NDZIMA 3
“Ndzi Ni . . . Mbilu Yo Titsongahata”
1-3. Xana Yesu u nghene hi ndlela yihi eYerusalema, naswona ha yini van’wana exikarhi ka ntshungu wa vahlaleri swi va hlamarisile?
MUTI wa Yerusalema a wu pfuma hi ntsako. A ku ta wanuna wo xiximeka! Ehandle ka muti a ku tale vanhu ematlhelo ka gondzo. A va swi yimele hi mahlo-ngati ku amukela wanuna loyi, hikuva van’wana a va n’wi vula mudyandzhaka wa Hosi Davhida ni Mufumi la fanelekaka ku fuma Israyele. Vo tala a va n’wi hlanganisa hi ku tlakusela marhavi ya mirhi ya ncindzu ehenhla; van’wana a va n’wi basisela ndlela hi ku andlala tinguvu ni marhavi ya ncindzu egondzweni. (Matewu 21:7, 8; Yohane 12:12, 13) Swi nga endleka leswaku vo tala a va tivutisa leswaku u ta nghena hi ndlela yihi emutini lowu.
2 Swi nga ha endleka leswaku van’wana a va langutele ku vona ku hlovisiwile hi ndlela ya manyunyu. A swi kanakanisi leswaku a ku ri ni vavanuna va swikhundlha swa le henhla lava va tivaka lava ngheneke hi ndlela ya manyunyu. Hi xikombiso, Absalomu n’wana wa Davhida u tiendle hosi; naswona loko a ri ekalichini a ku ri ni vavanuna va 50 lava a va tsutsuma emahlweni ka yona. (2 Samuwele 15:1, 10) Julius Caesar loyi a a ri mufumi wa le Rhoma u sindzise vanhu leswaku va yima hi milenge loko a nghena; siku rin’wana u nghene hi ndlela ya manyunyu kukondza a ya fika entsindza wa mfumo wa Rhoma, hala matlhelo ka yena ku ri karhi ku famba tindlopfu ta 40 leti tlhandlekiweke timboni! Hambiswiritano, vanhu va muti wa Yerusalema a va rindzele munhu wa xiyimo xa le henhla ku tlula hinkwavo. Ku nga khathariseki leswaku mintshungu a yi swi twisisa hilaha ku heleleke kumbe a yi nga swi twisisi, kambe ntiyiso wa mhaka hileswaku loyi a ku ri yena Mesiya, munhu wa nkoka ku tlula hinkwavo. Hambiswiritano, van’wana a va ta hlamala ngopfu loko va vona Hosi leyi ya nkarhi lowu taka yi nghena emutini.
3 A va vonanga kalichi, kumbe vanhu lava tsutsumaka emahlweni ka yona naswona a ku nga ri na tihanci—hambi ku ri tindlopfu. Ematshan’weni ya sweswo, Yesu a a gade mbhongolo ku nga xifuwo lexi nga nyawuliki, lexi tirhisiwaka ku rhwala swilo.a A a nga ambalanga swiambalo swa manyunyu hambi ku ri xifuwo lexi a a xi gadile a xi nga bombisiwanga. Ematshan’weni ya ku va ku andlariwe tinguvu to durha ehenhla ka xona, valandzeri lavakulu va Yesu va lo andlala tinguvu leti tolovelekeke ehenhla ka xona. Ha yini Yesu a hlawule ku nghena eYerusalema hi ndlela yoleyo, kasi vanhu lava nga nyawuliki loko va pimanisiwa na yena va sindzise ku nghena hi tindlela ta manyunyu?
4. Xana Bibele yi profete yini malunghana ni ndlela leyi Hosi leyi nga Mesiya a yi ta nghena ha yona eYerusalema?
4 Yesu u hetisise vuprofeta lebyi tsariweke eka malembe-xidzana yo sungula lebyi nge: “Tsaka ngopfu . . . Huwelela hi ku hlula, Wena nhwanyana wa Yerusalema. Waswivo! Hosi ya wena yi ta eka wena. Yi lulamile, ina, yi ponisiwile; ya titsongahata, yi gade mbhongolo.” (Zakariya 9:9) Vuprofeta lebyi byi komba leswaku Mesiya, Mutotiwa wa Xikwembu, siku rin’wana a a ta tipaluxa eka vanhu va le Yerusalema leswaku hi yena Hosi leyi vekiweke hi Xikwembu. Ku tlula kwalaho, ndlela leyi a endlaka swilo ha yona—ku katsa ni xifuwo lexi a hlawuleke ku xi gada—a swi ta paluxa mfanelo leyinene ngopfu ya mbilu yakwe—ku nga ku titsongahata.
