafurha Lama Tirhisiweke Swinene Ku Tlula Mixaka Yin’wana Ya Mafurha

N’wamatimu Erla Zwingle u vule leswaku mafurha ya mutlhwari “a ma tekiwa ma ri ya nkoka ematin’wini hinkwawo ku ma chela eswakudyeni, ku tshivela ndzilo, ku tota eka swilondza ni ku ma tirhisa etikerekeni.” U ye emahlweni a vula leswaku namuntlha “mafurha ya mutlhwari ma ha tirhisiwa ngopfu ku tlula mafurha man’wana.” Ku ringana magidi ya malembe, ka ha tirhisiwa ndlela leyi fanaka yo olova ya ku kuma mafurha ya mutlhwari. Xo sungula, vatshoveri va tlhuva mihandzu ya mitlhwari hi tinhonga emurhini leswaku yi wela ehansi ivi va yi rholela. Kutani va yi sila hi xigayo yi ri ni tinyungu ta kona. Endzhaku ka sweswo, ku susiwa swikampfu. Eku heteleleni, mafurha ma hambanisiwa ni mati ma cheriwa endhawini ya wona kutani ma lunghekela ku dyiwa.a

Hambiswiritano, ku hambana ni nsuku, mafurha ya mutlhwari ma nga ha tirhisiwa tanihi vhinyo. Emisaveni hinkwayo, ku ni mirhi ya magidi ya madzana ya mutlhwari leyi tshoveriwaka.b Mutivi un’wana wa ta swimilana u kambisise mixaka yo tlula 680 ya mirhi ya mutlhwari. Ku nga khathariseki ku hambana ka yona, swilo swo tanihi muxaka wa misava, maxelo, siku leri yi tshoveriwaka ha rona (kwalomu ka November ku ya eka February), ni ndlela leyi ku tshoveriwaka ha yona yi nga onha nantswo wa mafurha, muvala ni nun’hwelo. Mintlawa yin’wana leyi tiyimeleke yoxe ya varingi lava nga ni ntokoto yi hlamusela nantswo wa mafurha yo hambana-hambana wu ri lowu tsokombelaka, wu bava, wu twakala bya mbhandzu wo karhi kumbe wu nandziha. Varingi va tiyiseka leswaku ku va ni vuyelo eku heteleleni.

Maxelo ya le Mediteraniya ma fambisana ni ntshovelo wa mirhi ya mutlhwari, naswona mafurha ya kwalomu ka tiphesente ta 95 lama kumekaka emisaveni hinkwayo ma huma ematikweni ya le Mediteraniya. Vafambi va ta swi xiya leswaku mirhi ya mihandzu ya mutlhwari yi funengete switsunga swa le Greece, Italiya, Morocco, Portugal, Spain, Siriya, Tunisia ni le Turkey. Entiyisweni, ku tala ka mafurha ya mutlhwari ku nga hlamuseriwa tanihi “mafurha ya nkoka swinene ya le Mediteraniya.”

Swinandzihisi Leswi Nyikaka Rihanyo Swa Swakudya Swa Le Matikweni Ya Le Mediteraniya

Eka malembe-xidzana lama hundzeke, vanhu va le matikweni ya le Mediteraniya a va titshege hi mafurha ya mutlhwari loko va sweka leswaku va antswisa nantswo wa swakudya swa vona. Ma nga ha tirhisiwa loko munhu a katinga, ku cheriwa eswakudyeni kumbe ku lunga swakudya ha wona. José García Marín, loyi a nga musweki u hlamusele nkoka wa mafurha ya mutlhwari eka maswekelo ya Xipaniya, u vule leswaku se ma ni “malembe ya 4 000 ma ri karhi ma dyiwa naswona ma rhandziwa.” Wa engetela a ku: “Nkoka wa mafurha lawa wu antswisiwile eka malembe ya sweswinyana, ku kambisisa mafurha lawa hi vurhon’wana swi pfunile.”

