Ŵana na Mafoni gha Intaneti—Chigaŵa 1: Kasi Mwana Wane Wakwenera Kuŵa na Foni ya Intaneti?

Ŵana ŵanandi ŵali na foni za intaneti,a ndipo ŵanandi ŵa iwo ŵakunjira pa Intaneti para ŵali ŵekha mu chipinda chawo. Kasi pali uheni uliwose usange mungazomerezga mwana winu kuŵa na foni ya intaneti? Kasi uwemi wake ngwakuti wuli? Kasi pa zuŵa mungamuzomerezga kuyigwiliskira ntchito kwa utali wuli?

• Ivyo mukwenera kumanya

• Ivyo mukwenera kufumba

• Jifumbani usange muli ŵakunozgeka

Uwemi wake

• Ŵana ŵakuŵa ŵakuvikilirika, ndipo ŵapapi ŵakuŵa na mtende wa mu mtima. Bethany, uyo wali na ŵana ŵachinyamata ŵaŵiri, wakuti: “Tikukhala mu charu chakofya. Ntchakukhumbikwa kuti ŵana ŵayowoyeskanenge na ŵapapi ŵawo.”

  Mama munyake zina lake Catherine nayo wakakhozgera fundo iyi. Wakati: “Mapulogiramu ghanyake gha mu foni ghakovwira kuti umanyenge uko mwana wako wali. Usange wakwendeska galimoto, ungawona umo wakwendeskera.”

• Yikovwira pa vya sukulu. Mama munyake zina lake Marie wakati: “Ŵana ŵakupokera homuweki kwizira pa imelu panji pa meseji, ndipo nawo ŵangayowoyeskana na ŵasambizgi ŵawo pa foni penepapo.”

Uheni Wake

• Kumalira nyengo yinandi pa foni. Pa zuŵa, ŵachinyamata ŵakumalira maora ghanandi chomene pa foni zawo. Nakuti ŵapapi nawo ŵakumalira nyengo yinandi pa mafoni ghawo m’malo mwa kuchezga na ŵana ŵawo. Nkhwantha yinyake yikati mabanja ghanyake ghazgoka waka “nkhumano ya ŵalendo awo ŵakhala pamoza kweni maso ghawo ghali pa mafoni.”b

• Vyamuziro. Kafukufuku munyake wakulongora kuti hafu ya ŵachinyamata wose ŵakufufuza vinthu vyamuziro pa mafoni ghawo mwezi uliwose. Ichi ntchakuzizika yayi chifukwa ntchipusu chomene kusanga vyamuziro pa vinthu nga ni mafoni gha Intaneti. William, uyo ni dada wa ŵachinyamata ŵaŵiri, wakuti: “Para ŵapapi ŵazomerezga ŵana ŵawo kuŵa na mafoni gha Intaneti, vikuyana waka kuti kwambura kumanya ŵajulira ŵana ŵawo sitoro ya vinthu vyamuziro iyo ŵakwenda nayo kulikose uko ŵakuya.”

• Kuyitemwa chomene. Ŵanthu ŵanandi ŵakuyitemwa chomene foni yawo. Usange ŵakuyiwona yayi apo ŵaŵika, ŵakudandawura, ŵakusoŵa chakuchita, nanga nkhulwara wuwo. Ŵapapi ŵanyake ŵawona kuti ŵana ŵawo ŵakwamba nkhwesa para ŵakugwiliskira ntchito foni yawo. Carmen wakuti: “Nyengo zinyake para nkhukhumba kuyowoya na mwana wane munyamata, wakunigadabulira maso panji wakuyowoya mazgu ghanyake ghamuyuyuro chifukwa chakuti wakukhumba yayi kumutimbanizga.”

