Vito Ra Xikwembu—Nhlamuselo Ni Mavitanelo Ya Rona

UN’WANA wa vatsari va Bibele u vutisile a ku: “I mani la fumbarheleke mheho hi swandla swa yena? La hlengeleteke mati hinkwawo engubyeni ya yena, i mani xana? I mani loyi a tumbuluxeke matlhelo hinkwawo ya misava? Vito ra yena i mani? I mani vito ra n’wana wa yena loko u n’wi tiva?” (Swivuriso 30:4) Xana hi nga swi kumisa ku yini leswaku Xikwembu i mani? Xexo i xivutiso xa nkoka. Ntumbuluko i xikombiso xa matimba xa leswaku Xikwembu xi fanele ku va kona, kambe a wu hi byeli vito ra xona. (Varhoma 1:20) Entiyisweni, hi nge pfuki hi ri tivile vito ra Xikwembu handle ka loko Muvumbi hi yexe a hi byerile. Naswona u swi endlile sweswo eBukwini ya yena, Bibele leyo Kwetsima.

Eka nhlengeletano yin’wana, Xikwembu xi vurile vito ra xona, xi ri phindha-phindha Muxe a ri karhi a swi twa. Muxe u tsarile mhaka ya xiendlo xolexo leyi hlayisiweke eBibeleni ku ta fika esikwini ra hina. (Eksoda 34:5) Xikwembu xi tsale ni vito ra xona hi “voko” ra xona. Loko xi nyikile Muxe leswi namuntlha hi swi vitanaka Milawu ya Khume, hi singita Xikwembu xi yi tsale hansi. Rungula ri ri: “Kute loko [Xikwembu] xi hetile ku vulavula na Muxe eNtshaveni ya Sinayi, xi n’wi nyika maribye mambirhi ya vumbhoni, lama tsariweke hi voko ra Xikwembu.” (Eksoda 31:18, NW) Vito ra Xikwembu ri humelela ka nhungu eka Milawu ya Khume yo sungula. (Eksoda 20:1-17) Xisweswo Xikwembu hi xoxe xi hlavuterile vito ra Xona eka munhu hi nomu na hi ku ri tsala. Hikwalaho ke, hi rihi vito ra kona xana?

Hi ririmi ra Xiheveru ku tsariwa יהוה. Maletere lawa ya mune, lama vitaniwaka Tetragrammaton, hi Xiheveru ya hlayiwa ku sukela exineneni ku ya eximatsini naswona eka tindzimi to tala ta manguva lawa ma nga yimeriwa hi YHWH kumbe JHVH. Vito ra Xikwembu, leri yimeriwaka hi switatisi leswa mune, ri humelela minkarhi leyi nga vaka 7 000 eka “Testamente ya Khale” yo sungula, kumbe Matsalwa ya Xiheveru.

Vito leri i xivumbeko xa riendli ra Xiheveru ha·wahʹ (הוה), leri vulaka “ku fanekela,” ni leri kahle-kahle ri vulaka leswaku “Ú Endla swi Fanekela.”a Xisweswo, vito ra Xikwembu ri xi hlamusela tanihi Lexi xi hetisisaka switshembiso swa xona hi ndlela leyi humelelaka ni lexi handle ko hluleka xi hetisisaka swikongomelo swa xona. I Xikwembu xa ntiyiso ntsena lexi nga vaka ni vito ro tano ra nkoka.

Xana wa ti tsundzuka tindlela to hambana-hambana leti vito ra Xikwembu ri humeleleke ha tona eka Psalma 83:18, hi laha ti xaxametiweke ha kona eka xiyenge lexi hundzeke (tluka 5)? Timbirhi ta Tibibele teto to va ni swithopo (“HOSI,” wa “Hi Masiku”) tanihi swikhomela-ndhawu swa vito ra Xikwembu. Kambe eka mambirhi ya wona, Yahweh na Yehova, u nga vona maletere ya mune ya vito ra Xikwembu. Hambi swi ri tano, mavitanelo ya hambana. Ha yini ke?

Xana Vito Ra Xikwembu Ri Vitanisiwa Ku Yini?

Ntiyiso hi leswaku ku hava munhu loyi kahle-kahle a tivaka ndlela leyi vito ra Xikwembu a ri vitaniwa ha yona eku sunguleni. Hikwalaho ka yini ku ri hava? Phela ririmi ro sungula leri tirhisiweke ku tsala Bibele a xi ri Xiheveru, kutani loko ririmi ra Xiheveru ri tsariwa, vatsari a va tsala switatisi ntsena—hayi switwari. Kutani ke, loko vatsari lava huhuteriweke va tsala vito ra Xikwembu, hakanyingi va endle sweswo ivi va tsala switatisi ntsena.

