Xipimo 8
“Hakuva Nzi Rumelwe Lezo”
1-4. (a) Xana Jesu i gonzisisa kuyini hi wutlhari a wasati wa muSamaria, niku hi wihi a hanzu wa kona? (b) Xana a vapostoli vakwe va hlamulisa kuyini?
VA FAMBILE a tihora to hlaya. Jesu ni vapostoli vakwe va famba hi mikonzo va kongoma nwalungu, na va suka Judia vaya Galilea. A ndlela yo koma ka tontlhe — leyi yi nga pfhumba ga xipimo xa masiku manharu — yi va hunzisa hi Samaria. A xikhati lexi a gambo gi chikelako xikari, vona va tshinela kusuhani ni xidoropana xi vitwako Sikari, laha va nyimako va fela kuga xo kari.
2 A xikhati lexi a vapostoli vakwe va yako kuxaveni ka zakuga, Jesu i humula kusuhani ni hlowo lehandle ka doropa. A wasati wo kari i tshinela lezaku a takha mati. Jesu na a hlawulile ku kala a nga mu anguli. Yena i “karele hi kufamba.” (Johani 4:6) Zi wa ta zwisiseka loku yena i wa cuwukile tlhelweni a tsika wasati loyi wa muSamaria ata a tlhela a ti fambela na a nga mu angulangi. Kota lezi hi zi wonileko ka Xipimo 4 xa bhuku legi, a wasati loyi kuzilava i wa ta rinzela lezaku a muJuda wihi ni wihi i wa ta mu nyenya. Kanilezi Jesu i sangula a bhulo naye.
3 Yena i sangula hi mufananiso wu yelanako ni wutomi ga siku ni siku ga wasati loyi — hakunene wu wulawula hi lezi a mahako ka xikhati xalexo. A wasati i tile laha a ku takha mati; Jesu i wulawula hi mati ya kuhanya lawa ma to tima a tora gakwe ga moya. Hi makhati yo hlaya, a wasati i vuxa timhaka ti zi kotako ku vanga kukanetisana.a Jesu hi wukheta i potsa a timhaka leto zonake a yisa mahlweni a bhulo gabye mhakeni leyi a nga hi nayo maalakanyweni. Yena i yisa kupima zilweni za moya — wukhozelini gi basileko ni ka Jehova Nungungulu. A magezu yakwe ma khumba vanhu va le kule hakuva a wasati i ma hlawutela ka vanhu va lomu doropeni, niku vonawu va zi lava a ku yazwa Jesu. — Johani 4:3-42.
4 A kuwuyeni ka vona, xana a vapostoli va ti zwisa kuyini xungetano hi wukustumunyu go hlamalisa legi Jesu a gi nyikako? A ku na xikombiso xa kutsaka hi ka tlhelo gabye. Vona va hlamaliswa hi lezi Jesu a wulawulako ni wasati loyi, niku zi ti komba a ku khwatsi a va wuli nchumu ka wasati. Anzhako ka kuva a wasati a fambile, vona va kurumeta Jesu lezaku aga zakuga lezi va wuyileko nazo. Kanilezi, Jesu i ngalo ka vona: “Nzi na ni zakuga lezi mu nga zi tiviko.” Hi kuhlamala, a kusanguleni va alakanyela a magezu yakwe na ma hi ya kukongoma. Zonake yena wa tlhamusela: “A zakuga za mina hi ku maha a kuranza ka loyi a nzi rumileko, ni ku mbhetisa a ntiro wakwe.” (Johani 4:32, 34) Hizalezo Jesu i va gonzisa lezaku a ntiro wakwe wa hombe wutomini wu na ni lisima nguvu ka yena a ku hunza kuga. Yena i lava lezaku vona va ti zwisawo lezo. I ntiro muni lowo?
5. Wu wa hi wihi a ntiro wa Jesu wutomini gakwe, niku zini hi to zi kambisisa ka xipimo lexi?
5 Jesu ka khati go kari i wulile lezi: “Nzi yimelwe hi ku kanela a ivangeli ya mufumo wa Nungungulu . . . hakuva nzi rumelwe lezo.” (Luka 4:43) Ina, Jesu i lo rumelwa kasi ku ta xumayela ni ku gonzisa a mahungu yo saseka ya Mufumo wa Nungungulu.b A valanzeli va Jesu inyamutlha va na ni ntiro walowo a kuva va wu maha. Hikwalaho, za lisima lezaku hi kambisisa a ku hikuyini Jesu a xumayele, xini a xi xumayeleko, niku ma wa hi wahi a mawonela yakwe xungetano hi xiavelo xakwe.
