Vito Ra Xikwembu eMatsalweni Ya Vukreste Ya Xigriki

Swidyondzeki swa Bibele swa pfumela leswaku vito ra Xikwembu, leri yimeriwaka hi Tetragrammaton (יהוה), ri humelela mikarhi ya kwalomu ka 7 000 eMatsalweni yo sungula ya Xiheveru. Kambe vanhu vo tala va anakanya leswaku a ri nga ri kona eMatsalweni yo sungula ya Vukreste ya Xigriki. Hikwalaho ka sweswo, Tibibele to tala ta Xinghezi ta manguva lawa a ti ri tirhisi vito leri nge Yehovha loko ku hundzuluxeriwa xiyenge lexi vuriwaka Testamente Leyintshwa. Hambiloko va hundzuluxela rungula leri tshahiweke eMatsalweni ya Xiheveru laha ku nga na Tetragrammaton, vahundzuluxeri vo tala va tirhisa rito leri nge “Hosi” ematshan’weni ya vito ra Xikwembu.

Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima a byi swi endlanga sweswo. Byi tirhisa vito leri nge Yehovha ka 237 eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Loko vahundzuluxeri va endla xiboho emhakeni leyi, va anakanyisise hi swilo swimbirhi swa nkoka, ku nga: (1) Tikopi ta Xigriki leti nga kona namuntlha a hi tona leto sungula. Eka tikopi ta magidi leti nga kona namuntlha, to tala ta tona ti endliwe endzhaku ka madzana mambirhi ya malembe ku humesiwe tikopi to sungula. (2) Hi nkarhi wolowo, lava a va kopa eka matsalwa ya khale va sive Tetragrammaton hi rito Ky′ri·os, ku nga rito ra Xigriki leri vulaka “Hosi,” kumbe va kope eka matsalwa lawa Tetragrammaton se a yi susiwile.

Komiti Yo Hundzuluxela Bibele Ya Misava Leyintshwa yi endle xiboho xa leswaku ku ni vumbhoni lebyi nga erivaleni bya leswaku Tetragrammaton a yi ri kona eka matsalwa ya khale yo sungula ya Xigriki. Yi teke xiboho xolexo hi ku landza vumbhoni lebyi landzelaka:

• Tikopi ta Matsalwa ya Xiheveru leti a ti tirhisiwa emikarhini ya Yesu ni ya vaapostola vakwe a ti ri ni Tetragrammaton. Enkarhini lowu hundzeke, a va nga talanga vanhu lava a va kanetana ni mhaka leyi. Leswi se ku nga kumiwa tikopi ta Matsalwa ya Xiheveru ta le mikarhini ya Yesu ni vaapostola vakwe ekusuhi ni le Qumran, mhaka leyi se yi le rivaleni.

• Emikarhini ya Yesu ni ya vaapostola vakwe, Tetragrammaton a yi ri kona ni le ka vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Matsalwa ya Xiheveru. Ku hele malembe yo tala swinene swidyondzeki swi ehleketa leswaku Tetragrammaton a yi nga ri kona eka matsalwa ya vuhundzuluxeri bya Septuagint ya Xigriki ya Matsalwa ya Xiheveru. Kutani hi va-1950 C.E., swidyondzeki swi tiseriwe swiphemu swa khale swinene swa Septuagint ya Xigriki leyi a yi ri kona hi nkarhi wa Yesu. Swiphemu swoleswo a swi ri ni vito ra Xikwembu leri a ri tsariwe hi tinhlanga ta Xiheveru. Hikwalaho tikopi ta Matsalwa ya Xigriki a ti ri na rona vito ra Xikwembu hi nkarhi wa Yesu. Kambe hi lembe ra vu-301 ku ya eka 400 C.E., matsalwa yo tala ya Septuagint ya Xigriki, yo fana na Codex Vaticanus na Codex Sinaiticus, a ma nga ri na rona vito ra Xikwembu ku sukela eka Genesa ku ya fika eka Malakiya (laha a ri kumeka kona ematsalweni ya khale). Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi eka matsalwa lama hlayisiweke ku sukela hi nkarhi wolowo, vito ra Xikwembu ri nga kumekiki eka xiyenge xa Bibele lexi vuriwaka Testamente Leyintshwa kumbe Matsalwa ya Xigriki.

