“Ine Ndili Namwe”
“Thenga la Yehova, wakayowoya na ŵanthu . . . kuti, ‘Ine ndili namwe, wakuti Yehova.’”—HAGAI 1:13.
1. Kasi Yesu wakayaniska mazuŵa ghano na vici?
TILI mu nyengo yakuzirwa comene. Ucimi wa Baibolo uwo wafiskika ukulongora kuti kwamba mu 1914 tili mu “zuŵa la Fumu.” (Civumbuzi 1:10) Panyake muli kusambirapo nkhani iyi, ndipo mukumanya kuti Yesu wakayaniska “mazuŵa gha Mwana wa munthu” para wayamba kuwusa na “mazuŵa gha Nowa” ndiposo “mazuŵa gha Loti.” (Luka 17:26, 28) Ntheura Baibolo likulongora kuti ivyo vikacitika mu mazuŵa gha Nowa na mazuŵa gha Loti vikuyana na ivyo vikucitika lero. Ndipouli, pali vyakucitika vinyake ivyo tikwenera kughanaghanirapo.
2. Kasi Yehova wakaŵatuma nchito wuli Hagai na Zekariya?
2 Tiyeni tiwone umo vikaŵira kale mu nyengo ya nchimi Hagai na Zekariya. Kasi nchimi ziŵiri zakugomezgeka izi zikayowoya uthenga wuli uwo ukukhwaska ŵanthu ŵa Yehova mazuŵa ghano? Hagai na Zekariya ghakaŵa ‘mathenga gha Yehova’ ku Ŵayuda ŵakati ŵafuma mu wuzga ku Babulone. Ŵakatumika kupanikizgira Ŵaisrayeli kuti Ciuta wakaŵa nawo pa nchito ya kuzengaso tempele. (Hagai 1:13; Zekariya 4:8, 9) Nangauli mabuku agho Hagai na Zekariya ŵakalemba ngafupi, kweni nchigaŵa ca “Malembo ghose ghakupelekeka na Ciuta [agho] ghakwanduliraso kusambizga, na kucenya, na kunozga, na kulanga uko kuli mu urunji.”—2 Timote 3:16.
Vikwenera Kutikhwaska
3, 4. Cifukwa wuli tikunweka na uthenga wa Hagai na Zekariya?
3 Uthenga wa Hagai na Zekariya ukaŵa wakovwira nadi ku Ŵayuda nyengo yira, ndipo ivyo ŵakayowoya vikafiskika. Kweni cifukwa wuli tikukhorwa kuti ivyo vili mu mabuku agha vikutikhwaska lero? Lemba la Ŵahebere 12:26-29 likutovwira pa fundo iyi. Pa lemba ili, mpositole Paulosi wakayowoya mazgu agho ghali pa Hagai 2:6, agho ghakuti Ciuta ‘wasunkhunyenge mtambo na caru capasi.’ Ntheura ‘wabwangandurenge cizumbe ca maufumu; . . . [na] kuparanya nkhongono za maufumu gha ŵamitundu.’—Hagai 2:21, 22.
4 Pakuzunura mazgu gha Hagai, Paulosi wakalongosora ivyo vicitikirenge “maufumu gha ŵamitundu,” kweniso wakayowoya za ukuru wa Ufumu wambura kusunkhunyika uwo Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵazamupokera. (Ŵahebere 12:28) Ntheura mungawona kuti maucimi gha Hagai na Zekariya ghakayowoya vinthu vya munthazi ivyo vikaŵa vindafiskike apo buku la Ŵahebere likalembekanga. Lero pa caru capasi pacali Ŵakhristu ŵakuphakazgika awo mbahaliri ŵa Ufumu wa Mesiya pamoza na Yesu. Ntheura maucimi gha Hagai na Zekariya ngakuzirwa na lero wuwo.
5, 6. Kasi vinthu vikaŵa wuli apo Hagai na Zekariya ŵakacimanga?
5 Buku la Ezra likulongosora ivyo vikacitika pambere nchimi ziŵiri izi zindayambe kucima. Ŵayuda ŵakati ŵawera ku wuzga ku Babulone mu 537 B.C.E., Kazembe Zerubabele na Musofi Mukuru Joshua (panji Jeshua) ŵakalongozga pa nchito ya kuzenga lufura lwa tempele liphya mu 536 B.C.E. (Ezra 3:8-13; 5:1) Nangauli ici cikaŵa cakukondweska, nyengo yicoko waka Ŵayuda ŵakamba kopa comene. Lemba la Ezra 4:4 likuti “ŵanthu ŵamu caru” ‘ŵakatomboroska mawoko gha ŵa mu Yuda, ŵakaŵasuzga pakuzenga.’ Ŵalwani aŵa, comene Ŵasamariya ŵakaŵatetera mautesi Ŵayuda. Ŵakapepeka fumu ya Peresiya kuti yilekeske nchito ya kuzenga tempele.—Ezra 4:10-21.