Hikuyini Jesu A Xumayeleko
6, 7. Xana Jesu i wa lava lezaku ‘ni wihi mugonzisi’ a ti zwisa kuyini xungetano hi ku hlengela a mahungu yo saseka ni vanwani? Kombisa hi mufananiso.
6 A hi woneni lezi Jesu a nga ti zwisa zona xungetano hi zinene lezi a zi gonzisileko; anzhako ka zona, hi ta wulawula hi mawonela yakwe maringano ni vanhu lava a va gonzisileko. Jesu i tirisile a mufananiso wo dlunyateka kasi ku komba lezi a nga ti zwisa zona xungetano hi ku byela vanwani a zinene lezi Jehova a nga mu gonzisile. Yena i te ngalo: “Kani hi wihi mutsali [“mugonzisi,” NM] loyi a gonzisilweko hi za mufumo wa tilo i fanana ni munhu loyi a nga nwinyi wa yindlu, loyi a humesako mabakweni yakwe a zilo ziswa ni zilo za kale.” (Mateu 13:52) Hikuyini a nwinyi wa yindlu wa mufananiso lowu a humesako a zilo zakwe mabakweni?
7 A nwinyi wa yindlu a nga ti kulisi hi ku komba a titshomba leti a nga nato, a ku fana ni lezi Hosi Hezekia wa xikhatini xa kale a zi mahileko ka khati go kari — a tshovela mihanzu yo bayisa. (2 Tihosi 20:13-20) Zini zi kucako a nwinyi wa yindlu? Wona mufananiso: Wena u enzela a mugonzisi wo dzunzeka mutini wakwe. Yena i vulula a gaveta ga ximezana a humesa a mapapilo mambiri — a ginwe ga wona gi kurukile hi wukale, a ginwani ga ha hi giswa. Mapapilo lawa a ma amukeleko hi ka raru wakwe — a ginwe ga wona i gi amukele ka makume ya malembe nzhako a xikhati lexi a mugonzisi a nga hi mufana, a ginwani i gi amukele zalezanyana. A mahlo yakwe ma ngangamela hi kuxalala a xikhati lexi yena a ku byelako lezi a nyikisako zona lisima a mapapilo lawo ni lezi a wusungukati legi gi nga ka wona gi cicisileko zona a wutomi gakwe ni lezi gi nga ku vunisako zona. Zi la su dlunya lezaku a mapapilo ma nyikiwa lisima hi mugonzisi, i chela nguvu kota ha wona mbilwini yakwe. (Luka 6:45) Yena i ku komba a mapapilo lawo, na ku nga hi ku ti kulisa kutani ku bhinzula hi ndlela yo kari, kanilezi i mahela lezaku u vuneka ni kuva u kuma mongo wa lisima la wona.
8. Hikuyini hi nga ni xigelo xo tiya xa kuzwa lezaku a zinene lezi hi zi gonzako ka Mhaka ya Nungungulu titshomba?
8 Jesu, a Mugonzisi wa Hombe, i wa hi ni zigelo zo fana kuhlengeleni kakwe a zinene za Nungungulu ni vanwani. A ka yena, a zinene lezo zi wa hi titshomba ti nga hiko na kuecanyiswa. I wa zi ranza, niku i wa xuva nguvu a ku zi hlengela ni vanwani. Yena i wa lava lezaku a valanzeli vakwe vontlhe, ku nga mugonzisi wihi ni wihi, va ti zwisa lezo. Xana ha ti zwisa lezo? Hi na ni xigelo xo tiya xa ku ranza zinene zontlhe lezi hi zi gonzako ka Mhaka ya Nungungulu. Ha nyika nguvu lisima a zinene na ku nga khataliseki lezaku tigonzo ti vumelwako kusukela kale kutani mazwisisela maswa ya tinguva leti. Hi ku wulawula hi kuhiseka ka mbilu yontlhe ni ku simama hi ranza lezi Jehova a hi gonzisako, hi hunzisela liranzo lelo ka vanwani, a ku fana ni lezi Jesu a zi mahileko.
9. (a) Xana Jesu i wa ti zwisa kuyini hi vanhu lava a nga kari a va gonzisa? (b) Hi nga pimanyisisa kuyini a mawonela ya Jesu xungetano hi vanhu?