5. Ha yini ku titsongahata ka Yesu ku hi khumba mbilu loko hi anakanyisisa hakona, naswona ha yini swi ri swa nkoka leswaku hi fanele hi ku tekelela?
5 Ku titsongahata ka Yesu i yin’wana ya timfanelo takwe leti endlaka leswaku a rhandzeka ngopfu. Mfanelo leyi yi khumba mbilu loko hi anakanyisisa ha yona. Hilaha hi dyondzeke hakona eka ndzima leyi hundzeke, i Yesu ntsena la nga “ndlela ni ntiyiso ni vutomi.” (Yohane 14:6) Kutani, swi le rivaleni leswaku a nga kona ni un’we exikarhi ka vanhu lava hanyeke laha misaveni la nga wa nkoka ku fana na yena. Nilokoswiritano, Yesu a nga si tshama a titlakusa ku fana ni vanhu va ntsandza-vahlayi lava nga hetisekangiki, lava titlakusaka. Leswaku hi va valandzeri va Kreste, hi fanele hi lwisana ni moya wa ku titlakusa. (Yakobo 4:6) Phela, Yehovha u venga lava titlakusaka. Kutani i swa nkoka leswaku hi dyondza ku tekelela ku titsongahata ka Yesu.
I Khale A Ri La Titsongahateke
6. Xana ku titsongahata i yini, naswona Yehovha a a swi tiva njhani leswaku Mesiya u ta titsongahata?
6 Ku titsongahata swi vula ku tiveka ehansi ni ku pfumala manyunyu. I mfanelo leyi humaka embilwini naswona yi vonaka eka mavulavulelo ya munhu, mahanyelo ni ndlela leyi a hanyisanaka ni van’wana ha yona. Yehovha u swi tive njhani leswaku Mesiya u ta titsongahata? A a swi tiva leswaku N’wana wa yena u tekelele xikombiso xa Yena xa ku titsongahata. (Yohane 10:15) Nakambe u yi vonile mintirho ya N’wana wakwe ya ku titsongahata. Njhani?
7-9. (a) Xana Mikayele u ku kombise njhani ku titsongahata loko a phikizana na Sathana? (b) Xana Vakreste va nga n’wi tekelela njhani Mikayele emhakeni yo kombisa ku titsongahata?
7 Buku ya Yudha yi paluxa xikombiso lexi tsakisaka, yi ri: “Loko Mikayele ntsumi leyikulu a ve ni njhekanjhekisano na Diyavulosi naswona va kanetana hi ntsumbu wa Muxe, a nga xinyatanga a n’wi avanyisa hi marito yo tseketsela, kambe u te: ‘Onge Yehovha a nga ku tshinya.’” (Yudha 9) Mikayele i vito leri tirhisiwaka eka Yesu—loko a nga si ta emisaveni niloko se a tlhandlukele etilweni—loko a ri exikhundlheni xa yena xa ku va ntsumi leyikulu kumbe ndhuna ya vuthu ra Yehovha ra tintsumi etilweni.b (1 Vatesalonika 4:16) Kambe xiya ndlela leyi Mikayele a wu tameleke ha yona njhekanjhekisano lowu a veke na wona na Sathana.
8 Rungula ra Yudha a ri hi byeli leswaku Sathana a a lava ku endla yini hi ntsumbu wa Muxe, kambe hi nga tiyiseka leswaku Diyavulosi a a ri ni makungu yo biha. Kumbexana a a lava ku tirhisa ntsumbu wa munhu loyi wo tshembeka evugandzerini bya mavunwa. Loko Mikayele a ala rhengu ra Sathana, u tlhele a tikhoma leswaku a nga n’wi tshinyi. Entiyisweni Sathana a a faneriwa hi ku tshinyiwa, kambe Mikayele, loyi enkarhini wolowo loko a kanetana na Sathana a a nga si byarhisiwa ‘vuavanyisi hinkwabyo’ u swi xiyile leswaku i Yehovha Xikwembu ntsena la nga avanyisaka Sathana. (Yohane 5:22) Mikayele tanihi ntsumi leyikulu, a a ri ni vulawuri lebyikulu. Kambe vuavanyisi u byi tshikele Yehovha ku ri ni ku va a tinyika vulawuri lebyi engetelekeke. Handle ko titsongahata u tlhele a kombisa ni xichavo, leswi swi vekeke erivaleni leswaku a a nga ta teka vutihlamuleri lebyi a nga nyikiwangiki byona.
