Ndzima Ya Vukhume-n’we

Ku Paluxiwa Ka Nkarhi Wa Ku Ta Ka Mesiya

 1. Tanihi leswi Yehovha a nga Muhlayisi Lonkulu wa Nkarhi, i yini leswi hi nga tiyisekaka ha swona?

YEHOVHA i Muhlayisi Lonkulu wa Nkarhi. Minkarhi ni tinguva hinkwato leswi fambisanaka ni ntirho wakwe swi kongomisiwa hi yena. (Mintirho 1:7) Swiendlakalo hinkwaswo leswi a swi vekeleke minkarhi leyi ni tinguva leti swi ta endleka hakunene. Kunene swi ta hetiseka.

 2, 3. Xana Daniyele u nyikele nyingiso eka vuprofeta byihi, naswona hi wihi mfumo lowu a wu lawula Babilona enkarhini wolowo?

² Tanihi xichudeni lexi chivirikaka xa Matsalwa, muprofeta Daniyele a a ri ni ripfumelo eka vuswikoti bya Yehovha bya ku hlela swiendlakalo ni ku swi hetisisa. Daniyele a a khumbeka swinene hi ku lovisiwa ka Yerusalema. Yeremiya a a tsale hi nhlavutelo ya Xikwembu malunghana ni nkarhi lowu muti lowo kwetsima wu nga ta tshama wu ri rhumbi, kutani Daniyele u kambisise vuprofeta lebyi hi vurhon’wana. U tsarile: “Hi lembe ro sungula ra Dariyosi n’wana wa Ahasuwerusi wa mbewu ya Vameda, loyi a endliweke hosi ya mfumo wa Vakalidiya; hi lembe ro sungula ra ku fuma ka yena, mina Daniyele, hi tibuku, ndzi twisise nhlayo ya malembe lawa rito ra Yehovha ri fikeke ha wona eka Yeremiya lowa muprofeta, ya ku hetisisa ku herisiwa ka Yerusalema, ku nga malembe ya 70.”—Daniyele 9:1, 2; Yeremiya 25:11.

³ Enkarhini wolowo Dariyosi lowa Mumeda a a fuma ehenhla ka “mfumo wa Vakalidiya.” Ku vhumbha ko rhanga loku Daniyele a ku endleke loko a hlamusela marito lama tsariweke ekhumbini a ku hetisekile. Mfumo wa Babilona a wu nga ha ri kona. A wu “nyikiw[e] Vameda ni Vaperesiya” hi 539 B.C.E.—Daniyele 5:24-28, 30, 31.

DANIYELE A KOMBELA EKA YEHOVHA HI KU TITSONGAHATA

 4. (a) I yini leswi a swi laveka leswaku munhu a kutsuriwa hi Xikwembu? (b) Xana Daniyele u tshinelele Yehovha hi ndlela yihi?

⁴ Daniyele a a swi xiya leswaku ku va Yerusalema wu ri rhumbi ku ringana malembe ya 70 a ku ri kusuhi ni ku hela. A a ta endla yini endzhaku ka sweswo? Yena wa hi byela: “Ndzi hambeta ndzi veka xikandza xa mina eka Yehovha Xikwembu xa ntiyiso, leswaku ndzi n’wi lava hi xikhongelo ni hi swikombelo, hi ku titsona swakudya ni nguvu yo khwaxa ni nkuma. Ndzi sungula ku khongela eka Yehovha Xikwembu xanga, ndzi tiphofula.” (Daniyele 9:3, 4) A ku laveka mbilu leyi nga exiyin’weni lexinene leswaku munhu a kutsuriwa hi Xikwembu hi tintswalo. (Levhitika 26:31-46; 1 Tihosi 8:46-53) A ku laveka ripfumelo, moya wa ku titsongahata ni ku hundzuka hi ku helela eka swidyoho leswi vangeleke vukhumbi ni vuhlonga. Hikwalaho ka vanhu vakwe lava dyohaka, Daniyele u tilunghiselerile leswaku a tshinelela Xikwembu. Hi ndlela yihi? Hi ku titsona swakudya, hi ku rila ni ku tiambexa nguvu yo khwaxa, leswi kombisaka ku hundzuka ni mbilu yo tshembeka.

 5. Ha yini Daniyele a a khorwiseka leswaku Vayuda va ta tlheriseriwa eka rikwavo?

⁵ Vuprofeta bya Yeremiya byi nyike Daniyele ntshembo, hikuva a byi kombisa leswaku Vayuda a va ta tlheriseriwa eka rikwavo eYuda ku nga ri khale. (Yeremiya 25:12; 29:10) Handle ko kanakana, Daniyele a a khorwisekile leswaku Vayuda lava hluriweke a va ta kuma ntshunxeko hikuva wanuna loyi a vuriwaka Korexe se a fuma ePeresiya. Xana Esaya a a nga profetanga leswaku Korexe a ta hoxa xandla eku ntshunxeni ka Vayuda leswaku va pfuxa Yerusalema ni tempele? (Esaya 44:28–45:3) Kambe Daniyele a a nga swi tivi leswaku sweswo swi ta endlekisa ku yini. Kutani u hambete a kombela eka Yehovha.