9 Jesu kambe i wa ranza a vanhu lava a nga va gonzisa, kota lezi hi to wulawula hi zona hi kuetileko ka Xipanze 3. Ku profetilwe lezaku Messia i wa ta “zwela wusiwana loyi a hlokisilweko ni muvumali.” (Tisimu 72:13) Hakunene, Jesu i wa khatalela vanhu. Yena i wa chela kota hi maalakanyo ni mawonela lawa ma nga kari ma va kuca; i wa karateka hi minzhwalo leyi yi nga va binza ni zihingakanyiso lezi zi nga va valela a ku zwisisa zinene. (Mateu 11:28; 16:13; 23:13, 15) Hi xikombiso, alakanya a wasati wa muSamaria. Handle ko kanakana a wasati i hlamalile nguvu hi lezi Jesu a nga mu khatalela. A kutiva kakwe a matshamela ya wasati ku mu kucile lezaku a mu vumela kota muprofeti a tlhela a byela vanwani ha yena. (Johani 4:16-19, 39) Hi lisine, a valanzeli va Jesu inyamutlha a va zi koti ku gonza timbilu ta vanhu lava va va xumayelako. Hambulezo, ha zi kota ku khatalela vanhu, kota lezi Jesu a zi mahileko; hi nga kombisa a kukarateka ka hina hi vona; niku hi nga zwananisa magezu ya hina ni kunavela, zikarato, ni zilaveko zabye.
Lezi Jesu A Zi Xumayeleko
10, 11. (a) Zini lezi Jesu a zi xumayeleko? (b) Hikuyini ku ngave ni xilaveko xa Mufumo wa Nungungulu?
10 Zini lezi Jesu a zi xumayeleko? Loku ku wa hi ku u wa ta lava hlamulo hi ku kambisisa a tigonzo ta tichechi to tala leti ti ti wulako lezaku ti yimela yena, u wa ta chikelela magumo ya lezaku yena i kanele a ivangeli kasi ku tlhatlha a zikarato za vanhu. Kuzilava u wa ta alakanya lezaku yena i wa seketela kucica ka wupolitika kutani a dlunyatisa lezaku a kuhanyisa kakwe ku wa hi ka lisima nguvu ku hunza zontlhe. Kanilezi, kota lezi zi wonilweko na ka ha hi mahlweni, Jesu i wulile khwatsi aku: “Nzi yimelwe hi ku kanela a ivangeli ya mufumo wa Nungungulu.” Khwatsi-khwatsi, zi wa wula yini lezo?
11 Alakanya lezaku Jesu i wa hi kona le tilweni a xikhati lexi Satani a nga phikiza a fanelo ya wuhosi ga Jehova hi khati go sangula. Kubayisa ka kuyini loku Jesu a ku zwileko hi ku wona a Dadani wakwe wo lulama na a hleviwa ni ku lumbetiwa lezaku Mufumeli a nga lulamangiko loyi a tsonako za zi nene a zivangwa zakwe! Kubayiseka ka kuyini loku a N’wana wa Nungungulu a faneleko ku ngha a ku zwile a xikhati lexi Adamu na Eva, lava va nga wa tava vapswali va vanhu vontlhe, va nga kholwa mawunwa ya Satani! A N’wana i zi wonile lezaku a ngango wa vanhu wu thapelwe hi xionho ni kufa kota mbhanzu wa kuhluwuka. (Va Le Roma 5:12) Hambulezo, kutsaka ka kuyini loku a faneleko ku ngha ave nako hi ku tiva lezaku a Dadani wakwe ka siku go kari i wa ta tlhela a lulamisa timhaka leto!
12, 13 Xana a Mufumo wa Nungungulu wu ta lulamisa a kubiha kwihi, niku xana Jesu i mahisile kuyini lezaku a Mufumo wuva mhaka-tshinya ya wutireli gakwe?