Vakambisisi i khale va swi xiyile leswaku vanhu lava landzelaka maswekelo ya ndhavuko wa le matikweni ya Mediteraniya va va ni rihanyo lerinene.c Sweswinyana, vatshila va ta madyelo va hlele Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo Ya Ndlela Leyi Mafurha Ya Virgin Ma Pfunaka Ha Yona. Va gimete hi ku vula leswaku swakudya swa le matikweni ya le Mediteraniya, ku katsa ni mafurha ya mutlhwari ya virgin, ma nyika rihanyo lerinene, ni vutomi byo leha. Swakudya leswi nga ni mafurha yo tala ya virgin swi nga pfuna ku hunguta vuvabyi bya mbilu ni khensa. Mutshila un’wana u te: “Eka matiko hinkwawo laha vanhu va kona va dyaka swakudya swo fana ni swa le matikweni ya le Mediteraniya . . . laha ku dyiwaka mafurha ya mutlhwari ya virgin, a va talanga vanhu lava rilaka hi vuvabyi bya khensa ku tlula va le matikweni ya le Yuropa N’walungu.”

Ku nga ha va ni swivangelo swo tala leswi endlaka mafurha lawa ma nyika rihanyo. Xin’wana xa swona hileswi ma nga ni asidi yo tala leyi vuriwaka oleic (yi tlula 80 wa tiphesente) leyi kumekaka eka mafurha lawa, ya pfuna swinene eka fambiselo ra ndzhendzeleko wa ngati. Ku engetela kwalaho, ku pfumaleka ka fambiselo ra tikhemikhali ni ku ti hlayisa swi vula leswaku mafurha lawa ma hlayisa tivhithamini, mafurha ya monounsaturated, ni swakudya swin’wana swa ntumbuluko swa mbhandzu lowu wupfeke.

Hikwalaho ka leswi ma nga ni antioxidant leyitsongo, swilo swo tanihi vhitamini E ni polyphenols, mafurha ya mutlhwari ma sirhelela ni ku hatimisa nhlonge. Kutani, hi ntolovelo ma tirhisiwa eka switolwa swo tibombisa, ti-shampoo ni le ka swisibi. Magriki ya khale ni Marhoma a ma tirhisa mafurha ya mutlhwari lama nga ni murhi leswaku ma basisa ni ku olovisa nhlonge. Hi ku famba ka nkarhi, eka lembe-xidzana ra vutsevu, mutshila un’wana wa Mufurwa u sungule ku endla swisibi hi mafurha ya mutlhwari, a ma katsa ni nkuma lowu humaka eka swimilana swa le lwandle.

Mafurha Ya Mutlhwari Ya Le Minkarhini Ya Bibele

Eminkarhini ya Bibele mafurha ya mutlhwari a ma tirhisiwa ngopfu eswakudyeni, eka switolwa, ku tshivela ndzilo ha wona ni ku ma endla murhi ni ku ma tirhisa eka swilo swin’wana. Bibele yi vulavula hi mafurha ya mutlhwari minkarhi yo tlula 250, yi nga ha va yi vulavula hi mafurha hi woxe kumbe tanihi mafurha yo nun’hwerisa.

Matsalwa ma wu hlamusela kahle ntirho wa nkoka lowu mafurha ya mutlhwari ma wu endleke eka vutomi bya xiviri bya Vaisrayele. A va ma tirhisa ngopfu eswakudyeni, naswona ku tala ka wona a ku kombisa rifuwo. (Yuwele 2:24) Vavanuna ni vavasati a a va tola mafurha ya mutlhwari enhlongeni ya vona. Loko Rhuti a nga si ya hlangana na Bowasi u ‘tole mafurha.’ (Rhuti 3:3) Loko Hosi Davhida a hete masiku ya nkombo a titsona swakudya, ‘u suke a yima emisaveni, a hlamba naswona a tola mafurha, a cinca ni minkhancu, a nghena endlwini ya Yehovha.’—2 Samuwele 12:20.