Loko Xiheveru xo sungula xa ha ri ririmi leri vulavuriwaka siku na siku, leswi a swi tisanga xiphiqo. Mavitanelo ya Vito leri a ma tolovelekile eka Vaisrayele naswona loko va ri vona ri tsariwile a va engetela switwari handle ko anakanya (tanihi leswi eka muhlayi wa Xitsonga, nkomiso “mpfl.” wu nga vulaka “mpfula” kasi “yndl.” wu vula “yindlu”).

Ku na swilo swimbirhi leswi humeleleke ku hundzula xiyimo lexi. Xo sungula, vukholwa-hava lebyi veke kona exikarhi ka Vayuda bya leswaku a swi hoxile ku vula vito ra Xikwembu; kutani loko va fika eka rona eku hlayeni ka vona ka Bibele a va vula rito ra Xiheveru ’Adho·naiʹ (“Hosi Leyi Tlakukeke”). Ku ya emahlweni, hi ku famba ka nkarhi ririmi ra khale ra Xiheveru ri nyamalarile ri nga ha vulavuriwi eku vulavurisaneni ka siku na siku, kutani hi ndlela leyi mavitanelo ya Xiheveru xo sungula ya vito ra Xikwembu eku heteleleni ma rivariwile.

Ku endla leswaku mavitanelo ya ririmi ra Xiheveru hinkwawo ma nga lahleki, vadyondzi va Vayuda va xiyenge xa vumbirhi xa gidi ro sungula C.E., va tshurile mimfungho yo karhi leyi yimelaka switwari leswi a swi nga tsariwi, kutani va swi hoxa eka switatisi eBibeleni ya Xiheveru. Xisweswo, switwari kun’we ni switatisi swi tsariwile, kutani mavitanelo ya kona hi laha a ya ri xiswona enkarhini wolowo ma hlayisiwile.

Loko swi ta eka vito ra Xikwembu, ematshan’wini yo hoxa mimfungho ya switwari swa xiviri eka rona, hakanyingi va vekerile mimfungho ya switwari swin’wana ku tsundzuxa muhlayi leswaku a ku ’Adho·naiʹ. Kwalaho ku humelerile peletelo ra ku Iehouah, nakona eku heteleleni, mavitanelo ya ku Yehova, ya vito ra Xikwembu ya ve wona lama amukelekaka hi Xitsonga. Wona ya hlayisa tinhlanga ta ntikelo ta vito ra Xikwembu leti nga eka Xiheveru xo sungula.

I Mavitanelo Wahi Lawa U Nga Ta Ma Tirhisa Ke?

Hambi swi ri tano, xana mavitanelo lama nge Yahweh ma huma kwihi? Leswi i swivumbeko leswi ehleketiweke hi vadyondzi va manguva lawa lava a va ringeta ku kumisisa mavitanelo ya vito ra Xikwembu. Van’wana—hambi leswi va nga riki hinkwavo—va vona onge Vaisrayele emahlweni ka nkarhi wa Yesu a va vitana vito ra Xikwembu va ku Yahweh. Kambe ku hava la nga tiyisekaka hi sweswo. Kumbexana a va ri vitana hi ndlela yoleyo, kumbe va nga ri vurisi swona.

Hambi swi ri tano, vo tala va hlawula mavitanelo ya ku Yehova. Ha yini ke? Hikuva ma hangalakile ni ku duma ku tlula mavitanelo lama nge Yahweh. Kambe ke, xana a swi antswi ku tirhisa xivumbeko lexi nga vaka ekusuhi ni mavitanelo yo sungula? A swi tano, hikuva wolowo a hi wona mukhuva wa mavito ya Bibele.

Loko hi teka xikombiso lexi xiyekaka swinene, xiya vito ra Yesu. Xana wa swi tiva leswi maxaka ya Yesu ni vanghana vakwe a va n’wi vitanisa swona emabulwini ya siku na siku loko a ri karhi a kula eNazareta ke? Ntiyiso hi leswaku, ku hava munhu la swi tivaka kahle, hambi leswi ku nga ha vaka swin’wana swo fana ni ku Yeshua (kumbexana Yehoshua). Entiyisweni a ku nga ri Yesu.