12 A hehla ka zontlhe, zini lezi zi nga fanele ku lulamiswa? A vito ga Jehova gi basileko gi wa fanele ku basiswa, gi susiwa a zilumbeto zontlhe lezi zi tlhatekelweko hehla ka gona hi Satani ni vontlhe lava va nga tlhelweni gakwe. A kululama ka wuhosi ga Jehova, ku nga ndlela yakwe ya ku fuma, ku wa fanele ku lweliwa. Jesu i wa ti zwisisa khwatsi a timhaka leto a ku hunza vanhu vontlhe. Ka mukhongelo wa xikombiso, yena i gonzisile a valanzeli vakwe lezaku a kuranga va khongelela a kubasiswa ka vito ga Dadani wakwe, hi kulanzela va khongelela a kuta ka Mufumo wa Dadani wakwe, va tlhela va khongelela lezaku a kuranza ka Nungungulu ku mahiwa misaveni. (Mateu 6:9, 10) A Mufumo wa Nungungulu, lowu Jesu Kristu a nga Mufumeli wa wona, wu ta tlhatlhisa a misava lokuloku hi ka mafambisela yo biha ya Satani wu tlhela wu tiyisa a kufuma ka Jehova ko lulama kala kupinzuka. — Danieli 2:44
13 A Mufumo lowo wu wa hi hloko ya mhaka ya wutireli ga Jesu. A magezu yakwe wontlhe ni mitiro yakwe yontlhe yi vunile a ku dlunyatisa lezi a Mufumo wu nga zona ni lezi wu to tatisisa zona a khungo ga Jehova. Jesu a nga vumelelangi ni nchumu lezaku wu mu hambukisa ka ntiro wakwe wa ku xumayela a mahungu yo saseka ya Mufumo wa Nungungulu. Masikwini yakwe, ku wa hi ni timhaka to lava ku lulamiswa hi xihatla, kubiha kunyingi, hambulezo i wa kongomisa kupima kakwe ka mahungu yakwe ni ka ntiro wakwe. Xana a ku hlayisa a kupima loko zi wula lezaku Jesu i wa hi wo nonoha mawoneleni yakwe, wo sihalala ni ku karalisa kuwulawuleni kakwe? Ne ni kutsongwani!
14, 15. (a) Xana Jesu i ti kombisile kuyini a kuva “wahombe ku hunza Solomoni”? (b) Xana hi nga pimanyisisa kuyini Jesu ka mahungu lawa hi ma xumayelako?
14 Kota lezi hi ta nga zi wona nzeni ka xipanze lexi, Jesu i mahile lezaku a kugonzisa kakwe kuva ko koka mapimo ni ko tsakisa. I lo khumba timbilu ta vanhu. Hi nga ha alakanyiswa hi Hosi Solomoni wo tlhariha, loyi a nga hlotisisa a timhaka ti tsakisako, leti ti tsalilweko na ti lulamile, a timhaka ta zinene kasi ku nyika maalakanyo lawa Jehova a mu pimiseleko lezaku a ma tsala. (Mutshawuteli 12:10) Jehova i lo nyika wanuna loye a nga mbhelelangiko a “wutivi ginyingi” legi gi nga mu vuna a ku wulawula hi zilo zo tala, kusukela ka tinyanyani kala ka zidluwani ni zihari. A vanhu va tile hi ka matiko ya le kule kasi ku tazwa Solomoni na a wulawula. (1 Tihosi 4:29-34) Kanilezi Jesu i wa hi “wahombe ku hunza Solomoni.” (Mateu 12:42) I wa tlharihile nguvu, na a hi ni “wutivi ginyingi” nguvu. A xikhati lexi a nga gonzisa vanhu, Jesu i tirisile a wutivi gakwe go tlakuka ga Mhaka ya Nungungulu zinwe ni wutivi gakwe hi tinyanyani, zihari, zidluwani, wurimo, matshamela ya xikhati, zimaho za xikhati xwalexo, matimu, ni matshamela xikari ka vanhu. Hi xikhati xalexi xa xinwe, Jesu a nga zangi a ti kulisa hi wutivi gakwe kasi ku hlamalisa vanhu. I lo simama ku nyikela mhaka yakwe hi kuolova ni kudlunyateka. A zi hlamalisi lezi a vanhu va tsakeleko ku muzwa na a wulawula! — Marku 12:37; Luka 19:48.
15 A maKristu inyamutlha ma zama ku lanzela a wurangeli ga Jesu. A hi nago a wutlhari gakwe ni wutivi gakwe ga ginyingi, kanilezi hina hontlheni hi na ni wutlhari ni wutivi go kari lezi hi zi tirisako loku hi hlengela a zinene za Mhaka ya Nungungulu ni vanwani. Hi xikombiso, a vapswali va nga ha tirisa a wutivi gabye kuwundleni ka vanana kasi ku fananisa a liranzo la Jehova hi vana Vakwe. A vanwani va nga ha tirisa zikombiso kutani mifananiso ya ntiro wa kutihanyisa, wa le xikoleni, kutani a wutivi ga vanhu ni zimaho za xikhati lexi. Ka xikhati xa xinwe, ha ti wonela lezaku hi nga vumeleli ni nchumu a kuva wu hi hambukisa kupima hi ka mhaka ya hina — a mahungu yo saseka ya Mufumo wa Nungungulu. — 1 Timote 4:16.
