Kulera Ŵana mu Caru Ico Cikuzomerezga Vilivyose
KASI muli kuwonapo mwana wakupempha mupapi wake kuti wamugulire cinthu cakuti waseŵeleskenge kweni mupapi wakukhumba yayi kugura? Panji mwana uyo wakakhumbanga kukaseŵera peneapo mupapi wakamuphalira kuti, “Kuluta yayi”? Mungawona kuti mu vyakucitika vyose ivi, mupapi wakukhumba kucita ico nchiwemi ku mwana. Ndipouli, kanandi mupapi wakuthera. Pakuti mwana walilira cinthu cinyake, mupapi wakusintha. Cara wakuzgoka inya.
Ŵapapi ŵanandi ŵakugomezga kuti kulera makora ŵana nkhuŵazomerezga kucita cilicose ico ŵakukhumba. Mwaciyelezgero, ku United States, ŵakafumbapo ŵana ŵakukwana 750 ŵa vilimika 12 mpaka 17 kuti ŵayowoye maghanoghano ghawo. Ŵakati ŵafumbika umo ŵakucitira para ŵapapi ŵawo ŵaŵakanira ivyo ŵakukhumba, ŵana pafupifupi 60 pa 100, ŵakati ŵakulutilira kupempha. Ndipo ŵana 55 pa 100, ŵakati kucita nthena kukovwira. Ŵapapi ŵawo ŵangawona kuti kuzomerezga vilivyose kukulongora citemwa. Kweni kasi uwu mbunenesko?
Aghanaghanirani ntharika ya mu Baibolo iyi: ‘Uyo wakulekelera muteŵeti wake kufuma ku wanici, paumaliro wazamuŵa wambura kuwonga.’ (Zintharika 29: 21, NW) Mbunenesko kuti mwana ni muteŵeti yayi. Nangauli vili nthena, kasi mungazomerezga yayi kuti fundo iyi njakovwira pa kulera ŵana? Kulekelera ŵana, ndiposo kuŵapa vilivyose ivyo ŵakukhumba kungacitiska kuti ŵakule ‘ŵambura kuwonga.’
Mwakupambana na fundo iyi, Baibolo likuciska ŵapapi kuti: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo.” (Zintharika 22:6) Ŵapapi ŵamahara ŵakulondezga ulongozgi uwu mwa kuŵapa ŵana ŵawo malango ghakwenelera ndiposo kuwoneseska kuti ghakulondezgeka. Ŵakutimbanizga yayi pakati pa citemwa na kulekelera, nesi kuŵapa cinthu cinyake ŵana ŵawo cifukwa cakuti ŵalilira panji ŵadunduka. M’malo mwake, iwo ŵakucita vinthu mwakuyana na mazgu gha Yesu, ghakuti: “Kweni kayowoyero kinu kaŵenge, Inya, inya; Cara, cara.” (Mateyu 5:37) Kasi kulera ŵana kukusazgapo vici? Aghanaghanirani ciyelezgero cakulondezgapo ici.
“Nga ndi Mivwi mu Woko”
Baibolo likuyelezgera ubwezi wa mupapi na mwana mwa kudidimizga fundo yakuti mwana wakukhumbikwira ulongozgi wa ŵapapi. Lemba la Salmo 127:4, 5 likuti: “Nga ndi mivwi mu woko la cinkhara ndimo ŵaliri ŵana ŵa upungwe wako. Ngwa mwaŵi uyo wali nawo mu phodo lake fwa!” Ntheura, Baibolo likuyelezgera ŵana na mivwi, mupapi na cinkhara. Nga ni umo ciŵinda wakumanyira kuti muvwi wake wamulasa mwamwaŵi waka yayi ico wakukhumba, ŵapapi ŵacitemwa nawo ŵakumanya kuti kulera mwana kukucitika mwamwaŵi waka yayi. Iwo ŵakukhumba kuti ŵana ŵawo ŵakure makora. Ŵakukhumbaso kuti ŵana ŵawo ŵasankhenge makora vinthu, ŵaŵe ŵamahara, ŵagege masuzgo, ndiposo ŵaŵe na vilato viwemi. Kweni kukhumba vinthu ivi pakwekha nkhwakukwana yayi.
