IVYO ŴACHINYAMATA ŴAKUFUMBA
Kasi Ningachita Wuli Kuti Niŵikenge Maghanoghano Ghane pa Ivyo Nkhuchita?
Chifukwa wuli nkhutimbanizgikanga?
“Nkhuŵerengaso mabuku nga umo nkhachitiranga kale yayi. Nkhukhumbaso yayi kuŵazga vinthu vinandinandi.”—Elaine.
“Para nkhuwonelera vidiyo nkhuyichimbizga, nkhuwona nga yikuchedwa.”—Miranda.
“Nanga ni para nkhuchita chinthu chinyake chakuzirwa, ndipo foni yane nayizimwiska, nkhughanaghananga waka kuti ‘kwali ninjani wanilembera meseji?’”—Jane.
Kasi tekinoloje yingamutimbanizgani kuti muleke kuŵikako mahara ku ivyo mukuchita? Ŵanyake ŵakuzomerezga fundo iyi. Wakulemba mabuku munyake zina lake Nicholas wakati: “Para tikumalira nyengo yinandi chomene pa Intaneti, wongo withu ukutimbanizgika ukwamba kuchita vinthu mwaluŵiro kweni mwambura kughanaghanirapo makora.”a
Wonani nthowa zitatu izo tekinoloje yingamupangiskirani kuti muleke kuŵikako mahara ku ivyo mukuchita.
Para mukuyowoya. Msungwana munyake zina lake Maria wakati: “Nanga ni apo mukuchezga na munthu maso na maso, ŵanthu ŵanyake ŵakutemwa kulemba ma meseji pa foni panji kuseŵera magemu, nyengo zinyakeso ŵakuŵa pa Intaneti ndipo ŵakuŵikako mahara yayi kwa munthu uyo ŵakuchezga nayo.”
Mu kilasi. Buku linyake likuti, “ŵana ŵa sukulu ŵanandi ŵakuti ŵakuŵa pa foni para ŵasambizgi ŵakusambizga, ŵakulembanga mameseji, kufufuza vinthu pa intaneti, panji kuwonelera mavidiyo agho ghakukolerana yayi na ivyo ŵakusambira pa nyengo iyo.” (Digital Kids)
Pakuŵerenga. Munyamata munyake wa vyaka 22 zina lake Chris wakati: “Nyengo zose vikunisuzga chomene kuti nileke kuwona pa foni yane para yalira waka.” Para muchali pa sukulu, ndipo mukutimbanizgika na foni kweniso vinyake, vingamutolerani maora ghatatu kuti mumalizge homuweki iyo yikwenera kulembeka mu ora limoza.
Fundo yikuru: Vimusuzganinge kuŵika mahara pa ivyo mukuchita para mwazomerezga tekinoloje kuti ndiyo yimulamuliraninge.
Maghanoghano ghambura kukhazikika ghali nga ni hachi ya muthondo ya nkhongono iyo munthu wakutondeka kuyilongozga, m’malo mwake iyo ndiyo yikumulongozga
Kasi ningachita wuli kuti nambe kuŵikako mahara ku ivyo nkhuchita?
Para Mukuchezga. Baibolo likuti: “Kulaŵiska pa ivyo imwe mukukhumba pera yayi, kweniso ivyo ŵanyinu ŵakukhumba.” (Ŵafilipi 2:4) Longorani kuti mukughanaghanira ŵanyinu, mwakuŵategherezga makora para ŵakuyowoya. Muŵalaŵiskenge, mungazomerezganga yayi kuti foni panji vinthu vinyake vimutimbanizgani.
“Para mukuchezga lekani kuŵa na khumbo lakuti mulaŵiske pa foni yinu. Longorani kuti ndimwe ŵantchindi mwakuŵikako mahara ku munthu uyo mukuyowoya nayo.”—Thomas.
FUNDO YAKOVWIRA: Para mukuchezga ŵikani foni yinu pa malo ghakuti mungayitora mwaluŵiro yayi. Ŵakuchita kafukufuku ŵakuti para foni yinu yili pafupi namwe ntchipusu chomene kuti yimutimbanizgeni, ndipo mungaleka kuŵika mahara ku ntchezgo yinu.
Mu kilasi. Baibolo likuti: “Pwelelerani umo mukupulikira.” (Luka 8:18) Apo muchali kughanaghanirapo pa fundo iyi, para pa sukulu yinu ŵakumuzomerezgani kunjira pa Intaneti uku muli mu kilasi, lekani kujura mameseji, kuseŵera magemu, panji kuchezga na ŵanyinu pa intaneti, imwe ŵikani mtima pa ivyo mukusambira.
“Mutegherezgenge chomene para muli mu kilasi. Lembani manosi pa ivyo asambizgi ŵakuyowoya. Para ni vyakuti vingachitika, mukilasi mukhalenge kunthazi kuti muleke kutimbanizgika.”—Karen.
FUNDO YAKOVWIRA: Mulembenge manosi mu buku m’malo mwakulemba pa kompyuta. Kafukufuku wakulongora kuti para mwachita nthena mungatimbanizgika viŵi yayi kweniso mukumbukenge makora ivyo mwasambira.
Pakuŵerenga. Baibolo likuti: “Usange vinjeru, upulikiskenge vinthu.” (Zintharika 4:5) Ivi vikung’anamura kughanaghanirapo chomene ivyo mukuŵerenga, m’malo mwakuchimbilira waka panji kughanaghana kuti chikuru nakwera mayeso.
“Para nkhuŵerenga, nkhujala tabuleti yane kuti niŵike mtima wane wose pa ivyo nkhuchita. Nkhuwonaso ma meseji yayi. Para nakumbuka fundo yinyake yakuzirwa, nkhuyilemba kuti nileke kuluwa.”—Chris.
FUNDO YAKOVWIRA: Woneseskani kuti apo mukuŵerengera palije chinthu icho chingamutimbanizgani. Paŵe pakutowa kweniso pangaŵanga vinthu vinandinandi yayi.
a Kufuma mu Buku la The Shallows—What the Internet Is Doing to Our Brains.