 6. I yini leswi Daniyele a swi vuleke exikhongelweni?

⁶ Daniyele u yise nyingiso eka tintswalo ni musa wa rirhandzu wa Xikwembu. Hi ku titsongahata u pfumerile leswaku Vayuda va dyohile hi ku xandzuka, va fularhela swileriso swa Yehovha ni ku honisa vaprofeta va yena. Hilaha ku faneleke Xikwembu xi va “[hangalasile] hikwalaho ka ku pfumala ka vona ku tshembeka.” Daniyele u khongerile a ku: “Wena Yehovha, hina hi ni tingana exikandzeni, eka tihosi ta hina, eka tihosana ta hina ni le ka vatata wa hina, hikuva hi ku dyoherile. Tintswalo ni swiendlo swo rivalela i swa Yehovha Xikwembu xa hina, hikuva hi n’wi xandzukerile. A hi ri yingisanga rito ra Yehovha Xikwembu xa hina hi ku ka hi nga fambi emilawini ya yena, leyi a yi vekeke emahlweni ka hina hi voko ra malandza yakwe lawa ma nga vaprofeta. Vanhu hinkwavo va Israyele va tlule nawu wa wena, va hambukile hi ku ka va nga ri yingisi rito ra wena, lerova u chululele ndzhukano ehenhla ka hina ni xihlambanyo lexi tiyisiweke lexi xi tsariweke enawini wa Muxe nandza wa Xikwembu xa ntiyiso, hikuva hi xi dyoherile.”—Daniyele 9:5-11; Eksoda 19:5-8; 24:3, 7, 8.

 7. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku Yehovha u endle kahle hi ku pfumelela Vayuda va ya evukhumbini?

⁷ Xikwembu a xi va tsundzuxile Vaisrayele malunghana ni vuyelo bya ku tsandzeka ku xi yingisa ni ku honisa ntwanano lowu xi wu endleke na vona. (Levhitika 26:31-33; Deteronoma 28:15; 31:17) Daniyele wa pfumela leswaku swiendlo swa Xikwembu swi fanerile, a ku: “U hetisise marito yakwe lawa a ma vuleke eka hina ni le ka vaavanyisi va hina lava va hi avanyiseke, hi ku tisa khombo lerikulu ehenhla ka hina, leri nga si tshamaka ri va kona ehansi ka matilo hinkwawo, ku fana ni leswi swi endliweke eYerusalema. Hilaha ku tsariweke hakona enawini wa Muxe, khombo leri hinkwaro—ri hi werile, naswona a hi n’wi tsakisanga Yehovha Xikwembu xa hina hi ku tlhela exihoxweni xa hina ni hi ku kombisa ku twisisa ntiyiso wa wena. Yehovha u tshame a xalamukele khombo leri kutani eku heteleleni a ri tisa ehenhla ka hina, hikuva Yehovha Xikwembu xa hina u lulamile emintirhweni ya yena hinkwayo leyi a yi endleke; hina a hi ri yingisanga rito rakwe.”—Daniyele 9:12-14.

 8. Xana xikombelo lexi Daniyele a xi yiseke eka Yehovha a xi sekeriwe eka yini?

⁸ Daniyele a nga lavi ku sasa swiendlo swa vanhu varikwavo. Ku yisiwa ka vona evukhumbini a ku fanerile, hilaha a swi boxaka hakona: “Hina hi dyohile, hi endle hilaha ku hombolokeke.” (Daniyele 9:15) Naswona lexi a xi lavaka a hi ku ntshunxeka enxanisweni ntsena. E-e, xikombelo xakwe u xi endla hikwalaho ka ku vangama ni ku dzuneka ka Yehovha. Hi ku rivalela Vayuda ni ku va tlherisela etikweni ra rikwavo, Xikwembu a xi ta hetisisa xitshembiso xa xona lexi xi xi endleke hi ku tirhisa Yeremiya naswona a xi ta kwetsimisa vito ra xona ro kwetsima. Daniyele u endla xikombelo a ku: “Oho Yehovha, hi ku ya hi mintirho ya wena hinkwayo yo lulama, ndzi kombela leswaku ku hlundzuka ka wena ni vukarhi bya wena swi tlhela emutini wa wena wa Yerusalema, ntshava ya wena yo kwetsima; hikuva hikwalaho ka swidyoho swa hina ni swihoxo swa vatatana, Yerusalema ni vanhu va wena i ndzhukano eka hinkwavo lava va hi rhendzeleke.”—Daniyele 9:16.

 9. (a) Xana Daniyele u gimeta xikhongelo xakwe hi swikombelo swihi? (b) I yini leswi karhataka Daniyele, kambe u swi kombisa njhani leswaku u xixima vito ra Xikwembu?

⁹ Hi xikhongelo lexi humaka embilwini, Daniyele u ya emahlweni a ku: “Yingisa, Wena Xikwembu xa hina, xikhongelo xa nandza wa wena ni swikombelo swa yena, u voningisa xikandza xa wena ehenhla ka vukwetsimelo bya wena lebyi seleke byi ri rhumbi, hikwalaho ka Yehovha. Rhiya ndleve, Wena Xikwembu xanga, u yingisa. Pfula mahlo ya wena u vona swiyimo swa hina swa gome ni muti lowu a wu vitaniwa hi vito ra wena; hikuva hi tisa swikombelo swa hina emahlweni ka wena, ku nga ri hikwalaho ka swiendlo swa hina swo lulama, kambe hikwalaho ka tintswalo ta wena to tala. Wena Yehovha, yingisa. Wena Yehovha, rivalela. Wena Yehovha, nyikela nyingiso, u teka goza. U nga hlweli, hikwalaho ka wena, Wena Xikwembu xanga, hikuva vito ra wena ri vitaniwile ehenhla ka muti wa wena ni le henhla ka vanhu va wena.” (Daniyele 9:17-19) Loko ku ri leswaku Xikwembu a xi nga rivaleli, naswona xi tshike vanhu va xona evukhumbini, xi tshika muti wa xona wo kwetsima, Yerusalema, leswaku wu tshama wu ri rhumbi hilaha ku nga heriki, xana matiko a ma ta xi teka xi ri Hosi Leyikulu ya Vuako Hinkwabyo? Xana a ma nga ta ehleketa leswaku Yehovha a nga na matimba eka ntamu wa swikwembu swa le Babilona? Ina, vito ra Yehovha a ri ta sandziwa, kutani sweswo swi karhata Daniyele. Eka minkarhi ya 19 leyi vito ra Xikwembu, Yehovha, ri kumekaka ha yona ebukwini ya Daniyele, minkarhi ya 18 yi fambisana ni xikhongelo lexi!