  Yesu u te: “Ndzi te hi vito ra Tatana.” U tlhele a kandziyisa leswaku leswi a a swi endla, a swi endla hi “vito ra Tata” wakwe

• Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma vula leswaku Yesu a a tala ku tirhisa vito ra Xikwembu a tlhela a ri byela van’wana. (Yohane 17:6, 11, 12, 26) Yesu u te: “Ndzi te hi vito ra Tatana.” U tlhele a kandziyisa leswaku leswi a a swi endla, a swi endla hi “vito ra Tata” wakwe.—Yohane 5:43; 10:25.

• Tanihi leswi Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma engeteriweke eka Matsalwa ya Xiheveru lama kwetsimaka lama humaka eka Xikwembu, ku nyamalala ka vito ra Yehovha eka wona a swi nga ta twisiseka. Hi va-50 C.E., mudyondzisiwa Yakobo u byele vakulu va le Yerusalema a ku: “Simiyoni u hi rungulele ndlela leyi Xikwembu xi tsundzukeke vamatiko ha yona ni leswaku xi sungule ku tihlawulela vanhu va vito ra xona exikarhi ka vona.” (Mitirho 15:14) A swi nga ta twala leswaku Yakobo u vule marito wolawo ku ri hileswaku a ku nga ri na munhu loyi a a tiva vito ra Xikwembu kumbe ku ri tirhisa hi nkarhi wolowo.

• Vito ra Xikwembu ri humelela eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ri komisiwile. Eka Nhlavutelo 19:1, 3, 4, 6, vito ra Xikwembu ri katsiwe eka rito leri nge “Haleluya.” Rito leri ri huma eka rito ra Xiheveru leri vulaka “Dzunisani Yah.” “Yah” i nkomiso wa vito leri nge Yehovha. Mavito yo tala lama tirhisiweke eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki ma huma eka vito ra Xikwembu. Kahlekahle tibuku tin’wana ti hlamusela leswaku vito ra Yesu ri vula leswaku “Yehovha I Muponisi.”

• Matsalwa ya khale ya Vayuda ma kombisa leswaku Vakreste lava nga Vayuda a a va tirhisa vito ra Xikwembu ematsalweni ya vona. Tosefta, leyi nga ni milawu yo tala leyi a yo tlhokovetseriwa kunene leyi hetiweke ku tsariwa kwalomu ka 300 C.E., loko yi vulavula hi matsalwa ya Vukreste lawa a ma hisiwa hi Savata yi ri: “Tibuku ta Vaevhangeli ni tibuku ta va-minim [lava ku ehleketiwaka leswaku i Vakreste lava nga Vayuda] a va ti hisa. Tibuku teto leti nga ni Vito ra Xikwembu a ti hisiwe laha ti nga kona.” Buku leyi yi tlhela yi tshaha Rabi Yosé wa le Galeliya loyi a hanyeke eku sunguleni ka va-100 C.E., a vula leswaku eka masiku man’wana ya vhiki “munhu a a tsema xiphemu lexi nga ni Vito ra Xikwembu eka tibuku leti [leti ku ehleketiwaka leswaku i matsalwa ya Vukreste] kutani a hlayisa xiphemu xexo ivi a hisa tibuku teto.”

