Tili Kulengeka ‘Mwakuzizwiska’

‘Nili kulengeka mu nthowa yakuzizwiska.’—SALMO 139:14, NW.

 1. Cifukwa wuli ŵanthu ŵanandi awo ŵakughanaghana makora ŵakuti vilengiwa vya mu caru vili kulengeka na Ciuta?

CARU nchakuzura na vilengiwa vyakuzizwiska. Kasi vikaŵako wuli? Ŵanji ŵakugomezga kuti zgoro la fumbo ili likukhumba nakuti muzunure kuti kuli Mlengi wavinjeru yayi. Ŵanyake ŵakugomezga kuti kwambura kuzunura Mlengi, mbwenu cilengiwa ungacipulikiska yayi. Iwo ŵakugomezga kuti vilengiwa vya mu caru vili kulengeka mwakuzizwiska comene ndipo ni vyakupambanapambana, mwakuti cingaŵa cakupulikikwa yayi kuyowoya kuti vili kuŵako waka vyekha. Ŵanthu ŵanandi, kusazgapo ŵasayansi ŵanyake, ŵali na ukaboni wakukwana wakuti vilengiwa vili kulengeka na Mlengi wavinjeru ndiposo wankhongono comene.a

 2. Kasi nchivici cikacitiska Davide kuti walumbe Yehova?

² Themba Davide la mu nyengo ya Ŵaisrayeli ŵakale, nalo likawona kuti Mlengi ngwakwenelera malumbo cifukwa ca vilengiwa vyake vyakuzizwiska. Nangauli mu nyengo ya Davide kukaŵavya visulo vya ŵasayansi nga ni ivyo viliko mazuŵa ghano, kweni wakamanya kuti Ciuta wali kulenga vinthu vinandi comene vyakuzizwiska. Kuwona waka umo thupi lake likalengekera, Davide wakazizikika na luso ulo Ciuta wali nalo pakulenga. Iyo wakalemba kuti: ‘Nimulumbaninge cifukwa nili kulengeka mu nthowa yakuzizwiska. Milimo yinu njakuzizwiska! Mwandimanya nkhanirankhanira.’—Salmo 139:14.

3, 4. Cifukwa wuli nchakuzirwa kuti waliyose waghanaghanirengepo comene pa milimo ya Yehova?

³ Davide wakaghanaghanirangapo comene pa vilengiwa, lekani wakakhorwa na luso lwa Ciuta lwa kulenga. Mazuŵa ghano, visambizgo vinyake vya ku sukulu, pa wayilesi, pa TV na manyuzipepara, vingananga cipulikano ca munthu pa nkhani ya umo ŵanthu ŵali kuŵirako. Kuti tiŵe na cipulikano cakuyana na ca Davide, nase tikwenera kughanaghanirapo comene pa ivyo Ciuta wali kulenga. Tileke kwendera waka maghanoghano gha ŵanji, comenecomene pa nkhani yakuzirwa yakukhwaskana na kuŵapo kwa Mlengi ndiposo milimo yake.

⁴ Nakuti kughanaghanirapo pa milimo ya Yehova kovwirenge kuti timulumbenge comene na kugomezga ivyo wali kulayizga. Ici cipangiskenge kuti timumanye makora Yehova na kumuteŵetera. Mwantheura, tiyeni tiwone ivyo ŵasayansi ŵasanga mazuŵa ghano, ivyo vikukolerana na mazgu gha Davide ghakuti ‘tili kulengeka mu nthowa yakuzizwiska.’

Umo Tikukulira Mwakuzizwiska

5, 6. (a) Kasi tikamba wuli kuŵako? (b) Kasi ziso zithu zikugwira nchito wuli?

⁵ “Ndimwe mukawumba vyamukati [ziso, NW] vyane, mukandilunga mu nthumbo ya ŵamama.” (Salmo 139:13) Waliyose wa ise wakambira mu nthumbo ya anyina nga nkhanthu kacoko comene (selo). Kanthu aka kakaŵa kacoko comene kuluska kadontho ako kali kuumaliro kwa sentesi iyi. Kakaŵa kacoko comene kweni kakaŵa na vyose ivyo vikupanga munthu. Kakakuranga luŵiro comene. Apo mukakwaniskanga myezi yiŵiri mu nthumbo ya ŵamama ŵinu, viŵaro vinu vikuruvikuru vikaŵa kuti vyapangika kale. Vinyake mwa viŵaro ivi zikaŵa ziso. Apo mukababikanga, ziso zinu zikaŵa zakunozgeka kusuja ndopa, kuwuskamo poizoni na maji ghambura kukhumbikwa na kulekamo tunthu twakukhumbikwa mu thupi. Para ziso zose ziŵiri za munthu mulara zikugwira makora nchito, zikusuja maji gha mu ndopa agho unandi wake ukukwana pafupifupi galoni limoza pa maminiti 45 ghalighose.