GABRIYELE A TA HI RIVILO

10. (a) I mani loyi a rhumiweke eka Daniyele, naswona ha yini? (b) Ha yini Daniyele a vule leswaku Gabriyele i ‘munhu’?

¹⁰ Loko Daniyele a ha khongela, ku humelela ntsumi Gabriyele. Yi ku: “Wena Daniyele, sweswi ndzi tele ku ta ku nyika vutlharhi lebyi nga ni ku twisisa. Eku sunguleni ka swikombelo swa wena ku hume rito, kutani mina ndzi tele ku ta nyikela xiviko, hikuva u munhu loyi a navelekaka swinene. Hikwalaho ehleketisisa hi mhaka leyi, u twisisa nchumu lowu u wu voneke.” Kambe, ha yini Daniyele a n’wi vula ‘munhu loyi Gabriyele’? (Daniyele 9:20-23) Phela, loko Daniyele a lava ku twisisa xivono xakwe xa le ku sunguleni xa xiphongo ni khuna, ku humelele “loyi a langutekaka ku fana ni munhu la tiyeke emirini” emahlweni ka yena. A ku ri ntsumi Gabriyele, leyi rhumiweke leswaku yi nyika Daniyele vutlhari. (Daniyele 8:15-17) Hilaha ku fanaka, endzhaku ka xikhongelo xa Daniyele, ntsumi yi tshinele eka yena yi ri eka xivumbeko xo fana ni xa munhu kutani yi vulavula na yena kukota munhu loko a vulavula ni munhu un’wana.

11, 12. (a) Hambileswi a ku nga ri na tempele kumbe alitari ya Yehovha eBabilona, xana Vayuda lava tinyiketeke va ku kombise njhani ku xixima magandzelo lama laviwaka hi Nawu? (b) Ha yini Daniyele a vuriwe “munhu loyi a navelekaka swinene”?

¹¹ Gabriyele u fika “hi nkarhi wa ku endliwa ka gandzelo ra nyiko nimadyambu.” Alitari ya Yehovha a yi wisiwile swin’we ni tempele leyi a yi ri eYerusalema, naswona Vayuda a va ri vabohiwa va Vababilona va vahedeni. Naswona Vayuda lava a va ri eBabilona a va nga nyikeli magandzelo eka Xikwembu. Hambiswiritano, hi minkarhi leyi vekiweke ya magandzelo ehansi ka Nawu wa Muxe a swi fanerile leswaku Vayuda lava tinyiketeleke lava nga eBabilona va dzunisa ni ku yisa swikombelo eka Yehovha. Tanihi munhu loyi a a tinyiketele eka Xikwembu hi vuenti, Daniyele a vitaniwa “munhu loyi a navelekaka swinene.” Yehovha, “Mutwi wa xikhongelo,” a a n’wi tsakela, kutani Gabriyele u rhumiwile hi ku hatlisa leswaku a ya hlamula xikhongelo xa Daniyele xa ripfumelo.—Pisalema 65:2.

¹² Hambileswi ku khongela Yehovha swi ngheniseke vutomi byakwe ekhombyeni, Daniyele u ye emahlweni a khongela eka Xikwembu kanharhu hi siku. (Daniyele 6:10, 11) A swi hlamarisi leswi Yehovha a n’wi kumeke a naveleka swinene! Ku engetela eka xikhongelo, ku anakanyisisa ka Daniyele hi Rito ra Xikwembu swi n’wi pfune leswaku a tiva ku rhandza ka Yehovha. Daniyele u hambete exikhongelweni naswona a yi tiva ndlela yo tshinelela Yehovha hilaha ku faneleke leswaku swikhongelo swakwe swi hlamuriwa. U kandziyise ku lulama ka Xikwembu. (Daniyele 9:7, 14, 16) Hambileswi valala vakwe va tsandzekeke ku kuma xihoxo eka yena, Daniyele a a swi tiva leswaku a ri mudyohi emahlweni ka Xikwembu kutani u phofule xidyoho xakwe hi mbilu hinkwayo.—Daniyele 6:4; Varhoma 3:23.

“MAVHIKI YA 70” YO HETA XIDYOHO

13, 14. (a) Hi rihi rungula ra nkoka leri Gabriyele a ri byeleke Daniyele? (b) Xana “mavhiki ya 70” ma lehe ku fika kwihi, naswona hi swi tivisa ku yini?

¹³ Mawaku nhlamulo leyi Daniyele a yi kumaka ya xikhongelo xakwe! Yehovha u n’wi tiyisekisa leswaku Vayuda va ta tlheriseriwa eka rikwavo a tlhela a n’wi endla leswaku a twisisa swin’wana swa nkoka swinene—ku humelela ka Mesiya la vhumbhiweke. (Genesa 22:17, 18; Esaya 9:6, 7) Gabriyele u byela Daniyele a ku: “Ku ni mavhiki ya 70 lawa ma vekeriweke vanhu va ka n’wina ni muti wa ka n’wina wo kwetsima, leswaku ku hetiwa ku tlula nawu, ni ku heta xidyoho, ni ku kombela ku rivaleriwa xihoxo, ni ku tisa ku lulama hilaha ku nga riki na makumu, ni ku vehela xilemo exivonweni ni muprofeta, ni ku tota Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu. U fanele u tiva, u twisisa leswaku ku sukela eku humeni ka rito ro vuyisela ni ku pfuxa Yerusalema ku fika eka Mesiya lowa Murhangeri, ku ta va ni mavhiki ya nkombo, ni mavhiki ya 62. Entiyisweni wu ta tlhela wu akiwa, wu va ni ntsendzele ni nsele wa mati, kambe eminkarhini ya mahlomulo.”—Daniyele 9:24, 25.