9 Yudha u huhuteriwe ku tsala hi ta xiendlakalo lexi hikwalaho ka xivangelo xo karhi. Lexi twisaka ku vava hileswaku Vakreste van’wana va le nkarhini wa Yudha a va nga titsongahati. A va tikurisa “va tseketsela swilo hinkwaswo leswi kunene va nga swi tiviki.” (Yudha 10) Swa olova leswaku hina vanhu lava nga hetisekangiki hi ngheniwa hi moya wo tikurisa! Loko ku ri ni leswi hi nga swi twisisiki evandlheni ra Vukreste—kumbexana swilo swa kona swi khumba swiboho leswi endliweke hi huvo ya vakulu—xana hi endla njhani? Loko ho sola-sola ni ku xopaxopa swihoxo hambiloko hi nga swi tivi hinkwaswo swivangelo swa ku va va endle swiboho sweswo, xana a hi nge vi hi kombisa moya wa ku tikurisa? Ematshan’weni ya sweswo, a hi tekeleleni Mikayele kumbe Yesu, hi tshika ku avanyisa timhaka leti Xikwembu xi nga hi nyikangiki vutihlamuleri bya tona.
10, 11. (a) I yini lexi xiyekaka emhakeni ya ku va N’wana wa Xikwembu a amukele xiavelo xa ku ta laha misaveni? (b) Xana hi nga ku tekelela njhani ku titsongahata ka Yesu?
10 N’wana wa Xikwembu u tlhele a kombisa ku titsongahata hi ku va a amukele xiavelo xa ku ta laha misaveni. Xiya xikhundlha lexi a nga boheka ku xi siya le tilweni. A a ri ntsumi leyikulu. Nakambe a a ri “Rito”—Muvulavuleri-nkulu wa Yehovha. (Yohane 1:1-3) A a tshama etilweni, ‘evutshan’weni bya Yehovha byo tlakuka bya ku kwetsima ni ku saseka.’ (Esaya 63:15) Nilokoswiritano, N’wana “u tichulurile kutani a teka xivumbeko xa hlonga, a fana ni vanhu.” (Vafilipiya 2:7) Ehleketa leswi xiavelo xakwe xa laha misaveni a xi katsa swona! Vutomi bya yena byi hundziseriwe embelekweni wa wanhwana wa Muyuda, leswaku a kulela kwalaho ku ringana tin’hweti ta kaye leswaku a ta velekiwa a ri n’wana wa munhu wa nyama. U tswariwe a ri xihlangi lexi lavaka ku khathaleriwa endyangwini wa muvatli la nga xisiwana kutani a kula kukondza a sungula ku deya, a va xifanyetana a tlhela a fika eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Hambileswi a a hetisekile, evuntshweni bya yena u tshame a ri karhi a titsongahata eka vatswari va yena lava nga vanhu va nyama. (Luka 2:40, 51, 52) Hakunene a a titsongahata!
11 Xana hi nga tekelela ku titsongahata ka Yesu hi ku va hi amukela swiavelo leswi minkarhi yin’wana swi vonakaka swi ri swa xiyimo xa le hansi? Hi xikombiso, xiavelo xa hina xo chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu xi nga vonaka xi ri xa xiyimo xa le hansi loko vanhu va nga tsakeli, va hi hlekula kumbe va hi venga. (Matewu 28:19, 20) Kambe, loko hi tiyisela entirhweni lowu, hi nga ha pfuna vanhu leswaku va pona. Nilokoswiritano, hi dyondza swo tala emhakeni yo titsongahata naswona hi ta landzela mikondzo ya N’wini wa hina Yesu Kreste.
Ku Titsongahata Ka Yesu Tanihi Munhu Wa Nyama
12-14. (a) Xana Yesu u ku kombise njhani ku titsongahata loko vanhu va n’wi dzunisa? (b) Xana Yesu u hanyisane njhani ni vanhu hi ndlela yo titsongahata? (c) I yini leswi kombaka leswaku ku titsongahata ka Yesu a ku nga ri ka vuxisi kumbe ka ku va ni mahanyelo lamanene ntsena?