⁶ Ziso zinu zikovwiraso kuti mu ndopa muleke kuŵa mcere unandi na vinthu vinyake vyambura kukhumbikwa, kweniso kuti ndopa zendenge makora. Zikugwiraso nchito zinyake zinandi zakukhumbikwa comene, nga nkhusintha vitamini D kuŵa tunthu twakukhumbikwira, uto tukovwira kuti viwangwa vikulenge, na kupanga tumaji tunyake (hormone) uto tukovwira kuti maselo ghaswesi ghapangikenge mu viwangwa. Lekani ŵanandi ŵakuti ziso ni zakuzizwiska comene.b

7, 8. (a) Longosorani umo mwana uyo wali mu nthumbo wakukulira mu mazuŵa ghakwambilira. (b) Ni mwauli umo mwana wakuŵa nga ‘wakurungikira kusi kwa caru’?

⁷ “Karungikiro kane kuti kakabisika kwa Imwe cara, para nkhalengeka ku udesi, na kurungika kwakuzizwiska mu malo musi mu caru.” (Salmo 139:15) Selo lakwamba likagaŵika na kupanga tumaselo tunyake tunandi uto nato tukagaŵikanangaso. Pakati pajumpha kanyengo, tumaselo utu tukamba kuzgoka viŵaro vyakupambanapambana nga ni misipa, milenga, cikumba na vinyake vyantheura. Tumaselo twakuyana waka tukabanyana pamoza kupanga minofu, pamanyuma pake minofu iyi yikazgoka viŵaro. Mwaciyelezgero, pakati pajumpha masabata ghatatu kufuma apo amama ŵinu ŵakatolera nthumbo, kacithuzithuzi ka viwangwa vinu kakamba kuwoneka. Mukati mwakwaniska waka masabata ghankhondi na ghaŵiri mu nthumbo ya anyinamwe, utali winu ukaŵa nga nkhamuzumali ka 1 inci, ndipo viwangwa vyose 206 ivyo munthu wakuŵa navyo, vikaŵa kuti vyapangika kale, nangauli vikaŵa vyambura kukhoma.

⁸ Vinthu vyakuzizwiska ivi vikacitikiranga mu nthumbo ya anyinamwe, kwambura munthu waliyose kuwona, nga ni para vikacitikiranga kusi kwa caru. Mbunenesko nadi, palije munthu uyo wakumanya vinandi vya umo mwana wakukulira mu nthumbo. Mwaciyelezgero, kasi nchivici cikapangiska tunthu tucokotucoko uto tukuŵa mu maselo kuti tupangiske selo kugaŵikana na kupanga viŵaro? Panji ŵasayansi ŵazamucisanga kunthazi, kweni mazgu agho Davide wakayowoya pamanyuma pake, ghakulongora kuti Mlengi withu Yehova wakumanya makora vyose.

9, 10. Ni mwauli umo viŵaro vya mwana uyo wali mu nthumbo ‘vikulembekera’ mu “buku” la Ciuta?

⁹ “Maso ghinu ghakawona viduswa vyane; mu buku linu vikalembeka vyose, mazuŵa ghara ghakuti virungike pandaŵevye nanga nchimoza ca ivyo.” (Salmo 139:16) Selo lakwamba likaŵa na ndondomeko yose ya umo thupi linu lizamuŵira. Mukakuranga mwakulondezga ndondomeko iyi apo mukaŵa mu nthumbo ya amama ŵinu kwa myezi yinkhondi na yinayi, ndipo waliyose wakulutilira kukura mwakulondezga ndondomeko iyi kwa vilimika vyakujumpha 20. Panyengo iyo mukakuranga, thupi linu likasinthanga mwakulondezga ndondomeko iyo yikanozgekerathu mu selo lakwamba.