¹⁴ Lawa a ku ri mahungu lamanene hakunene! Yerusalema a wu nga ta pfuxiwa ntsena kutani vugandzeri byi pfuxetiwa etempeleni leyintshwa kambe “Mesiya lowa Murhangeri” a ta humelela hi nkarhi wo karhi. Leswi a swi ta endleka ku nga si hela “mavhiki ya 70.” Tanihi leswi Gabriyele a nga ma boxiki masiku, lawa a hi wona mavhiki lawa rin’wana ni rin’wana ri nga ni masiku ya nkombo, leswi a swi ta endla masiku ya 490—ku nga lembe rin’we ntsena ni tin’hweti ta mune. Ku pfuxiwa ka Yerusalema loku vhumbhiweke “wu va ni ntsendzele ni nsele wa mati” ku teka nkarhi wo lehanyana ku tlula sweswo. Mavhiki lawa i mavhiki lama yimelaka malembe. Leswaku vhiki rin’wana ni rin’wana ri lehe malembe ya nkombo swi kombisiwa hi vuhundzuluxeri byo hlaya bya manguva lawa. Hi xikombiso, “mavhiki ya 70 lama yimelaka malembe” i mavekelo lama kombisiwaka hi nhlamuselo ya le hansi ya Daniyele 9:24 eka Tanakh—The Holy Scriptures, leyi humesiweke hi Sosayiti yo Kandziyisa ya Vuyuda. An American Translation yi hlayekisa xileswi: “Mavhiki ya 70 lama yimelaka malembe ma vekeriwe vanhu va ka n’wina ni muti wa ka n’wina wo kwetsima.” Mavekelo lama fanaka ma kumeka eka vuhundzuluxeri bya Moffatt na Rotherham.

15. Xana “mavhiki ya 70” ma avanyisiwe hi tinguva tihi tinharhu, naswona a ma ta sungula rini?

¹⁵ Hi ku landza marito ya ntsumi, “mavhiki ya 70” a ma ta avanyisiwa hi tinguva tinharhu: (1) “mavhiki ya 7,” (2) “mavhiki ya 62,” ni (3) vhiki rin’we. Sweswo a swi ta endla malembe ya 49, malembe ya 434 ni malembe ya nkombo—leswi endlaka nhlayo ya malembe ya 490. Lexi tsakisaka The Revised English Bible yi ri: “Malembe ya 70 ma andzisiwe ka nkombo ma vekeriwe vanhu va ka n’wina ni muti wa ka n’wina wo kwetsima.” Endzhaku ka ku yisiwa ka vona evukhumbini ni ku xaniseka eBabilona ku ringana malembe ya 70, Vayuda a va ta kuma tintswalo to hlawuleka leti humaka eka Xikwembu ku ringana malembe ya 490, kumbe malembe ya 70 ma andzisiwe ka nkombo. A ma ta sungula “eku humeni ka rito ro vuyisela ni ku pfuxa Yerusalema.” Xana sweswo a swi ta endleka rini?

KU SUNGULA KA “MAVHIKI YA 70”

16. Hilaha swi kombisiwaka hakona hi xileriso xakwe, xana Korexe u tlherisele Vayuda eka rikwavo hi xikongomelo xihi?

¹⁶ Ku ni swiendlakalo swinharhu leswi xiyekaka leswi faneleke swi kambisisiwa malunghana ni ku sungula ka “mavhiki ya 70.” Xo sungula xi endleke hi 537 B.C.E. loko Korexe a humesa xileriso xa ku tlherisela Vayuda eka rikwavo. Xi hlayeka hi ndlela leyi: “Korexe hosi ya Peresiya u te, ‘Yehovha Xikwembu xa matilo u ndzi nyike mimfumo hinkwayo ya misava, naswona u ndzi lerise leswaku ndzi n’wi akela yindlu eYerusalema, lowu wu nga eYuda. Un’wana ni un’wana la nga kona exikarhi ka n’wina wa vanhu vakwe hinkwavo, onge Xikwembu xakwe xi nga va na yena. Xisweswo a a tlhandlukele eYerusalema, lowu wu nga eYuda, a pfuxa yindlu ya Yehovha Xikwembu xa Israyele—i Xikwembu xa ntiyiso—leyi a yi ri eYerusalema. Loko ku ri mani na mani loyi a seleke etindhawini leti a luveleke eka tona, vanhu va ndhawu yoleyo a va n’wi pfune hi silivhere ni nsuku ni nhundzu ni swifuwo swin’we ni gandzelo ra ku tirhandzela ra yindlu ya Xikwembu xa ntiyiso, leyi a yi ri eYerusalema.’” (Ezra 1:2-4) Swi le rivaleni leswaku xikongomelo lexikulu xa xileriso lexi a xi ri xa leswaku tempele—“yindlu ya Yehovha”—yi pfuxiwa laha a yi ri kona eku sunguleni.

17. Papila leri nyikiweke Ezra ri nyike xivangelo xihi xa riendzo rakwe ro ya eYerusalema?

¹⁷ Xiendlakalo xa vumbirhi xi humelele eka lembe ra vunkombo ra ku fuma ka Hosi Atazekiseki wa le Peresiya (Artaxerxes Longimanus, n’wana wa Xerxes wo Sungula). Enkarhini wolowo, Ezra lowa mukopi u teke riendzo ra tin’hweti ta mune ku suka eBabilona a ya eYerusalema. A a tamele papila ro hlawuleka leri humaka ehosini, kambe a ri sivela ku pfuxiwa ka Yerusalema. Ematshan’weni ya sweswo, leswi Ezra a rhumiweke swona a swi katsa ntsena ‘ku sasekisa yindlu ya Yehovha.’ Hi yona mhaka leyi papila ri vulavuleke hi nsuku ni silivhere, swibya swo kwetsima, ni minyikelo ya koroni, vhinyo, mafurha ni munyu, leswaku ku seketeriwa vugandzeri bya le tempeleni, swin’we nileswaku lava va tirhaka kona va nga hakerisiwi xibalo.—Ezra 7:6-27.