12 Yesu a a titsongahata entirhweni wa yena hinkwawo wa laha misaveni. U kombise ku titsongahata koloko hi ku yisa ku dzuneka hinkwako eka Tata wakwe. Minkarhi yin’wana vanhu a va dzunisa Yesu hikwalaho ka vutlhari byakwe, ndlela leyi masingita yakwe a ma kombisa ha yona leswaku u ni matimba, hambi ku ri tintswalo takwe. Kambe nkarhi na nkarhi Yesu a a kongomisa ku dzuneka koloko eka Yehovha.—Marka 10:17, 18; Yohane 7:15, 16.
13 Yesu u kombise ku titsongahata hi ndlela leyi a a hanyisana ni vanhu ha yona. Entiyisweni, u swi veke erivaleni leswaku u te emisaveni ku ta tirhela vanhu ku nga ri ku tirheriwa. (Matewu 20:28) U kombise ku titsongahata ka yena hi ku va ni moya wo rhula ni hi ku twela van’wana vusiwana. Loko valandzeri va yena va n’wi khomisa tingana a nga va karihelanga; u hambete a tikarhatela ku fikelela timbilu ta vona. (Matewu 26:39-41) Loko mintshungu yi n’wi kavanyeta loko a ha lava ku wisa a nga yi hlongolanga; u ye emahlweni a tikarhatela ku yi pfuna, a yi dyondzisa “swilo swo tala.” (Marka 6:30-34) Loko wansati la nga riki Muisrayele a n’wi kombele hi ku phikelela leswaku a hanyisa xinhwanyetana xakwe, eku sunguleni u n’wi byele leswaku a nge swi endli sweswo. Hambiswiritano, a nga alanga hi ndlela yo hlundzuka; u hetelele a n’wi endlele leswi a a swi kombela hikwalaho ka ripfumelo rakwe lerikulu, hilaha hi nga ta dyondza hakona eka Ndzima 14.—Matewu 15:22-28.
14 Yesu u swi kombise hi tindlela to tala ngopfu leswaku u hanya hi ku ya hi marito yakwe loko a ku: “Ndzi ni moya wo rhula ni mbilu yo titsongahata.” (Matewu 11:29) Ku titsongahata ka yena a ku nga ri ka vuxisi kumbe ka ku va ni mahanyelo lamanene ntsena. A ku suka embilwini. Hi yona mhaka leyi a a tshamela ku dyondzisa valandzeri va yena leswaku va titsongahata!
U Dyondzise Vadyondzisiwa Vakwe Ku Titsongahata
15, 16. Xana Yesu u ku kombise njhani ku hambana ka langutelo ra vafumi va misava ni langutelo leri valandzeri vakwe a va fanele va ri hlakulela?
15 Vaapostola va Yesu a va hlwela ku hlakulela moya wa ku titsongahata. Yesu a a boheka ku tshama a ri karhi a va dyondzisa ku titsongahata. Hi xikombiso, siku rin’wana Yakobo na Yohane va rhumele mana wa vona leswaku a va kombelela eka Yesu leswaku a va tshembisa ku va nyika swikhundlha leswi tlakukeke eMfun’weni wa Xikwembu. Yesu u angule hi ndlela leyinene a ku: “Loko ku ri ku tshama evokweni ra mina ra xinene ni ra ximatsi a hi swa mina ku swi nyika van’wana, kambe i swa lava lunghiseriweke swona hi Tata wa mina.” Vaapostola lavan’wana va khume va ‘hlundzukele’ Yakobo na Yohane. (Matewu 20:20-24) Xana Yesu u xi tlhantlhe njhani xiphiqo lexi?
16 U va layile hinkwavo ka vona hi ndlela ya musa, a ku: “Ma swi tiva leswaku vafumi va matiko va ma tikisela naswona vanhu lavakulu va ma lawula. A swi fanelanga swi va tano exikarhi ka n’wina; kambe mani na mani la lavaka ku va lonkulu exikarhi ka n’wina u fanele ku va mutirheli wa n’wina, naswona mani na mani la lavaka ku va wo sungula exikarhi ka n’wina u fanele ku va hlonga ra n’wina.” (Matewu 20:25-27) Swi nga endleka leswaku vaapostola va yi vonile ndlela leyi “vafumi va matiko” a va tikukumuxa ha yona, va lava ku va vafumi ni ndlela leyi a va ri ni vutianakanyi ha yona. Yesu u kombe leswaku vadyondzisiwa va yena va fanele va hambana ni vafumi volavo va tihanyi. A va fanele va titsongahata. Xana vaapostola va swi twisisile?