Kasi cikukhumbikwa nchivici kuti muvwi ulase ico cikukhumbikwa? Ukwenera kunozgeka makora, kuvikilirika, kweniso ciŵinda wakwenera kudunjika makora pa ico wakukhumba kulasa. Mwakuyana waka, ŵana ŵakukhumba kuŵanozgekereska, kuŵavikilira, ndiposo kuŵalongozga mwakuti ŵakule makora. Tiyeni tiwone nthowa zitatu zakulelera ŵana izi, yiliyose payekha.
Kunozga Makora Muvwi
Mivwi iyo ŵaciŵinda ŵakagwiliskiranga nchito kale ŵakayinozganga makora. Ŵakawoneseskanga kuti tumakuni twakuŵikako mivwi nthupepu ndiposo nthwakunyoroka. Kweniso muvwi ukeneranga kuŵa wakuthwa. Ku lwande lunyake lwa tumakuni ŵakakakangako mahungwa mwakuti muvwi uleke kuputaputa na mphepo.
Ŵapapi ŵakukhumba kuti ŵana ŵawo ŵaŵe nga ni mivwi yakunyoroka ndiposo ŵaŵe ŵakukhazikika. Ntheura, usange ŵapapi ŵali na mahara, ŵalekelerenge yayi maubudi gha ŵana ŵawo, kweni ŵaŵawovwirenge mwacitemwa mwakuti ŵanyololere. Pali vinandi vyakuti ŵapapi ŵacite kwa mwana waliyose, cifukwa “undere ukuvungika mu mtima wa mwana.” (Zintharika 22:15) Ndico cifukwa cake Baibolo likuciska ŵapapi kuti ŵalangenge ŵana ŵawo. (Ŵaefeso 6: 4) Kulanga mwana nkhuwemi comene cifukwa kukunozga maghanoghano na nkharo yake.
Nchambura kuzizwiska kuti lemba la Zintharika 13:24 likuti: “Uyo walije kutimba mwana wake wakumunangira, kweni uyo wakumutemwa wakutendekera kumulanga.” Mu nkhani iyi kutimba kukung’anamura nthowa yiliyose iyo yingaŵapo ya kulangira mwana. Para mupapi wakulanga mwana mwacitemwa, wakukhumba kuti mwana waleke vinthu ivyo vingacitiska kuti wazakaleke kuŵa wacimwemwe para wakura. Mbunenesko, kuleka kulanga mwana kungalongora kuti mukumutemwa yayi, peneapo kumulanga nchilongolero cakuti mukumutemwa.
Mupapi wacitemwa wakovwira mwana kuti wapulikiske vifukwa ivyo wakumupira malango. Mwantheura, kulanga kukung’anamura kupeleka malango na cilango para wananga yayi, kweni cakuzirwa comene ndico kovwira mwana kuti wapulikiske malango. Baibolo likuti: “Uyo wakusunga dango ndi mwana wa vinjeru.”—Zintharika 28: 7.
Mahungwa agho ciŵinda wakakakiliranga ku mivwi ghakawovwiranga kuti mivwi yake yendenge mwakunyoroka para waponya. Mwakuyana waka, ŵana ŵangasungilira visambizgo vya mu Baibolo ivyo mweneko ni Mwambiski wa mbumba nanga ni para mbalara ndipo ŵamba kukhala paŵekha. Ŵangasanga navyo candulo kwa umoyo wose. (Ŵaefeso 3: 14, 15) Ni mwawuli umo ŵapapi ŵangasimikizgira kuti visambizgo ivi ‘vyakakilirika’ ku ŵana ŵawo?
Wonani ulongozgi uwo Ciuta wakapeleka ku ŵapapi Ŵaciisrayeli ŵa mu nyengo ya Mozesi, wakuti: “Mazgu agha nkhumuwuzgani muhanya uno ghakhalenge mu mitima yinu; ndipo muŵasambizge makora ŵana ŵinu.” (Duteronome 6:6, 7) Ntheura, ŵapapi ŵakukhumbikwira kucita vinthu viŵiri. Cakwamba, iwoŵene ŵakwenera kusambira ndiposo kulondezga Mazgu gha Ciuta. Ici cikung’anamura kutemwa malango ghake. (Salmo 119:97) Ndipo para ŵacita nthena, ŵangacita cigaŵa caciŵiri, ico ‘nkhusambizga makora’ ŵana ŵawo malango gha Ciuta. Kucita nthena kukukhumba kuti ŵapapi ŵasambizge ŵana ŵawo kuzirwa kwa malango agha, ndipo ŵakwenera kucita nthena mwakuwerezgawerezga.