18. Hi wahi mahungu lama karhateke Nehemiya, naswona ma fike njhani etindleveni ta Hosi Atazekiseki?

¹⁸ Xiendlakalo xa vunharhu xi endleke eka malembe ya 13 lama landzeleke, hi lembe ra vu-20 ra Hosi Atazekiseki wa le Peresiya. Enkarhini wolowo Nehemiya a a ri mucheri wa vhinyo “ekhokholweni ra Xuxani.” Yerusalema wu pfuxiwile hi mpimo wo karhi hi masalela lawa ma vuyeke hi le Babilona. Kambe timhaka a ti nga fambi kahle. Nehemiya u twe leswaku ‘rirhangu ra Yerusalema ri hirimuxiwile naswona tinyangwa ta wona ti hisiwe hi ndzilo.’ Sweswo swi n’wi karhatile swinene, naswona mbilu yakwe yi ve ni gome. Loko a vutisiwa malunghana ni gome rakwe, Nehemiya u hlamurile a ku: “Hosi a yi hanye hilaha ku nga riki na makumu! Ha yini xikandza xa mina xi nga fanelangiki xi tsana loko muti, yindlu ya swilahlo swa vatatana, wu onhiwile naswona tinyangwa ta wona ti dyiwe hi ndzilo?”—Nehemiya 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Loko a ri karhi a vutisiwa hi Hosi Atazekiseki, xana Nehemiya u rhange hi ku endla yini? (b) Xana Nehemiya u kombele yini, naswona u xi xiye hi ndlela yihi xiphemu xa Xikwembu emhakeni leyi?

¹⁹ Rungula leri khumbaka Nehemiya ri ya emahlweni ri ku: “Hiloko hosi yi ku eka mina: ‘Xana i yini lexi u lavaka ku xi sirhelela?’ Xikan’we-kan’we ndzi khongela Xikwembu xa matilo. Endzhaku ka sweswo ndzi byela hosi ndzi ku: ‘Loko swi vonaka swi ri swinene eka hosi, naswona loko nandza wa wena a vonaka a ri lonene emahlweni ka wena, ndzi rhumele eYuda, emutini wa swilahlo swa vatatana, leswaku ndzi wu pfuxa.’” Xikombelo xexo xi n’wi tsakisile Atazekiseki, loyi a tlheleke a endla hi ku landza xikombelo xin’wana xa Nehemiya: “Loko swi vonaka swi ri swinene emahlweni ka hosi, a ndzi nyikiwe mapapila lama yaka eka tindhuna-nkulu leti nga entsungeni wa Nambu [wa Yufrata], leswaku ti ndzi pfumelela ndzi tsemakanya kukondza ndzi fika eYuda; ni papila leri yaka eka Asafa muhlayisi wa ntanga lowu nga wa hosi, leswaku a ndzi nyika mirhi ndzi aka tinyangwa ta Khokholo ra yindlu hi timhandzi, ni rirhangu ra muti ni yindlu leyi ndzi nga ta nghena eka yona.” Nehemiya u xiye leswi swi endliwaka hi Yehovha emhakeni leyi hinkwayo, a ku: “Kutani hosi yi ndzi nyika wona [mapapila], hi voko ra vunene ra Xikwembu xanga ehenhla ka mina.”—Nehemiya 2:4-8.

20. (a) Xana rito “ro vuyisela ni ku pfuxa Yerusalema” ri endleke rini? (b) Xana “mavhiki ya 70” ma sungule rini, naswona ma hele rini? (c) Hi byihi vumbhoni lebyi kombisaka ku pakanisa ka masiku ya ku sungula ni ku hela ka “mavhiki ya 70”?

²⁰ Hambileswi mpfumelelo wu nyikiweke hi n’hweti ya Nisan, eku sunguleni ka lembe ra vu-20 ra ku fuma ka Atazekiseki, “[ku huma] ka rito ro vuyisela ni ku pfuxa Yerusalema” ku endleke etin’hwetini leti landzeleke. Leswi swi endleke loko Nehemiya a fika eYerusalema kutani a sungula ntirho wakwe wo pfuxeta. Riendzo ra Ezra a ri teke tin’hweti ta mune, kambe Xuxani a wu ri empfhukeni wo tlula tikhilomitara ta 322 ku ya evuxeni bya Babilona, xisweswo a wu ri ekule swinene ku suka eYerusalema. Kutani, swi nga ha endleka leswaku Nehemiya u fike eYerusalema eku heleni ka lembe ra vu-20 ra Atazekiseki, kumbe hi 455 B.C.E. “Mavhiki ya 70,” kumbe malembe ya 490, lama vhumbhiweke ma sungule hi nkarhi wolowo. A ma ta hela eku heleni ka 36 C.E.—Vona “Xana Ku Fuma Ka Atazekiseki Ku Sungule Rini?” eka tluka 197.

“MESIYA LOWA MURHANGERI” A HUMELELA

21. (a) Xana a ku hetisisiwa yini enkarhini wa “mavhiki ya nkombo” yo sungula, naswona ku nga khathariseki swiyimo swihi? (b) Xana Mesiya a a ta humelela hi lembe rihi, naswona xana Evhangeli ya Luka yi vula leswaku ku endleke yini enkarhini wolowo?