6 Mwamphu uwo ŵakaŵa nawo pa nchito ya kuzenga tempele ukamara. Ŵayuda ŵakayamba kutangwanika na milimo yawo. Kweni mu 520 B.C.E., pakati pajumpha vilimika 16 kufuma apo lufura lwa tempele lukazengekera, Yehova wakawuska Hagai na Zekariya kuti ŵaciske ŵanthu mwakuti ŵayambeso kuzenga tempele. (Hagai 1:1; Zekariya 1:1) Ŵayuda ŵakakhozgeka na mathenga gha Ciuta agha, kweniso ukaboni wakuti Yehova waŵenge nawo. Ntheura ŵakayambaso nchito ya kuzenga tempele, ndipo ŵakamalizga mu 515 B.C.E.—Ezra 6:14, 15.
7. Kasi umo vinthu vikaŵira mu nyengo ya zinchimi vikuyana wuli na lero?
7 Kasi mukulimanya ng’anamuro la vinthu ivi kwa ise? Tili na nchito ya kupharazga “makani ghawemi . . . gha Ufumu.” (Mateyu 24:14) Nkhondo ya Caru I yikati yamara, vikayowoyeka mwakuwerezgawerezga kuti nchito iyi yikwenera kucitika. Mwakuyana na umo Ŵayuda ŵakafwatukira mu wuzga wanadi ku Babulone, ŵanthu ŵa Yehova ŵa mazuŵa ghano ŵakafwatuka ku wuzga wa Babulone Mukuru, uwo ni ufumu wa cisopo cautesi. Ŵakuphakazgika ŵa Ciuta ŵakajipeleka comene pa nchito ya kupharazga, kusambizga na kulongozgera ŵanthu ku cisopo caunenesko. Nchito iyi yalutilira mpaka lero, ndipo yakura kuluska kale, nakuti namwe panji mukucitako. Iyi ni nyengo yakuti nchito iyi yicitike, cifukwa umaliro wa mgonezi uheni uwu wuli pafupi! Nchito iyo Ciuta watipa yilutilirenge mpaka Yehova wanjilirepo pa vyakucita vya ŵanthu pa “suzgo yikuru.” (Mateyu 24:21) Ntheura uheni uzamumara ndipo cisopo caunenesko cizamuthaza pa caru cose capasi.
8. Cifukwa wuli tikukhorwa kuti Ciuta wali nase pa nchito yithu?
8 Umo tikuwonera mu maucimi gha Hagai na Zekariya, tikukhorwa kuti Yehova waŵenge nase ndipo watitumbikenge apo tikucita nchito iyi na mtima wose. Nangauli ŵanyake ŵakuyezga kuwezgera nyuma ŵateŵeti ŵa Ciuta panji kuŵalekeska nchito iyo ŵapika, palije boma ilo lajandizga nkhanira fikepo nchito ya kupharazga. Wonani waka umo Yehova watumbikira nchito ya Ufumu kufuma apo Nkhondo ya Caru I yikamalira kuzakafika muhanya uno! Ndipouli, pacali vinandi vyakuti ticite.
9. Kasi tikwenera kughanaghanira vinthu wuli ivyo vikacitika kale, ndipo cifukwa?
9 Kasi ivyo tikusambira mu mabuku gha Hagai na Zekariya vingaticiska wuli kuti tilutilire kupulikira langulo la Ciuta lakuti tipharazge na kusambizga ŵanthu? Tiyeni tiwone vinyake ivyo tingasambira mu mabuku ghaŵiri gha Baibolo agha. Wonani vinyake ivyo vikacitika apo Ŵayuda ŵakazenganga tempele ŵakati ŵawera ku wuzga. Umo tanguwonera kale, Ŵayuda ŵakati ŵawelera ku Yerusalemu kufuma ku Babulone ŵakalutizga yayi kuzenga tempele. Ŵakati ŵazenga lufura, ŵakawa nkhumbi. Kasi ŵakamba kughanaghana vici? Ndipo ise tingasambirapo vici?
Kuŵa na Maghanoghano Ghawemi
10. Kasi Ŵayuda ŵakamba kuŵa na maghanoghano wuli ghaheni, ndipo cikacitika nchivici?
10 Ŵayuda awo ŵakawelera ku Yerusalemu ŵakatenge: “Nyengo yindize.” (Hagai 1:2) Pakwamba nchito ya kuzenga lufura mu 536 B.C.E., ŵakayowoyapo yayi kuti “nyengo yindize.” Kweni ŵazengezgani ŵawo ŵakati ŵaŵawukira, ndiposo boma likati lanjilirapo, ŵakagongowa. Ŵayuda ŵakamba kuŵika mtima pa nyumba zawo na kulimbikira kuti ŵakhale pawemi. Pakuwona mphambano iyo yikaŵapo pakati pa nyumba zawo zakuzengeka na mathabwa ghapacanya na tempele lambura kumalizgika, Yehova wakafumba kuti: “Kasi ndi nyengo yakuti imwe mukukhala mu nyumba za mathabwa ghakuŵajika, kweni nyumba iyi yikukhala yakupasuka?”—Hagai 1:4.