Hambi swi ri tano, loko ku tsariwa timhaka ta vutomi bya yena hi ririmi ra Xigriki, vatsari lava huhuteriweke a va ringetanga ku hlayisa mavitanelo yo sungula ya Xiheveru. Ematshan’wini ya sweswo, va tsarile vito leri hi Xigriki, va ku I·e·sousʹ. Namuntlha, ri nyikeriwa hi ku hambana ku landza ririmi ra muhlayi wa Bibele. Vahlayi va Bibele ya Xipaniya va ri Jesús (u vitaniwa Hes·soosʹ). Mantariyana ya tsala Gesù (ya ri vitana Djayzooʹ). Kutani Majarimani ya tsala Jesus (ya ri vitana Yayʹsoos).

Xana hi fanele ku tshika ku tirhisa vito ra Yesu hi leswi vunyingi bya hina, kumbe hinkwerhu ka hina, hi nga ya tiveki kahle mavulele ya rona yo sungula? Ku fika sweswi, ku hava muhundzuluxeri la ehleketeke sweswo. Hi lava ku tirhisa vito leri, hikuva ri hlamusela Yesu Kriste, N’wana wa Xikwembu la rhandziwaka, la nyikeleke ngati ya vutomi byakwe ematshan’wini ya hina. Xana ku nga va ku kombisa xichavo eka Yesu ku suselela vito ra yena hinkwako eBibeleni ivi hi ri siva hi xithopo xo tanihi ku “Mudyondzisi,” kumbe “Muhlanganisi” ke? Doo! Hi nga vula Yesu loko hi tirhisa vito rakwe hi ndlela leyi ri toloveleke ku vuriwa ha yona hi ririmi ra hina.

Swa ha fana ni mavito hinkwawo lawa hi ma hlayaka eBibeleni. Hi ma vula hi ririmi ra hina, a hi ringeti ku landzelela mavitanelo yo sungula. Hikwalaho ke, hi ri “Yeremiya,” hayi Yir·meyaʹhu. Hi ku fanana hi ri Esaya, hambi leswi enkarhini wakwe muprofeta loyi a va ku i Yesha῾·yaʹhu. Hambi va ri vadyondzi lava tivaka mavitanelo yo sungula ya mavito lawa va tirhisa mavulele ya manguva lawa loko va vulavula ha wona, hayi mavitanelo ya khale.

Futhi swi tano ni vito ra Yehova. Hambi leswi mavitanelo ya manguva lawa ya ku Yehova ya nga ha vaka ya nga fani kahle ni leswi a ri vitanisiwa swona eku sunguleni, leswi a swi kavanyeti nkoka wa vito leri. Ri vula Muvumbi, Xikwembu lexi hanyaka, La-nge-henhla-henhla loyi eka yena Yesu a nge te: “Tata wa hina, la nge matilweni, vito ra wena a ri hlawuleke.”—Matewu 6:9, Mahungu Lamanene.

‘Ri Nga Ka Ri Nga Siviwi Hi Rin’wana’

Hambi loko vahundzuluxeri vo tala va tsakela mavitanelo ya ku Yahweh, New World Translation ni Tibibele tin’wana to tala ti ya emahlweni ti tirhisa xivumbeko lexi nge Yehova hikwalaho ka leswi vanhu va ri toloveleke hi malembe xidzana yo tala. Tlhandla-kambirhi, ku fana ni swivumbeko swin’wana, ri hlayisa maletere ya mune ya Tetragrammaton, YHWH kumbe JHVH.b

Eku sunguleni, profesa wa Mujarimani Gustav Friedrich Oehler u bohe kungu leri fanaka hikwalaho ka xivangelo xo tano. U hlamusele mavitanelo yo hambana-hambana kutani a heta hi ku: “Ku sukela sweswi ku ya emahlweni ndzi tirhisa rito leri nge Yehova, hikuva, entiyisweni, sweswi vito leri hi leri tivekaka ngopfu eka hina, futhi ri nga ka ri nga siviwi hi rin’wana.”—Theologie des Alten Testaments (Ntivo-vukwembu bya Testamente ya Khale), nkandziyiso wa vumbirhi, lowu humesiweke hi 1882, tluka 143.