Nchakuwonekerathu, kusambizga ŵana malango gha mu Baibolo panji kuŵalanga mwacitemwa na cilato ca kunozga maubudi kukuchujukapo yayi. Izi ni nthowa ziwemi comene za kovwilira ŵana kuti ŵakure makora.
Kuvikilira Muvwi
Tiyeni tiwelere ku ciyelezgero ico cili pa Salmo 127:4, 5. Kumbukani kuti ciŵinda wakazuzganga mivwi “phodo lake fwa!” Ndipo para mivwi yanozgeka waka, wakeneranga kuyivikilira. Ntheura, ciŵinda wakayeghanga mivwi yake mu phodo umo yikanangikanga luŵiro yayi nesi kupyoka. Cakukondweska nchakuti, Baibolo likuyowoya kuti Mesiya wali nga ni muvwi uwo Ŵadada ŵake ‘ŵakaubisa mu phodo lawo.’ (Yesaya 49:2) Yehova Ciuta uyo ni Dada wacitemwa kuluska wose wakavikilira Mwana wake Yesu, ku vyose ivyo vikatenge vinangenge umoyo wake mpaka pa nyengo yakuŵikika iyo Mesiya wakenera kufwira mwakuyana na ucimi. Nanga mpha nyengo iyi, Ciuta wakamuvikilira nipera Mwana wake mwa kumuwuska kuti wakakhale kwamuyirayira kucanya.
Mwakuyana waka, ŵapapi ŵawemi ŵakuvikilira ŵana ŵawo ku vinthu viheni ivyo vili mu caru ici. Kungaŵa kuti ŵapapi ŵakukanizga ŵana ŵawo kucita vinthu vinyake ivyo vingapangiska kuti ŵambe kucita vinthu viheni. Mwaciyelezgero, ŵapapi ŵa mahara ŵakuwona ulongozgi wakuti, “kwendezgana na ŵaheni kukwananga makhaliro ghawemi,” kuŵa wakuzirwa comene. (1 Ŵakorinte 15:33) Kuvikilira ŵana kuti ŵaleke kwendezgana na ŵanthu awo ŵakucindika yayi malango gha mu Baibolo kungapangiska kuti ŵaleke kucita vinthu ivyo vingaŵapweteka panji kuŵakoma.
Ni nyengo zose yayi apo ŵana ŵakuwonga civikiliro ca ŵapapi ŵawo. Nyengo zinyake ŵangakwiya cifukwa cakuti mukuŵakanizga kucita vinthu vinyake mwakuti muŵavikilire. Pa nkhani ya kulera ŵana, wakulemba mabuku munyake wakati: “Nangauli nyengo zinyake ŵana ŵakulongora yayi kuwonga nyengo iyo mukuŵapa cilango, kweni iwo ŵakukhumba kuti ŵapapi ŵawo ŵaŵavikilirenge. Tingacita nthena mwa kuŵa mupapi uyo wakuzirwiska udindo wake ndiposo kukana kuti ŵana ŵacitenge vilivyose ivyo ŵakukhumba.”
Kuvikilira mwana winu ku cilicose ico cingamupangiska kuti waŵavye mtende, waleke kuŵa muwemi, panji waleke kuŵa pa ubwezi na Yehova, nchilongolero cakuti mukumutemwa. Peneapo ŵakukura, ŵapulikiskenge cifukwa ico mukuŵapira malango, ndiposo ŵawongenge cifukwa ca kuŵavikilira mwacitemwa.
Kulongozga Muvwi
Mungawona kuti lemba la Salmo 127:4, 5 likuyaniska mupapi na “cinkhara.” Kasi ici cikung’anamura kuti dada pera ndiyo wangasambizga makora ŵana? Yayi. Fundo ya ciyelezgero ici yikukhwaska wose, dada na mama, ndiposo mupapi uyo wakulera yekha ŵana. (Zintharika 1:8) Mazgu ghakuti “cinkhara” ghakung’anamura kuti pakakhumbikwiranga nkhongono kuti ciŵinda waponye muvwi. Mu nyengo zakale kuwaro kwa uta ŵakaŵikangako mkuŵa, ndipo msilikari wakazunurikanga kuti ‘wakukweŵa uta.’ Nyengo zinyake wakakhumbikwiranga kudyaka lwande lunyake lwa uta kuti wapinde lukuzi lwake. (Yeremiya 50:14, 29) Pakakhumbikwiranga nkhongono ndiposo kuyezgayezga kuti waguze lukuzi mwakuti waponye muvwi.