²¹ Xana ku hundze malembe mangani Yerusalema wu nga si pfuxiwa? Ina, ku pfuxiwa ka muti a ku fanele ku hetiwa “eminkarhini ya mahlomulo” hikwalaho ka ku nonon’hweriwa exikarhi ka Vayuda hi voxe ni nkaneto wa Vasamariya ni van’wana. Swi le rivaleni leswaku ntirho a wu hetiwile hi mpimo lowu a wu laveka kwalomu ka 406 B.C.E.—eka “mavhiki ya nkombo,” kumbe malembe ya 49. (Daniyele 9:25) A ku ta landzela nguva ya mavhiki ya 62, kumbe malembe ya 434. Endzhaku ka nguva yoleyo, Mesiya loyi ku nga khale a tshembisiwile a a ta humelela. Loko hi hlayela malembe ya 483 (49 a hlanganisiwa na 434) ku sukela eka 455 B.C.E. swi hi fikisa eka 29 C.E. Xana ku endleke yini enkarhini wolowo? Luka mutsari wa Evhangeli wa hi byela: “Elembeni ra vu-15 ra ku fuma ka Tiberiyo Khezari, loko Pontiyo Pilato a ri ndhuna-nkulu ya Yudiya, naswona Heroda a ri mufumi wa muganga wa Galeliya, . . . xitiviso xa Xikwembu xi fike eka Yohane n’wana wa Zakariya emananga. Kutani a fika etikweni hinkwaro ra le kusuhi na Yordani, a chumayela hi nkhuvulo lowu yimelaka ku hundzuka ko rivaleriwa swidyoho.” Enkarhini wolowo “vanhu a va ri eku languteleni” ka Mesiya.—Luka 3:1-3, 15.

22. Xana Yesu u ve Mesiya la vhumbhiweke hi nkarhi wihi naswona hi ku tirhisa yini?

²² Yohane a a nga ri yena Mesiya la tshembisiweke. Kambe malunghana ni leswi a swi voneke eku khuvuriweni ka Yesu wa Nazareta, eku heleni ka 29 C.E., Yohane u te: “Ndzi vone moya wu xika ku fana ni tuva wu huma etilweni, wu tshama eka yena. Hambi mina a ndzi n’wi tivanga, kambe yena Loyi a ndzi rhumeke ku khuvula hi mati u ndzi byerile a ku, ‘Hambi ku ri mani loyi u vonaka moya wu xika wu tshama ehenhla ka yena, hi yena loyi a khuvulaka hi moya lowo kwetsima.’ Kutani ndzi wu vonile, naswona ndzi nyikele vumbhoni bya leswaku loyi i N’wana wa Xikwembu.” (Yohane 1:32-34) Eku khuvuriweni kakwe, Yesu u ve Mutotiwa—Mesiya, kumbe Kreste. Endzhakunyana ka sweswo, Andriya mudyondzisiwa wa Yohane u hlangane na Yesu la totiweke kutani a byela Simoni Petro a ku: “Hi kume Mesiya.” (Yohane 1:41) Xisweswo, “Mesiya lowa Murhangeri” u humelele hi nkarhi wa kona—eku heleni ka mavhiki ya 69!

SWIENDLAKALO SWA VHIKI RO HETELELA

23. Ha yini “Mesiya lowa Murhangeri” a a fanele a fa, naswona sweswo a swi ta endleka rini?

²³ Xana a ku ta endleka yini eka vhiki ra vu-70? Gabriyele a a vule leswaku nguva ya “mavhiki ya 70” yi vekiwile “leswaku ku hetiwa ku tlula nawu, ni ku heta xidyoho, ni ku kombela ku rivaleriwa xihoxo, ni ku tisa ku lulama hilaha ku nga riki na makumu, ni ku vehela xilemo exivonweni ni muprofeta, ni ku tota Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu.” Leswaku sweswo swi endleka, “Mesiya lowa Murhangeri” a a fanele a fa. Rini? Gabriyele u te: “Endzhaku ka mavhiki ya 62, Mesiya u ta dlayiwa, a nga vi na nchumu xa yena. . . . U fanele a hlayisa ntwanano wu tirha eka vo tala, ku ringana vhiki rin’we; exiphen’wini xa vhiki u ta herisa xitlhavelo ni gandzelo ra nyiko.” (Daniyele 9:26a, 27a) Nkarhi wa nkoka a wu ri “exiphen’wini xa vhiki,” ku nga exikarhi ka vhiki ro hetelela ra malembe lawa.

24, 25. (a) Hilaha ku profetiweke hakona, xana Kreste u fe rini, naswona rifu rakwe ni ku pfuxiwa kakwe swi herise yini? (b) Xana rifu ra Yesu ri endle leswaku ku endleka yini?

²⁴ Vutirheli bya le rivaleni bya Yesu Kreste byi sungule eku heleni ka 29 C.E. kutani byi teka malembe manharhu ni hafu. Hilaha ku profetiweke hakona, eku sunguleni ka 33 C.E., Kreste u ‘tsemiwile’ loko a fa emhandzini ya nxaniso, a nyikela vutomi byakwe bya nyama byi va nkutsulo wa vanhu. (Esaya 53:8; Matewu 20:28) Xilaveko xa magandzelo ya swiharhi ni tinyiko ta switlhavelo leswi laviwaka hi Nawu, swi herile loko Yesu la pfuxiweke a nyikela ntikelo wa vutomi byakwe bya munhu wa nyama lebyi a byi nyikeleke tanihi gandzelo eka Xikwembu ematilweni. Hambileswi vaprista va Vayuda va hambeteke va endla switlhavelo kukondza ku lovisiwa tempele ya Yerusalema hi 70 C.E., magandzelo yo tano a ma nga ha amukeleki eka Xikwembu. A ma siviwe hi gandzelo ro antswa, leri a ri nga ta phindhiwa. Muapostola Pawulo u tsarile: “[Kreste] u nyikele xitlhavelo xin’we a xi nyikelela swidyoho swa minkarhi hinkwayo . . . Hikuva hi gandzelo rin’we leri nyikeriweke u endle lava kwetsimisiwaka va hetiseka a swi endlela minkarhi hinkwayo.”—Vaheveru 10:12, 14.