Hi ku fanana, eka buku yakwe ya Grammaire de l’hébreu biblique (Vuvulavuri bya Xiheveru xa Bibele), nkandziyiso wa 1923, eka nhlamuselo leyi nga eka tluka 49, Paul Joüon mudyondzi wa mu-Jesuit u ri: “Eku hundzuluxeleni ka hina, ematshan’wini yo tirhisa Yahweh, xivumbeko (xo ehleketela), hi tirhise xivumbeko lexi nge Jéhovah . . . xi nga xivumbeko lexi tolovelekeke xa matsalelo lexi tirhisiwaka hi Xifurwa.” Eka tindzimi tin’wana to tala vahundzuluxeri va Bibele va tirhisa xivumbeko lexi fanaka, hi laha xi kombisiweke ha kona ebokisini eka tluka 8.

Hikwalaho ke, xana swi hoxile ku tirhisa xivumbeko xo tanihi ku Yahweh? A swi tano. Ko va leswaku xivumbeko xa ku Yehova xi vonaka xi hatla ku tiviwa hi vahlayi hikuva i xivumbeko lexi “tolovelekeke” eka tindzimi to tala. Nchumu wa nkoka hi leswaku hi tirhisa vito leri ni ku ri tivisa van’wana. “Tlangelani Yehova, khongelani vito ra yena, mi tivisa matiko emahlori ya yena, twarisani, mi ku: ‘Vito ra yena hi leri tlakukeke.’ ”—Esaya 12:4.

A hi voneni hi laha malandza ya Xikwembu ya endleke ha kona ku pfumelelana ni xileriso xexo hi malembe xidzana yo tala.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Vadyondzi vo hambana-hambana va ni mianakanyo leyi hambaneke ehenhleni ka leswi vito YHWH a ri vitanisiwa xiswona eku sunguleni.

Eka buku leyi nge The Mysterious Name of Y.H.W.H., tluka 74, Dok. M. Reisel u vule leswaku “mpfumawulo wa Tetragrammaton wu fanele eku sunguleni wu ri Y^eHūàH kumbe YaHūàH.”

Mufundhisi D. D. Williams wa Cambridge u ri “vumbhoni byi komba ni ku tiyisa leswaku Jāhwéh a ku nga ri mavitanelo ya ntiyiso ya Tetragrammaton . . . Vito leri hi roxe kumbexana a ri ri JĀHÔH.”—Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft (Magazini wa Vutivi bya Testamente ya Khale), 1936, Vholumo 54, tluka 269.

Eka vuhlamuseri bya marito bya buku ya Xifurwa ya Revised Segond Version, tluka 9, ku vuriwe leswi landzelaka: “Mavitanelo lama nge Yahvé lama tirhisiweke eku hundzuluxeleni kun’wana ka sweswinyana ku tiseketele hi timbhoni ti nga ri tingani ta khale, kambe a ti tiyiseki. Loko munhu a xiya mavito ya xiviri lama katsaka vito ra Xikwembu, tanihi vito ra Xiheveru ra muprofeta Eliya (Eliyahou) mavitanelo ya kona na wona ma nga va Yaho kumbe Yahou.”

Hi 1749 Teller, mudyondzi wa Bibele wa Mujarimani u hlamusele mavitanelo man’wana yo hambana ya vito ra Xikwembu lawa a ma hlayeke a ku: “Diodorus wa le Sicily, Macrobius, Clemens Alexandrinus, Saint Jerome na Origenes va tsale Jao; Vasamariya, Epiphanius, Theodoretus, Jahe, kumbe Jave; Ludwig Cappel yi ri Javoh; Drusius, Jahve; Hottinger, Jehva; Mercerus, Jehovah; Castellio, Jovah; kasi le Clerc yi ku Jawoh, kumbe Javoh.”

Xisweswo swa vonaka leswaku mavitanelo yo sungula ya vito ra Xikwembu a ya ha tiveki. Naswona a hi ya nkoka. Loko a ya ri ya nkoka, Xikwembu hi xoxe ingi xi endle leswaku ma hlayiseriwa hina leswaku hi ma tirhisa. Xilo xa nkoka i ku tirhisa vito ra Xikwembu hi ku ya hi mavitanelo ya rona lama tolovelekeke hi ririmi ra hina.