¹⁰ Pakuti Davide wakaŵavya cisulo cakuwonera tunthu tucokotucoko, wakamanyanga yayi za maselo na tunthu uto tukuŵa mu maselo. Kweni wakasacizga makora kuti thupi lake likakura mwakulondezga ndondomeko iyo yikanozgeka kale. Davide wakwenera kuti wakamanyangako pacoko umo mwana wakukulira mu nthumbo ya nyina, lekani wakayowoya kuti mwana wakukura mwakulondezga ndondomeko na nyengo iyo yikuŵa yakunozgekerathu. Pakulongosora za ndondomeko iyi mu sumu, Davide wakati ‘yili kulembeka’ mu “buku” la Ciuta.

11. Kasi cikacitika nchivici kuti tiwonekenge nga umo tiliri?

¹¹ Mazuŵa ghano, nchakumanyikwa kuti vinthu ivyo muli kuhara ku ŵapapi ŵinu, nga ni msinkhu, kawonekero ka cisko cinu, mtundu wa maso na sisi, na vinyake vyantheura, vikanozgekerathu na tunthu tucokotucoko uto tukaŵa mu selo lakwamba. Mu selo lililose muli tunthu uto tukucemeka kuti majini (genes) ndipo jini yiliyose nchigaŵa ca tunthu tunyake tucokotucoko uto tukucemeka DNA. Malango gha umo thupi linu likuwonekera ‘ghakulembeka’ mu DNA. Nyengo yiliyose apo maselo ghinu ghakugaŵikana kuti ghaphya ghapangike panji kuti ghaphya ghanjire mu malo mwa ghakoloŵere, vikucitika mwakulondezga malango agho ghakuŵa mu DNA. Ndipo ivi vikovwira kuti mulutilire kuŵa ŵamoyo kweniso kuti nyengo zose muwonekenge nga umo muliri. Mwee, navyo ni vinjeru na nkhongono ivyo Mlengi withu wakucanya wali navyo!

Mahara Ghithu Ghapadera

12. Nchivici cikupangiska ŵanthu kuŵa ŵapadera kuluska nyama?

¹² “Nako nkhuzirwa kwa maghanoghano ghinu kwa ine, A Yehova! nawo mbunandi pa kughapenda! Usange ndatenge ndighapende nganandi ghakuluska mcenga.” (Salmo 139:17, 18a) Nyama nazo zili kulengeka mwakuzizwiska, ndipo zinyake zikupulika comene, kuwona, kulaŵiska, kupungizga, ndipo zili na maluso ghanyake kuluska ŵanthu. Kweni Ciuta wali kupa ŵanthu mahara ghakuluska nyama yiliyose. Buku linyake la sayansi likuti: “Nangauli nyama nazo zili kulengeka mwapadera kweni ise tili ŵapadera comene cifukwa tikuyowoya maghanoghano ghithu. Tiliso ŵapadera comene cifukwa tili na khumbiro la kumanya kuti: Kasi thupi lithu lili kupangika wuli? Kasi tikalengeka wuli?” Mafumbo agha ndigho Davide nayo wakaghanaghanirangapo.

13. (a) Ni vici ivyo vikawovwira Davide kughanaghanira pa ivyo Ciuta wakukhumba? (b) Kasi tingalondezga wuli ciyelezgero ca Davide?

¹³ Cikuru comene ico cikutipangiska kuŵa ŵapadera kuluska nyama nchakuti tikughanaghanirapo pa ivyo Ciuta wakukhumba.c Ici nchimoza mwa vyawanangwa ivyo vikulongora kuti tili kulengeka “mu cikozgo ca Ciuta.” (Genesis 1:27) Davide wakagwiliskira nchito makora cawanangwa ici. Wakaghanaghaniranga pa maukaboni ghakuti kuli Ciuta, na umo vilengiwa vikulongolera mikhaliro yake yiwemi. Davide wakaŵaso na mabuku ghakwambilira gha mu Baibolo agho ghakulongora kuti Ciuta waliko ndiposo kulongosora milimo yake. Mabuku agha ghakawovwira Davide kuti wapulikiske maghanoghano gha Ciuta, wunthu wake, na khumbo lake. Cifukwa cakuti Davide wakaghanaghanirangapo pa Malemba, cilengiwa, ndiposo umo Ciuta wakacitiranga nayo, wakawovwirika kuti walumbe Mlengi wake.