Mawonela Ya Jesu Xungetano Hi Wutireli Gakwe
16, 17. (a) Hi wahi mawonela ma nga hi na Jesu xungetano hi wutireli gakwe? (b) Xana Jesu i zi kombisile kuyini lezaku a wutireli gakwe gi wa hi xilo xo ranga wutomi gakwe?
16 Jesu i wonile lezaku a wutireli gakwe gi wa hi tshomba ya lisima. Yena i wa tsakela ku vuna vanhu a kuva va wona Dadani wakwe wa le tilweni kota lezi Yena hakunene a nga zona, na a nga pfhupeliswi hi tigonzo ni mikhuwo zi pfilunganyekileko zo mahiwa hi vanhu. Jesu i wa ranza a ku vuna vanhu lezaku vava ni kuzwanana ko amukeleka na Jehova ni ku tlhela vava ni kutsumba ka wutomi ga pinzukelwa. I wa nengela hi ku tangalisa vanhu ni ku va tsakisa hi mahungu yo saseka. Xana yena i zi kombisile kuyini lezaku i wa hi ni kutizwa loko? Wona tindlela tinharu.
17 Yo sangula, Jesu i vekile wutireli wutshanwini go ranga wutomini gakwe. A ku wulawula hi Mufumo ku wa hi ntiro wakwe wutomini, ku wa hi xilaveko-tshinya xakwe. Hikwalaho, kota lezi hi zi wonileko ka Xipimo 5, Jesu hi wutlhari i hlawulile ku simama ava ni wutomi go olova. Kota lezi a nyikileko wusungukati ka vanwani, yena i hlayisile tihlo gakwe na gi cuwuka ka lezi zi nga hi za lisima nguvu. A nga hambukisiwangi kupima hi zilo zo tala lezi a nga wa ta ngha a zi tirele, ku zi hlayisa, ku zi lungisa kutani ku zi valeta kota lezi a xikhati xi nga kari xi hunza. I lo hanya wutomi go olova kasi ku ne ni nchumu wunwe wu nga mu hambukisi ka wutireli gakwe. — Mateu 6:22; 8:20.
18. Xana Jesu i ti karatile hi tindlela muni wutirelini gakwe?
18 Ya wumbiri, Jesu i ti karatile wutirelini gakwe. Yena i ti tsitsiritile nguvu ka gona, hi lisine i lo famba mazanazana ya tikilometro lomu Palestina gontlhe, na a hlota vanhu lava a nga wa ta hlengela navo a mahungu yo saseka. I wulawulile navo mitini yabye, lomu maphangweni, mabazarini, ni laha kubaseni. I wulawulile navo hambu ka xikhati lexi a nga hi ni xilaveko xa ku humula, kuga, ku tima tora, kutani xikhatanyana xa ku rula na a hi ni vanghana vakwe va laha kusuhani nguvu. Hambu ka xikhati lexi a nga kari afa, yena i simamile a hlengela a mahungu yo saseka ya Mufumo wa Nungungulu ni vanwani! — Luka 23:39-43.
19, 20. Xana Jesu i fananisile kuyini a xihatla xa ntiro wa kuxumayela?
19 Ya wunharu, Jesu i wonile a wutireli kota nchumu wa xihatla. Alakanya a bhulo gakwe ni wasati wa muSamaria laha hlobyeni lehandle ka Sikari. Ka matshamela lawo a vapostoli va Jesu kuzilava va wa nga woni xilaveko xa xihatla xa ku hlengela a mahungu yo saseka ni vanwani. Jesu i te ngalo ka vona: “Xana a mu wuli muku: Ka ha sele mune wa tihweti, zonake kuva ni kutshovela? Kanilezi nziku ka nwina: Tlakusani a mahlo ya nwina, mu cuwuka masimu, lezaku ma te xwe a kuva ma tshovelwa.” — Johani 4:35.