Timboni ta khale a ti tirhisa mafurha ya mutlhwari. (Matewu 25:1-12) “Mafurha ya mutlhwari ya rivoni, yo tenga, lama khuvutiweke,” a a ma tirhisiwa ku voninga tabernakela emananga. (Levhitika 24:2) Hi nkarhi wa Hosi Solomoni, mafurha ya mutlhwari ma ve ya nkoka eka swilo leswi xavisiwaka hi matiko yo hambana-hambana. (1 Tihosi 5:10, 11) Vaprofeta a a va tota tihosi hi wona. (1 Samuwele 10:1) Vanhu lava endzeriwaka a va kombisa malwandla eka vaendzi hi ku va chela hi mafurha enhlokweni. (Luka 7:44-46) Musamariya wa musa wa le xifanisweni xa Yesu u tote timbanga ta wanuna la vavisiweke hi mafurha na hi vhinyo.—Luka 10:33, 34.

EMatsalweni ndzayo leyi tirhaka ni leyi chavelelaka a yi fanisiwa ni mafurha hikwalaho ka leswi a ma tirhisiwa tanihi murhi etindhawini to tala. Yakobo loyi a nga mudyondzisiwa la nga Mukreste u tsarile a ku: “Xana u kona loyi a vabyaka exikarhi ka n’wina? A a vitane vakulukumba va vandlha, kutani a va n’wi khongelele, va n’wi tota mafurha hi vito ra Yehovha. Kutani xikhongelo xa ripfumelo xi ta hanyisa la nga pfukiki swinene, naswona Yehovha u ta n’wi pfuxa.”—Yakobo 5:14, 15.

Murhi wa mutlhwari wu humesa mafurha yo tala ya mutlhwari. Murhi wun’we wu nga humesela n’wini wa wona mafurha lama endlaka tilitara tinharhu ku ya eka ta mune lembe ni lembe ku ringana malembe-xidzana yo tala! A swi kanakanisi leswaku: Mafurha lawa ya nkoka ma nga antswisa rihanyo ra hina, ma olovisa nhlonge ya hina ni ku hi nyika swakudya.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

Leswi U Faneleke U Swi Tiva Malunghana Ni Mafurha Ya Mutlhwari

◼ Mafurha lawa ma heta tin’hweti ta 18 ma nga si bola.

◼ Dyambu ri onha swiaki swa wona, kutani mafurha ma fanele ma hlayisiwa endhawini leyi kufumelaka, kumbe emunyameni.

◼ Mafurha ya mutlhwari ma heleriwa hi ti-antioxidant loko ku katingiwa hi wona ku tlula kan’we.

◼ Vatshila va ta madyelo va bumabumela leswaku loko munhu a lava ku va ni rihanyo lerinene hikwalaho ka mafurha ya mutlhwari, u fanele a ma tirhisa evuton’wini byakwe hinkwabyo.

◼ Vuyelo bya ku tirhisa mafurha ya mutlhwari, byi vonake loko vanhu va le matikweni ya le Mediteraniya va ma tirhisa nkarhi hinkwawo eswakudyeni swa vona, laha a va dya ngopfu tinhlampfi, matsavu, tinyawa ni mihandzu.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

Tindlela Ta Xintu To Kuma Mafurha Ya Mutlhwari

Vatirhi va hundla marhavi leswaku va tshovela

Maribye yo sila ma sila mbhandzu wa mutlhwari hinkwawo

Muchini lowu wu hambanisa mafurha ni swikampfu

Mafurha ya mutlhwari ma huma exikamelweni

[Xihlovo Xa Kona]

Millstones and machine: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ehenhla: Murhi wa mutlhwari lowu nga ni malembe-xidzana hi vukhale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Exineneni: Rivoni ra khale leri tirhisaka mafurha ya mutlhwari

[Xihlovo Xa Kona]

Lamp: Museo del Olivar y el Aceite de Baena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Le xineneni: Xifaniso xa Yesu xa vanhwanyana va khume va ri ni timboni ta mafurha