17-19. (a) Evusikwini bya le mahlweni ka rifu rakwe, hi yihi ndlela leyi nga rivalekiki leyi Yesu a va dyondziseke ha yona vaapostola vakwe dyondzo ya ku titsongahata? (b) Hi yihi dyondzo ya matimba ku tlula hinkwato ya ku titsongahata leyi Yesu a yi dyondziseke loko a ha ri munhu wa nyama?
17 A swi nga va oloveli. Laha a ku nga ri ro sungula ni ro hetelela Yesu a dyondzisa dyondzo leyi. Eku sunguleni, loko va holovisana hileswaku i mani lonkulu, u yimise n’wana lontsongo exikarhi ka vona kutani a va byela leswaku va fanele va fana ni vana, lava nga tikukumuxiki, va nga naveliki xikhundlha ku nga swilo leswi naveriwaka ngopfu hi vanhu lavakulu. (Matewu 18:1-4) Nilokoswiritano, evusikwini bya le mahlweni ka rifu ra yena, u xiye leswaku vaapostola va yena a va ha ri ni xiphiqo xa ku va lava tikukumuxaka. Hiloko a va dyondzisa dyondzo leyi nga rivalekiki. U tikhame thawula kutani a endla ntirho wa xiyimo xa le hansi ngopfu, lowu enkarhini wolowo a wu endliwa hi malandza loko ku ri ni vaendzi. Yesu u hlambise muapostola ha un’we milenge—ku katsa na Yudasi loyi a a ta n’wi xenga ku nga ri khale!—Yohane 13:1-11.
18 Yesu u va pfune leswaku va yi twisisa kahle dyondzo ya ku titsongahata, loko a ku eka vona: “Ndzi mi vekele ntila.” (Yohane 13:15) Xana dyondzo leyi yi kale yi fikelela timbilu ta vona? Byona vusiku byebyo va tlhele va holovisana hileswaku i mani lonkulu exikarhi ka vona! (Luka 22:24-27) Hambiswiritano, Yesu u hambete a va lehisela mbilu kutani a va dyondzisa ku titsongahata. Kutani a hambeta a va dyondzisa dyondzo ya matimba eka hinkwato: “U titsongahatile kutani a yingisa ku ya fika eku feni, ina, rifu emhandzini ya nxaniso.” (Vafilipiya 2:8) Yesu u titsongahatile kukondza a fa rifu leri khomisaka tingana, a hehliwa hi ku va xigevenga ni musandzi. Xisweswo N’wana wa Xikwembu a a nga fani na munhu hikuva u titsongahate hi ndlela leyi hetisekeke.
19 Kumbexana hi yona dyondzo leyi yo hetelela ya ku titsongahata leyi Yesu a yi dyondziseke loko a ha ri munhu wa nyama, leyi nga dzika etimbilwini ta vaapostola va yena lavo tshembeka. Bibele yi hi byela leswaku vavanuna lava va tirhe hi ku titsongahata malembe yo tala hambi ku ri makume ya malembe endzhaku ka sweswo. Ku vuriwa yini hi hina?
Xana U Ta Landzela Ntila Lowu Yesu A Wu Vekeke?
20. Xana hi nga swi tivisa ku yini loko hi ri na yona mbilu yo titsongahata?
20 Pawulo u tsundzuxe un’wana ni un’wana wa hina a ku: “Hlayisani langutelo leri ra mianakanyo eka n’wina leri a ri ri kona ni le ka Kreste Yesu.” (Vafilipiya 2:5) Ku fana na Yesu, hi fanele hi va ni mbilu yo titsongahata. Xana hi nga swi tiva njhani leswaku hi ni mbilu yo titsongahata? Xiya leswaku Pawulo u hi tsundzuxa leswaku hi fanele hi “nga endli nchumu hi ku kanetana kumbe hi ku tikurisa, kambe hi mianakanyo yo titsongahata [hi] teka van’wana va ri lava tlakukeke eka [hina].” (Vafilipiya 2:3) Kutani sweswo swi titshege hi ndlela leyi hi va langutaka ha yona van’wana. Hi fanele hi va teka va ri lava tlakukeke eka hina naswona va ri va nkoka ngopfu ku tlula hina. Xana u ta yi tirhisa ndzayo yoleyo?