• Uheni unyake. Foni za Intaneti ziliso na uheni unyake unandi. Mwachiyelezgero ŵanthu ŵakunenana pa Intaneti panji kutumirana mauthenga ghakukhwaskana na vya kugonana. Zingambiskaso masuzgo gha muthupi para munthu ukukhala makora yayi panji usange ukuleka kugona mwakukwana. Ŵachinyamata ŵanyake ŵakugwiliskira ntchito “mapulogiramu ghanyake gha mu foni”—agho ghakuwoneka nga ni ma apu ghawemi waka, kuti ŵabise vinthu ivyo ŵakukhumba yayi kuti ŵapapi ŵawo ŵaviwone.

  Daniel, uyo wali na mwana msungwana, wakuyowoya kuti: “Foni ya Intaneti yikujura mwaŵi wakuti mwana wawone chilichose icho chikusangika pa Intaneti—viwemi na viheni wuwo.”

• ‘Kasi mwana wane wakukhumbikwira nadi foni ya Intaneti?’

  Baibolo likuti: “Wakuchenjera wakulanguruka pa mendero ghake ghose.” (Zintharika 14:15) Apo mukughanaghanirapo fundo iyi, jifumbani kuti:

  ‘Kasi nkhukhumba kumupa foni ya Intaneti mwana wane chifukwa cha chivikiliro panji pa vifukwa vinyake? Kasi naghanaghanirapo uwemi na uheni wake? Kasi ningamovwira munthowa yinyake padera pakumupa foni ya Intaneti?’

  Dada munyake zina lake Todd wakuti: “Mafoni ghambura Intaneti ghachalipo, ndipo wamunthu ungayowoyeskana na mwana wako kwizira pa ma meseji panji kwimbirana. Kweniso ukuponoska ndalama zinandi.”

• ‘Kasi mwana wane wafikapo pakuti wangaŵa na foni ya Intaneti?’

  Baibolo likuti: “Mtima wa munthu wavinjeru ukumulongozgera mu nthowa yakwenelera.” (Mupharazgi 10:2) Apo mukughanaghanirapo fundo iyi, jifumbani kuti:

  ‘Kasi ntchivichi chikunikhorweska kuti mwana wane ngwakugomezgeka? Kasi pasono wakuyowoya nane mwakufwatuka? Kasi mwana wane vikumusuzga kuyowoya unenesko, mwachiyelezgero wakubisa awo wakuchezga nawo? Kasi wakumanya kale kujikora para wakugwiliskira ntchito vinthu vinyake, nga ni TV, tabuleti, panji laputopu?’ Mama munyake zina lake Serena wakuti: “Foni ya Intaneti njakovwira chomene, kweni nyengo zinyake yingaŵaso yakofya chomene. Ghanaghanirani waka udindo uwo mukumupa mwana winu pa msinkhu wakuti wandamanye vinandi yayi.”

• ‘Kasi nili wakunozgeka kumovwira?’

  Baibolo likuti: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo.” (Zintharika 22:6, mazgu ghamusi) Apo mukughanaghanirapo fundo iyi, jifumbani kuti:

  ‘Kasi foni iyi nkhuyimanya makora mwakuti ningamovwira mwana wane kuyimanya na kugega viheni ivyo vingachitika? Kasi nkhumanya kuyichuna kuti paleke kwiza vinthu vinyake vyambura kwenelera? Kasi ningawovwira wuli mwana wane kuchita vinthu mwamahara pakugwiliskira ntchito foni iyi?’ Daniel, dada uyo tamuzunura kukwambilira, wakati: “Nawonapo ŵapapi ŵanandi awo ŵakumupa waka foni ya Intaneti mwana wawo, ndipo ŵakuwonaso yayi umo wakuchitira nayo.”

Fundo yikuru: Ŵana ŵakukhumbikwira kusambizgika kuti ŵagwiliskirenge ntchito mwamahara foni ya Intaneti. Buku la Indistractable likuti: “Ŵana ŵanandi vikuŵasuzga kuti ŵaleke kumalira nyengo yinandi pa foni, chomenechomene usange ŵapapi ŵawo ŵalije navyo ntchito ivyo ŵakuchita pa foni.”