Ivyo Cipulikano Cikusazgapo

14. Nchifukwa wuli tingakhumbikwira kumanya vyose yayi vyakukhwaskana na Ciuta kuti tiŵe na cipulikano mwa iyo?

¹⁴ Para Davide waghanaghanirapo comene pa cilengiwa kweniso pa Malemba, wakapulikiskanga comene kuti mahara na maluso gha Ciuta ngakuti wangaghamanya ghose yayi. (Salmo 139:6) Nase tingamanya vyose yayi. Tizamumanyapo vyose yayi vyakukhwaskana na vilengiwa vya Ciuta. (Mupharazgi 3:11; 8:17) Kweni kwizira mu Malemba na ivyo wali kulenga, Ciuta ‘walongora’ mahara ghake, ndipo ici cawovwira ŵanthu awo ŵakukhumba kumanya unenesko kuti ŵaŵe na cipulikano mwa Iyo.—Ŵaroma 1:19, 20; Ŵahebere 11:1, 3.

15. Yowoyani ciyelezgero cakulongora kukolerana pakati pa cipulikano na ubwezi withu na Ciuta.

¹⁵ Kuŵa na cipulikano kukukhumba vinandi padera pa kumanya kuti vinthu vya mu caru vili kulengeka na Mlengi wavinjeru. Kukusazgapo kugomezga Yehova Ciuta nga ni munthu uyo wakukhumba kuti timumanye, ndiposo kuti tiŵe nayo paubwezi uwemi. (Yakobe 4:8) Tingayelezgera na umo mwana wakugomezgera awiske ŵacitemwa. Para yunji wakukayikira usange adada ŵinu ŵangamovwirani nadi mu nyengo ya masuzgo, wangakhorwa yayi usange mungayowoya waka kuti mbakugomezgeka. Kweni wangakhorwa usange mungamuphalira vinthu viwemi ivyo adada ŵinu ŵamucitirani kwa nyengo yitali, ndiposo nkharo yawo yiwemi. Mwakuyana waka, kumumanya makora Yehova mwa kuŵazga Malemba, kughanaghanirapo pa cilengiwa, na kuwona umo wakuzgolera malurombo ghithu, kukutipangiska kuti timugomezgenge comene. Kukutipa khumbiro lakuti tisambirenge vinandi vya iyo, ndiposo kumulumba kwamuyirayira na kumuteŵetera mwambura uryezi. Ici nchinthu cakuzirwa comene kujumpha cilicose ico munthu wangacita.—Ŵaefeso 5:1, 2.

Penjani Ulongozgi wa Mlengi Withu

16. Kasi tingasambirakoci ku ubwezi uwo ukaŵa pakati pa Davide na Yehova?

¹⁶ “Ndisandani, A Ciuta, na kumanya mtima wane! Ndiyezgani na kumanya maghanoghano ghane! Muwone panji kangaŵamo kendero kaheni mwa ine, ndipo mundilongozge mu nthowa ya muyirayira.” (Salmo 139:23, 24) Davide wakaŵa wakusimikizga kuti Yehova wakumumanya kale makora, kusazgapo vyose ivyo wakaghanaghananga, kuyowoya panji kucita. (Salmo 139:1-12; Ŵahebere 4:13) Kumanya vinthu ivi vyakukhwaskana na Ciuta, kukapangiska Davide kuwona kuti ngwakuvikilirika nga ni umo mwana wakuŵira wambura wofi para wali na ŵapapi ŵake ŵacitemwa. Davide wakazirwiskanga ubwezi wake na Yehova ndipo kuti ubwezi uwu uleke kumara, wakaghanaghanirangapo comene pa milimo ya Yehova ndiposo kulomba. Nakuti masalmo ghanandi gha Davide, kusazgapo Salmo 139, ni malurombo agho ghali kulembeka nga ni sumu. Para tikughanaghanira pa cilengiwa ndiposo kulomba, tovwirikenge kuti nase tisendelere kwa Yehova.

17. (a) Cifukwa wuli Davide wakakhumbanga kuti Yehova wasande mtima wake? (b) Kasi umoyo withu ukukhwaskika wuli na umo tikucitira na wanangwa uwo tili kupika?