21, 22. (a) Ha yini valanguteri lava nga Vakreste va fanele va titsongahata? (b) Xana hi nga swi kombisa njhani leswaku hi tikhame hi ku titsongahata?
21 Petro a a ha swi tsundzuka leswaku ku titsongahata i ka nkoka, hambiloko se ku hundze malembe yo tala Yesu a pfuxiwile. Petro u dyondzise valanguteri lava nga Vakreste leswaku va tamela mintirho ya vona hi ku titsongahata, va nga tikiseli tinyimpfu ta Yehovha. (1 Petro 5:2, 3) Ku va ni vutihlamuleri a swi nyiki munhu mpfumelelo wa ku titlakusa. Ku hambana ni sweswo, vutihlamuleri byi lava leswaku munhu a ya a titsongahata swi suka embilwini. (Luka 12:48) Ina, mfanelo leyi i ya nkoka ku nga ri eka valanguteri ntsena kambe ni le ka Vakreste hinkwavo.
22 Entiyisweni Petro a nga ri rivalanga siku leriya Yesu a n’wi hlambiseke milenge—hambileswi yena Petro a nga rhanga a ala! (Yohane 13:6-10) Petro u tsalele Vakreste a ku: “Hinkwenu tikhameni hi mianakanyo yo titsongahata un’wana eka un’wana.” (1 Petro 5:5) Rito leri nge “tikhameni” ri vula leswi nga endliwaka hi nandza la tikhamaka hi nkhancu kutani a endla ntirho wa xiyimo xa le hansi. Xiga lexi xi nga ha hi tsundzuxa nkarhi luwa Yesu a nga tikhama thawula ivi a nkhinsama a hlantswa milenge ya vaapostola. Loko hi landzela Yesu, a ku na xiavelo lexi Xikwembu xi hi nyikaka xona lexi hi nga xi tekelaka ehansi. Ku titsongahata ka hina hi mbilu hinkwayo ku fanele ku vonaka eka hinkwavo, onge hiloko hi tikhame hakona.
23, 24. (a) Ha yini hi fanele hi ala mboyamelo wihi ni wihi wa ku tikukumuxa? (b) Ndzima leyi landzelaka yi ta hi pfuna leswaku hi cinca mianakanyo yihi leyi hoxeke mayelana ni mfanelo ya ku titsongahata?
23 Ku tikukumuxa ku fana ni chefu. Loko ho ku tshika ku hi nghena, ku nga hi vavisa. I mfanelo leyi nga endlaka munhu la nga ni nyiko leyinene a sala a ri la nga pfuniki nchumu eka Xikwembu. Hi hala tlhelo, ku titsongahata ku nga hi endla hi va vanhu va risima swinene eka Yehovha. Loko hi hlakulela mfanelo leyi ya risima siku ni siku hi ku tikarhatela ku famba hi ku titsongahata eminkondzweni ya Kreste, vuyelo bya kona byi ta va lebyinene ngopfu. Petro u tsale a ku: “Hikokwalaho, titsongahateni ehansi ka voko ra matimba ra Xikwembu, leswaku xi ta mi tlakusa hi nkarhi lowu faneleke.” (1 Petro 5:6) Hakunene Yehovha u tlakuse Yesu hikwalaho ka leswi a titsongahateke hilaha ku heleleke. Xikwembu xa hina xi ta ku nyika hakelo loko na wena u titsongahata.
24 Lexi twisaka ku vava hileswaku van’wana va ehleketa leswaku loko munhu a titsongahata u tsanile. Xikombiso xa Yesu xi hi pfuna leswaku hi vona ndlela leyi mianakanyo yoleyo yi hoxeke ha yona, hikuva vavanuna lava titsongahateke swinene a va ri ni xivindzi. Mhaka leyi hi ta dyondza ha yona eka ndzima leyi landzelaka.
a Loko buku yin’wana yi hlamusela hi xiendlakalo lexi yi vula leswaku swifuwo leswi i “swivumbiwa leswi nga nyawuliki,” yi tlhela yi engetela yi ku: “Swa nonoka, swi ome tinhloko, i swifuwo leswi tirhisiwaka hi swisiwana naswona a swi xonganga ngopfu.”
b Leswaku u kuma vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku Mikayele i Yesu, vona buku leyi nge Xana Bibele Yi Dyondzisa Yini Hakunene? matluka 218-19, leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.