²⁵ Hambileswi xidyoho ni rifu swi hambeteke swi karhata vanhu, ku dlayiwa ka Yesu ni ku pfuxiwa ka yena evuton’wini bya le tilweni swi hetisise vuprofeta. Swi ‘hete ku tlula nawu, swi heta xidyoho, swi endla leswaku ku va ni ku rivaleriwa ka xihoxo, ni ku tisa ku lulama.’ Xikwembu xi suse ntwanano wa Nawu, lowu a wu paluxa ni ku endla Vayuda va va vadyohi. (Varhoma 5:12, 19, 20; Vagalatiya 3:13, 19; Vaefesa 2:15; Vakolosa 2:13, 14) Sweswi swidyoho swa vadyohi lava hundzukaka a swi ta kota ku suriwa, naswona minxupulo ya kona a yi ta honisiwa. Hi ku tirhisa gandzelo ra Mesiya ra ndzivalelo, a swi koteka leswaku lava kombisaka ripfumelo va vuyelelana ni Xikwembu. A va langutela ku amukela nyiko ya Xikwembu ya “vutomi lebyi nga heriki ha Kreste Yesu.”—Varhoma 3:21-26; 6:22, 23; 1 Yohane 2:1, 2.

26. (a) Hambileswi ntwanano wa Nawu wu susiweke, hi wihi ntwanano lowu ‘hlayisiweke wu tirha ku ringana vhiki rin’we’? (b) I yini leswi endlekeke eku heleni ka vhiki ra vu-70?

²⁶ Hikwalaho Yehovha u suse ntwanano wa Nawu hi ku tirhisa rifu ra Kreste hi 33 C.E. Kutani, ku nga vuriwa njhani leswaku Mesiya “u fanele a hlayisa ntwanano wu tirha eka vo tala, ku ringana vhiki rin’we”? Hikwalaho ka leswi a hlayiseke ntwanano wa Abrahama wu tirha. Ku fikela loko vhiki ra vu-70 ri herile, Xikwembu xi engetele mikateko ya ntwanano wolowo yi fika eka vatukulu va Abrahama va Vaheveru. Kambe eku heleni ka “mavhiki ya 70” lama nga malembe, hi 36 C.E., muapostola Petro u chumayele Muntariyana la tinyiketeleke ku nga Korneliyo, ndyangu wakwe ni Vamatiko van’wana. Kutani ku sukela esikwini rero, mahungu lamanene ma sungule ku twarisiwa exikarhi ka vanhu va matiko.—Mintirho 3:25, 26; 10:1-48; Vagalatiya 3:8, 9, 14.

27. Hi yihi “Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu” leyi totiweke, naswona hi ndlela yihi?

²⁷ Vuprofeta byi tlhele byi vhumbha hi ta ku totiwa ka “Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu.” Leswi a swi vuli ku totiwa ka Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu, kumbe xivandla xa le mpfungwe, xa tempele ya le Yerusalema. Marito lama nge “Ndhawu yo Kwetsima ya Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu” laha ma vula vukwetsimelo bya le tilweni bya Xikwembu. Kwalaho, Yesu u nyikele hi ntikelo wa gandzelo rakwe ra nyama eka Tata wakwe. Gandzelo rero ri tote kumbe ku hlawula, vanhu volavo va le tilweni, va moya lava yimeriwaka hi Ndhawu yo Kwetsima Ngopfu ya tabernakele ya laha misaveni ni tempele ya le ndzhaku ka sweswo.—Vaheveru 9:11, 12.

VUPROFETA LEBYI TIYISEKISIWEKE HI XIKWEMBU

28. Xana ku ‘veheriwa ka xilemo ehenhla ka xivono ni muprofeta’ a swi vula yini?

²⁸ Vuprofeta bya Mesiya lebyi vuriweke hi ntsumi Gabriyele byi vulavule hi ‘ku vehela xilemo exivonweni ni muprofeta.’ Leswi a swi vula leswaku xin’wana ni xin’wana lexi vhumbhiweke malunghana na Mesiya—hinkwaswo leswi a swi hetisiseke hi gandzelo rakwe, hi ku pfuxiwa kakwe ni ku humelela etilweni, ni hi swilo swin’wana leswi endlekeke eka vhiki ra vu-70—a swi ta lemiwa hi xilemo xa ku amukeriwa hi Xikwembu, a swi ta hetiseka naswona a swi ta tshembiwa. Xivono a xi ta lemiwa, xi va xa Mesiya ntsena. Ku hetiseka ka xona a ku ta va eka yena ni le ntirhweni wa Xikwembu ha yena. Nhlamuselo leyi kongomeke ya xivono a hi ta yi kuma malunghana na Mesiya loyi a vhumbhiweke ntsena. Ku hava swin’wana leswi a swi ta lemula nhlamuselo ya xona.

29. Xana a ku ta endleka yini eka Yerusalema lowu pfuxiweke, naswona hi xivangelo xihi?

²⁹ Eku sunguleni Gabriyele a a profete leswaku Yerusalema a wu ta pfuxiwa. Sweswi u vhumbha hi ta ku lovisiwa ka muti wolowo lowu pfuxiweke ni tempele ya wona, a ku: “Muti ni ndhawu yo kwetsima ya vanhu swi ta lovisiwa hi vanhu va murhangeri loyi a taka. Makumu ya swona ma ta ta hi ndhambi. Ku ta va ni nyimpi ku fika emakumu; leswi bohiweke i ku onheteriwa. . . . Ehenhla ka ripapa ra swilo swo nyenyetsa ku ta va ni loyi a onhetelaka; ku fikela eku herisiweni, nchumu lowu wu bohiweke wu ta chuluriwa ni le henhla ka loyi a onhiweke.” (Daniyele 9:26b, 27b) Hambileswi ku lovisa loku a ku ta endleka endzhaku ka “mavhiki ya 70,” a ku ta vangiwa hi swiendlakalo swa “vhiki” ro hetelela, laha Vayuda va aleke Kreste kutani va n’wi dlaya.—Matewu 23:37, 38.