• Swidyondzeki swin’wana swa Bibele swa pfumela leswaku swi nga ha endleka leswaku vito ra Xikwembu a ri humelela eka marito lama tshahiweke eMatsalweni ya Xiheveru lama kumekaka eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Xihlamusela marito lexi vuriwaka The Anchor Bible Dictionary, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge, “Tetragrammaton Eka Testamente Leyintshwa” xi ri: “Ku ni vumbhoni byin’wana lebyi kombisaka leswaku Tetragrammaton, Vito ra Xikwembu, Yahweh, a yi humelela eka mintshaho yin’wana kumbe hinkwayo ya Testamente ya Khale eka Testamente Leyintshwa loko tibuku ta Testamente Leyintshwa ti tsariwa ro sungula.” Xidyondzeki George Howard u ri: “Leswi Tetragram a ya ha tsariwile eka tikopi ta Bibele ya Xigriki [Septuagint] leti a ku ri Matsalwa lawa kereke yo sungula a yi ma tirhisa, swa twala ku pfumela leswaku loko vatsari va Testamente Leyintshwa va tshaha Matsalwa a va yi susanga Tetragram ematsalweni ya Bibele.”

• Vahundzuluxeri va Bibele lava dumeke va tirhise vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Van’wana va vahundzuluxeri volavo va endle tano khale swinene ku nga si humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa. Lava landzelaka i vahundzuluxeri ni matsalwa lawa va ma hundzuluxeleke: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, leyi hundzuluxeriweke hi Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, leyi hundzuluxeriweke hi Benjamin Wilson (1864); The Epistles of Paul in Modern English, leyi hundzuluxeriweke hi George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, leyi hundzuluxeriweke hi W. G. Rutherford (1900); The New Testament Letters, leyi hundzuluxeriweke hi J.W.C. Wand, Bixopo wa le London (1946). Muhundzuluxeri la vuriwaka Pablo Besson u tirhise vito leri nge “Jehová” eka Luka 2:15 na Yuda 14 eBibeleni ya Xipaniya hi va-1900 naswona eka tinhlamuselo ta le hansi to tlula mikarhi ya 100 u ringanyete leswaku swi nga endleka vito ra Xikwembu a ri humelela eka tindhawu toleto. Khale ku nga si va ni vuhundzuluxeri byebyo, vuhundzuluxeri bya Xiheveru bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lebyi sukelaka eka va-1501 ku ya emahlweni byi tirhise Tetragrammaton eka tindzimana to tala. Hi Xijarimani ntsena, Tibibele ta kwalomu ka 11 ti tirhisa vito leri nge “Yehovha” (kumbe rito leri hundzuluxeriweke ra Xiheveru, leri nge “Yahweh”) eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki, kasi vahundzuluxeri va mune va nghenisa vito leri eka swiangi endzhaku ka rito “Hosi.” Vahundzuluxeri vo tlula 70 va Majarimani va tirhisa vito ra Xikwembu eka tinhlamuselo ta le hansi kumbe eka tinhlamuselo tin’wana.

  

• Tibibele leti hundzuluxeriweke hi tindzimi to tlula dzana ti ni vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Tindzimi to tala ta laha Afrika, ta le Amerika, ta le Asia, ta le Yuropa ni ta le swihlaleni swa Pacific ti ni vito ra Xikwembu eka tindzimana to tala. (Vona nxaxamelo eka matluka 1998 na 1999.) Vahundzuluxeri va Tibibele teto va tirhise vito ra Xikwembu hikwalaho ka swivangelo leswi fanaka ni leswi boxiweke laha henhla. Byin’wana bya vuhundzuluxeri lebyi bya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a hi khale byi kumekile, ku fana ni Bibele ya Rotuman (1999), leyi tirhisaka vito leri nge “Jihova” ka 51 eka tindzimana ta 48 ni Bibele ya Xibataki (Toba) ya (1989) ya le Indonesia, leyi tirhisaka vito leri nge “Jahowa” ka 110.

  

Swi le rivaleni leswaku ku ni xivangelo lexi twalaka xo tlherisela vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Sweswo hi leswi endliweke hi vahundzuluxeri va Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa. Va ri xixima swinene vito ra Xikwembu naswona va chava ku susa xilo xin’wana ni xin’wana lexi a xi ri kona eka ematsalweni yo sungula.—Nhlavutelo 22:18, 19.