Mwakuyana waka, kulera ŵana kukukhumba kufwilirapo. Nga ni umo muvwi ungatondekera kujiponya, ŵana nawo ŵangakura makora yayi kwambura kufwilirapo kwinu. Cacitima nchakuti, ŵapapi ŵanandi mazuŵa ghano ŵakutondeka kufwilirapo mwakuti ŵalere makora ŵana ŵawo. Iwo ŵakukhumba waka umoyo upusu. Ŵakuleka ŵana ŵawo kuti ŵasambizgike na TV, sukulu, ndiposo ŵanyawo za ico nchiwemi na ciheni, nkharo, na nkhani za kugonana. Ŵakuzomerezga ŵana kuti ŵaŵe na cilicose ico ŵakukhumba. Ndipo para ŵawona kuti nchakusuzga kuyowoya kuti cara, iwo ŵakuŵazomerezga waka ndipo ŵakujigowokera mwa kuyowoya kuti ŵakukhumba yayi kukwiyiska ŵana ŵawo. Kweni unenesko ngwakuti, kuŵalekelera ndiko kungaŵananga comene.
Kulera ŵana ni mulimo wakusuzga comene. Nangauli kucita mulimo uwu na mtima wose mwakovwirika na ulongozgi wa Mazgu gha Ciuta kukukhumba kufwilirapo, kweni uli na vyandulo vinandi. Magazini yinyake yikati: “Ŵakusanda . . . ŵasanga kuti ŵana awo ŵakalereka na ŵapapi awo ŵakuzirwiska udindo wawo, ŵeneawo ŵakovwira ŵana ŵawo, ndiposo ŵakuzomerezga yayi ŵana ŵawo kuti ŵacitenge vilivyose ivyo ŵakukhumba, ŵakuŵa na mahara ku sukulu, ŵakuŵa paubwezi uwemi na ŵanyawo, ŵakuŵa ŵacimwemwe, ndipo ŵakuŵa ŵakukondwa kuluska ŵana awo ŵapapi ŵawo ŵakuŵalekelera panji mbakali comene.”
Paliso candulo cinyake ca kujumpha apa. Kukwambilira tanguwona cigaŵa cakwamba ca lemba la Zintharika 22:6 ico cikuti: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo.” Vesi ili likulutilira na mazgu ghakukondweska ghakuti: “Ndipo para wakura kuti wawukengemo cara.” Kasi ntharika iyi yikung’anamura kuti nyengo zose mwana walekenge kuwukamo mu ivyo mwamusambizga? Viŵi yayi. Mwana winu wali na wanangwa wa kusankha vyakucita para wakura. Kweni vesi ili liri na cisimikizgo cakukondweska ku ŵapapi. Kasi nchisimikizgo wuli?
Usange mukusambizga ŵana ŵinu mwakuyana na ulongozgi wa mu Baibolo, ndikuti mukuŵalera mu nthowa yakuti ŵazakaŵe ŵakukondwa para ŵakura. (Zintharika 23:24) Mulimose umo vingaŵira, nozgekereskani ŵana ŵinu, ŵavikilirani, ndiposo ŵalongozgani. Para mwacita nthena, muzamudandaurapo yayi.
[Cithuzithuzi pa peji 13]
Kasi ŵapapi ŵakulongora kuti ŵakutemwa ŵana ŵawo mwa kuŵazomerezga kucita cilicose ico ŵakukhumba?
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Mupapi wacitemwa wakuyowoya cifukwa ico waŵikira malango mu mbumba
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Ŵapapi ŵawemi ŵakuvikilira ŵana ŵawo ku vinthu viheni ivyo vili mu caru ici
[Cithuzithuzi pa peji 16]
Kulera ŵana ni mulimo wakusuzga comene, kweni vyandulo ni vinandi