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

Swivumbeko swa vito ra Xikwembu hi tindzimi leti hambaneke, swi kombisa ku amukeriwa ka matiko hinkwawo ka xivumbeko lexi nge Yehova

Awabakal – Yehóa

Bugotu – Jihova

Cantonese – Yehwowah

Danish – Jehova

Dutch – Jehovah

Efik – Jehovah

English – Jehovah

Fijian – Jiova

Finnish – Jehova

French – Jéhovah

Futuna – Ihova

German – Jehova

Igbo – Jehova

Italian – Geova

Japanese – Ehoba

Maori – Ihowa

Motu – Iehova

Mwala-Malu – Jihova

Narrinyeri – Jehovah

Nembe – Jihova

Petats – Jihouva

Polish – Jehowa

Portuguese – Jeová

Romanian – Iehova

Samoan – Ieova

Sesotho – Jehova

Spanish – Jehová

Swahili – Yehova

Swedish – Jehova

Tahitian – Iehova

Tagalog – Jehova

Tongan – Jihova

Tsonga – Yehova

Venda – Yehova

Xhosa – uYehova

Yoruba – Jehofah

Zulu – uJehova

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

“Yehova” ri vile leri tivekaka hi ku anama tanihi vito ra Xikwembu ni le ka timhaka leti nga riki ta Bibele.

Eka xiphato xa “N’wambhanyamatluka,” lexi tsariweke hi Eric M. Nkondo, vito ra Yehova ri humelela kambirhi. Ri tlhela ri humelela eka swiphato swin’wana swa Nkondo leswi nga vaka swinharhu.

Nakambe, buku ya vuyimbeleri leyi nge “Hosi Davhida” ya Arthur Honegger nqambhi ya Mufurwa yi rhangisa vito leri nge Yehova, nakona Victor Hugo mutsari la dumeke wa Mufurwa u ri tirhisile eka tibuku takwe leti tlulaka 30. Yena kun’we na Lamartine va tsale swiphato leswi nga ni vito leri nge “Jehovah.”

Eka buku leyi nge Deutsche Taler (Muhlamuseri wa Mujarimani), leyi humesiweke hi 1967 hi Federal Bank ya Jarimani, ku ni xifaniso xa yin’wana ya tikhoyini ta khale leyi nga ni vito leri nge “Jehovah,” Reichstaler ya 1634 leyi humaka eDuchy of Silesia. Mayelana ni xifaniso lexi nga etlhelweni lerin’wana ra mali leyi, yi ri: “Ehansi ka vito leri vangamaka JEHOVAH, leri humaka emapapeni, ku na xitlhangu lexi ambexiweke harhi ya vuhosi lexi nga ni xifaniso xa mfungho wa tiko ra Silesia.”

Eka museum eRudolstadt, eJarimani Vuxa, u nga vona vito leri nge JEHOVAH hi maletere lamakulu enhan’wini ya yunifomo ya nyimpi leyi tshameke yi ambariwa hi Gustavus II Adolph, hosi ya Sweden ya lembe xidzana ra vu-17.

Xisweswo, hi malembe xidzana yo tala, xivumbeko lexi nge Yehova yi ve ndlela leyi tirhisiwaka hinkwako-nkwako ya ku vitana vito ra Xikwembu, naswona vanhu lava ri twaka hi xihatla va swi tiva leswaku ku vulavuriwa hi mani. Hi laha Profesa Oehler a vuleke ha kona a ku, “Vito leri ri vile leri tolovelekeke swinene eka hina, nakona ri nga ka ri nga siviwi hi rin’wana.”—Theologie des Alten Testaments (Ntivo-vukwembu bya Testamente ya Khale).

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Vuxokoxoko bya ntsumi leyi nga ni vito ra Xikwembu, leyi kumekaka esirheni ra Pope Clement XIII eSt. Peter’s Basilica, Vatican

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku furiwile mali yo tala leyi nga ni vito ra Xikwembu. Leyiwa ya 1661, yi huma eNuremberg, eJarimani. Tsalwa ra Xilatini ri ri: “Ehansi ka ndzhuti wa timpapa ta wena”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Eminkarhini leyi hundzeke, vito ra Xikwembu hi xivumbeko xa Tetragrammaton ri endliwile xiphemu xa nkhaviso wa miako yo tala ya vukhongeri

Fourvière Catholic Basilica, Lyons, France

Bourges Cathedral, France

Kereke ya le La Celle Dunoise, France

Kereke ya le Digne, edzongeni wa France

Kereke ya le São Paulo, Brazil

Strasbourg Cathedral, France

Saint Mark’s Cathedral, Venice, Italy

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Vito ra Yehova hi laha ri humelelaka ha kona endlwini ya tinghwendzha eBordesholm, eJarimani;

eka mali ya Jarimani ya 1635;

ehenhla ka rivanti ra kereke eFehmarn, eJarimani;

ni le henhla ka ribye ra sirha ra 1845 eHarmannschlag, Lower Austria