20 Jesu i tirisile a mufananiso lowo hi kota ya nguva leyi va nga hi ka yona. Zi woneka ku khwatsi ku wa hi hweti ya Kislevi (Novembro/Dezembro). A kutshovelwa ka sevada ku wa nga tata ka tinwani tihweti ta mune, kwalomo ka xikhati xa Pasika, hi siku ga 14 wa Nisani. Hikwalaho a varimi va wa nga xi woni a xihatla xa kutshovela xikhatini lexo. Va wa ha salelwe hi xikhati xo leha nguvu. Kanilezi ku nga wuliwa yini hi kutshovelwa ka vanhu? Hakunene, a kutala ka vona va wa longile kuzwa, ku gonza, ku maha vapizani va Kristu ni ku kuma a kutsumba ko tsakisa loku Jehova a nga ku vekele vona. Zi wa ku khwatsi Jesu i wa zi kota ku cuwuka masimu lawo yo fananisa zonake a wona lezaku ma wa te xwe hi mavele yo buva lawa ma nga kari ma ninginika hi ku buvetiwa hi moya, na ma komba a kuva ma longile ku tshovelwa.c A xikhati xi wa chikele, niku a ntiro wu wa hi wa xihatla! Hizalezo, a xikhati lexi a vanhu va doropa go kari va nga zama a ku tshama na Jesu, yena i hlamulile lezi: “Nzi yimelwe hi ku kanela a ivangeli ya mufumo wa Nungungulu ni ka yinwani miti; hakuva nzi rumelwe lezo.” — Luka 4:43.
21. Hi nga mu pimanyisisa kuyini Jesu?
21 Hi nga pimanyisa Jesu ka tindlela tontlhe leti ta tinharu ta ha hi ku wuliwako. Ha zi kota ku maha a wutireli ga wuKristu giva ntiro wo ranga wutomini ga hina. Hambulezi hina kuzilava hi nga ni mingango ni zilo lezi hi faneleko ku zi maha, ha zi kota ku komba lezaku a wutireli ga hina hi gona go ranga hi kuva ni kupinyama ka gona hi kukhanzakanya, ku fana ni lezi Jesu a zi mahileko. (Mateu 6:33; 1 Timote 5:8) Ha zi kota a ku ti karata wutirelini, hi tirisa xikhati xa hina, ntamu, ni titshomba hi matsenya kasi ku gi seketela. (Luka 13:24) Niku ha zi kota a ku veka miehleketweni lezaku a ntiro wa hina wa xihatla. (2 Timote 4:2) Hi fanele ku lonzowota xikhati xontlhe lezaku hi xumayela!
22. Xini xi ta nga kambisiswa ka xipimo xi lanzelako?
22 Jesu i kombile kambe lezaku i wa tiva lisima la ntiro hi ku tiyisa lezaku wu wa ta simama anzhako ka kufa kakwe. I leletele valanzeli vakwe lezaku vaya mahlweni ni ntiro wa kuxumayela ni kugonzisa. A ntiro lowo wu tava mhaka ya xipimo xi lanzelako.
a Hi xikombiso, laha a nga wutisa lezaku hikuyini a muJuda a wulawulako ni muSamaria, a wasati i kumbuka mhaka ya kuholovisana ka mazana ya malembe ya kusukela kale xikari ka tixaka leti ta timbiri. (Johani 4:9) Yena kambe i tiyisa lezaku a lixaka lakwe li wa huma ka Jakobe, ku nga mhaka leyi a vaJuda va xikhatini lexo va nga yi ala hi kutiyileko. (Johani 4:12) Vona va vitana a vaSamaria hi vito ga vaKuta kasi ku khanyisa lezaku a mudawuko wabye wuta hi ka vanhu va matiko-wundle.
b A ku xumayela zi wula ku huwelela, kutani kuba hungu. A ku gonzisa ku wula zo fana kanilezi zi patsa a ku nyika mahungu hi kuetisa ka hombe ni ku tlhamusela zipanze hi kumbhelela. A kugonzisa ku nene ku patsa ku kuma tindlela ta ku khumba a timbilu lezaku ku kuciwa a zigonzani kasi zi maha lezi zi zi zwako.
c Xungetano hi vesi legi, a bhuku go kari gi ngalo: “A mavele, loku ma buvile, ma cica a muvala wa wumbisi ma kuma muvala wo buva, kutani muvala wo basanyana, lezi zi kombako ku ngalo xi chikele a xikhati xa kuva ma tshovelwa.”