¹⁷ Pakuti tili kulengeka mu cikozgo ca Ciuta, tili na wanangwa wa kusankha. Tingasankha kucita viwemi panji viheni. Kweni tizamweruzgika mwakuyana na umo tikucitira na wanangwa uwu. Davide wakakhumbanga yayi kuŵa mu gulu la ŵakwananga. (Salmo 139:19-22) Wakakhumbanga kuŵambara vinthu ivyo vingamupweteka. Mwantheura, apo wakaghanaghaniranga pa vinjeru vya Yehova, Davide wakalomba Ciuta mwakujicefya kuti wasande maghanoghano ghake na kumulongozgera mu nthowa ya ku umoyo. Malango ghaurunji gha Ciuta ghakukhwaska waliyose, mwantheura nase tikwenera kusankha makora vinthu. Yehova wakuciska tose kuti timupulikire. Kucita nthena kupangiskenge kuti watitemwe, ndipo tisangenge vyanduro vinandi. (Yohane 12:50; 1 Timote 4:8) Kwenda na Yehova zuŵa na zuŵa kukutovwira kuti tiŵe na mtende wa mu maghanoghano, nanga nipara tili na masuzgo ghakuru.—Ŵafilipi 4:6, 7.

Londezgani Mlengi Withu Wakuzizwiska

18. Apo Davide wakaghaniranga pa cilengiwa, kasi wakayowoyaci?

¹⁸ Apo Davide wakaŵa muwukirano, kanandi wakaŵanga kuuliska. Apo mberere zikasindamanga kurya utheka, iyo wakinuskiranga maso ghake kucanya. Mukati mwa usiku, Davide wakaghanaghanirangapo umo cilengiwa ciliri cakuzizwiska ndiposo ivyo wangasambirako. Davide wakalemba kuti: “Mtambo kucanya ukupharazga ucindami wa Ciuta; mlengalenga ukulongora mlimo wa mawoko ghake. Zuŵa likuyowoyeskana na zuŵa, ndipo usiku ukulongora vya mahara ku usiku.” (Salmo 19:1, 2) Davide wakamanyanga kuti wakakhumbikwiranga kupenjerezga na kulondezga uyo wali kulenga vinthu vyose mwakuzizwiska. Nase ndimo tikwenera kucitira.

19. Ni sambiro wuli ilo ŵana na ŵalara ŵangasambirapo cifukwa cakuti ŵali ‘kulengeka mwakuzizwiska’?

¹⁹ Davide wakaŵa ciyelezgero ku mwana wake Solomoni uyo pamanyuma wakazakalemba kuti: “Kumbuka Mlengi wako mu mazuŵa gha uphya wako . . . Muwope Ciuta, na kusunga malango ghake, cifukwa ici ndico mlimo wose wa munthu.” (Mupharazgi 12:1, 13) Kufuma apo wakaŵa muwukirano, Davide wakamanyanga kale kuti wali kulengeka ‘mwakuzizwiska.’ Cifukwa cakuti Davide wakacitapo kanthu pa ivyo wakamanya, wakasanga vyanduro vinandi mu umoyo wake wose. Usange tose, ŵawukirano na ŵalara tikulumba na kuteŵetera Mlengi withu, tiŵenge ŵakukondwa sono na munthazi. Pakuyowoya za awo ŵakusendelera kwa Yehova na kulondezga nthowa zake zaurunji, Baibolo likulayizga kuti: “Ŵakupasa vipasi ndipera mu ucekuru, ŵatikita na kupakasa, mwakuti ŵalongore umo waliri Yehova wakunyoroka.” (Salmo 92:14, 15) Kweniso tiŵenge na cilindizga ca kuzakasangwa na milimo yakuzizwiska ya Mlengi withu kwamuyirayira.

[Mazgu ghamusi]

Kasi Mungalongosora?

• Kasi umo mwana uyo wali mu nthumbo wakukulira kukulongora wuli kuti tili ‘kulengeka mwakuzizwiska’?

• Cifukwa wuli tikwenera kughanaghanirapo pa ivyo Yehova wakukhumba?

• Kasi pali kukolerana wuli pakati pa cipulikano na ubwezi withu na Yehova?

[Vithuzithuzi pa peji 17]

Mwana uyo wali mu nthumbo wakukura mwakulondezga ndondomeko yakunozgekerathu

DNA

[Kulongosora Cithuzithuzi]

Unborn fetus: Lennart Nilsson