30. Hilaha swi kombisiwaka hakona hi rhekhodo ya matimu, xana xileriso xa Muhlayisi Lonkulu wa Nkarhi xi hetiseke hi ndlela yihi?

³⁰ Tirhekhodo ta matimu ti komba leswaku hi 66 C.E., mavuthu ya Rhoma ehansi ka Ndhuna-nkulu ya Siriya, ku nga Cestius Gallus ma rhendzele Yerusalema. Ku nga khathariseki ku tiya ka Vayuda, mavuthu ya Rhoma lama tameleke mijeko ya wona ya vugandzeri bya swifaniso swa hava, kumbe mimfungho, ma nghene emutini kutani ma sungula ku boxa khumbi ra tempele hi le n’walungwini. Ku yima ka wona kwalaho ku ma endle ma va “nchumu wo nyenyetsa” lowu a wu ta vanga ndzoviso lowu heleleke. (Matewu 24:15, 16) Hi 70 C.E., Varhoma lava a va ri ehansi ka Ndhuna Titus va te kukota “ndhambi” kutani va lovisa muti ni tempele ya wona. A va siveriwanga hi nchumu, hikuva a swi lerisiwile—‘swi bohiwile’—hi Xikwembu. Muhlayisi Lonkulu wa Nkarhi, ku nga Yehovha, u hetisise rito rakwe nakambe!

XANA U TWISISE YINI?

• Loko malembe ya 70 ya ku lovisiwa ka Yerusalema ma ya eku heleni, xana Daniyele u endle swikombelo swihi eka Yehovha?

• Xana “mavhiki ya 70,” a ma lehe ku fikela kwihi, naswona ma sungule rini ni ku hela rini?

• Xana “Mesiya lowa Murhangeri” u humelele rini, naswona xana u ‘dlayiwe’ hi nkarhi wihi wa nkoka?

• Hi wihi ntwanano lowu ‘hlayisiweke wu tirha eka vo tala ku ringana vhiki rin’we’?

• Xana ku endleke yini endzhaku ka “mavhiki ya 70”?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 197]

Xana Ku Fuma Ka Atazekiseki Ku Sungule Rini?

VAN’WAMATIMU a va pfumelelani malunghana ni lembe leri ku fuma ka Hosi Atazekiseki wa le Peresiya ku sunguleke ha rona. Van’wana va vula leswaku u vekiwe exiluvelweni hi 465 B.C.E. hikuva tata wakwe, Xerxes, u sungule ku fuma hi 486 B.C.E. kutani a fa hi lembe ra vu-21 ra ku fuma kakwe. Kambe ku ni vumbhoni bya leswaku Atazekiseki u tlhandlukele exiluvelweni hi 475 B.C.E. kutani u sungule ku fuma hi lembe ra 474 B.C.E.

Marito ni minkovotlo leyi yimburiweke endhawini leyi khale a yi ri ntsindza wa Peresiya, ku nga Persepolis, swi komba leswaku Xerxes ni tata wakwe, Dariyosi wo Sungula va tshame va fuma swin’we. Loko swi ri leswaku va hete malembe ya khume kutani Xerxes yena a fuma a ri swakwe ku ringana malembe ya 11 endzhaku ka loko Dariyosi a file hi 486 B.C.E., swi vula leswaku lembe leri Atazekiseki a sunguleke ku fuma ha rona a ku ri 474 B.C.E.

Vumbhoni byin’wana bya vumbirhi byi katsa Themistocles Ndhuna-nkulu ya le Atena, loyi a hluleke mavuthu ya Xerxes hi 480 B.C.E. Endzhaku ka nkarhi a a nga ha tsakeriwi hi Magriki naswona a hehliwa hi vukanganyisi. Themistocles u balekile kutani a ya lava vutumbelo ehubyeni ya le Peresiya, laha a amukeriweke hi mandla mambirhi. Hi ku ya hi n’wamatimu wa Mugriki, ku nga Thucydides, leswi swi endleke loko Atazekiseki “a ha ku vekiwa exiluvelweni.” N’wamatimu wa Mugriki, ku nga Diodorus Siculus u vula leswaku Themistocles u fe hi 471 B.C.E. Tanihi leswi Themistocles a kombeleke ku nyikiwa lembe leswaku a dyondza Xiperesiya, a nga si vulavurisana ni Hosi Atazekiseki, u fanele a fike eAsia Minor ku nga si hundza 473 B.C.E. Nkarhi wolowo wu seketeriwa hi Chronicle of Eusebius ya Jerome. Tanihi leswi Atazekiseki “a ha ku vekiwa exiluvelweni” loko Themistocles a fika eAsia hi 473 B.C.E., xidyondzi xa Mujaramini ku nga Ernst Hengstenberg, eka Christology of the Old Testament ya yena u vule leswaku ku fuma ka Atazekiseki ku sungule hi 474 B.C.E., hilaha tibuku tin’wana ti vulaka hakona. U engeterile a ku: “Lembe ra vu-20 ra Atazekiseki i lembe ra 455 emahlweni ka Kreste.”

[Xifaniso]

Xifuva xa Themistocles

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 188, 189]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

“MAVHIKI YA 70”

Mavhiki ya nkombo 62 mavhiki vhiki rin’we

Malembe ya 49 434 malembe malembe ya nkombo

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 180]

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 193]