11. Cifukwa wuli Yehova wakaŵacenya Ŵayuda mu nyengo ya Hagai?
11 Inya, Ŵayuda ŵakaŵika mtima pa vinthu vinyake. M’malo mwakuti ŵacite dankha khumbo la Yehova lakuti ŵazenge tempele, ŵanthu ŵa Ciuta ŵakalimbikira kucita makhumbiro ghawo na kujinozgera pakukhala. Nchito ya kunozga nyumba yakusoperamo Ciuta yikayima. Mazgu gha Yehova agho ghali kulembeka pa Hagai 1:5 ghakaciska Ŵayuda kuti ‘ŵalanguruke umo ŵakakhaliranga.’ Yehova wakaŵaphalira kuti ŵakhale cete na kulanguruka pa ivyo ŵakacitanga, kuti ŵawone ivyo vikaŵacitikira cifukwa ca kuzerezga nchito ya kuzenga tempele.
12, 13. Kasi lemba la Hagai 1:6 likulongosora wuli ivyo vikacitikira Ŵayuda, ndipo kasi vesi ili likung’anamuraci?
12 Umo namwe mukwenera kuti mukughanaghanira, vikaŵasuzga comene Ŵayuda cifukwa cakuti ŵakaleka kucita dankha nchito yakuzirwa. Pulikani ivyo Ciuta wakayowoya pa Hagai 1:6: “Mwaseŵa comene na kuvuna pacoko waka; mwarya kweni kukhuta cara; mwamwa kweni kukhorwa cara; mukujivwarika kweni munthu nayumo wakuthukira; ndipo . . . wanjombe wakupokera njombe kuyiŵika mu thumba lakudoroka.”
13 Ŵayuda ŵakaŵa mu caru ico Ciuta wakaŵapa, kweni cikapambikanga umo ŵakakhumbiranga yayi. Yehova wakaŵanora vitumbiko umo wakaŵasokera kale. (Duteronome 28:38-48) Pakuti Ciuta wakaŵaleka, Ŵayuda ŵakaseŵanga mbuto kweni ŵakavunanga pacoko comene ndipo ŵakakhorwanga yayi. Ŵakajivwarika, kweni ŵakathukiranga yayi cifukwa cakuti Ciuta wakaŵatumbika cara. Nakuti vikaŵa ngati ndarama izo ŵakasanganga zikanjiranga mu thumba la vidolozi vinandi, ndipo ŵeneko ŵakawonanga kawemi yayi. Kasi mazgu ghakuti “mwamwa kweni kukhorwa cara” ghakung’anamuraci? Mazgu agha nagho ghakulongora kuti Ciuta wakaŵanora vitumbiko Ŵayuda. Ŵakasanganga vinyo mucoko comene, ndipo ŵakakhorwanga nayo yayi.
14, 15. Kasi tikusambirapo vici pa Hagai 1:6?
14 Mu nkhani iyi tikusambiramo umo Ŵayuda ŵakazengeranga panji kutozga nyumba yayi. Vilimika vinandi pambere ŵanthu aŵa ŵandalute ku wuzga, Amosi wakacenya ŵasambazi mu Israyeli cifukwa ca “nyumba za minyanga ya zovu” na “vitara vya minyanga ya zovu” ivyo ŵakagonangapo. (Amosi 3:15; 6:4) Nyumba zapacanya na katundu wakutowa uyo wakaŵamo vikakhaliska yayi. Ŵalwani ŵakiza na kupoka vyose. Kweni vilimika vikati vyalutapo, ŵakati ŵafwatuka mu wuzga wa vilimika 70, ŵanthu ŵanandi ŵa Ciuta ŵakasambirapo kanthu yayi. Kasi ise tisambirengepo? Cingaŵa cakwenelera kuti waliyose wajifumbe kuti: ‘Kasi nkhuŵikapo mahara wuli kutozga nyumba yane? Kasi nkhughanaghana kusazgirako masambiro pa nchito yane, nangauli ghangatora vilimika vinandi na kunijandizga vinthu vyakuzirwa pa umoyo wane wauzimu?’—Luka 12:20, 21; 1 Timote 6:17-19.
15 Ivyo tikuŵazga pa Hagai 1:6 vikwenera kutovwira kumanya kuti nchakuzirwa kutumbikika na Ciuta pa umoyo withu. Ŵayuda ŵakale ŵara ŵakaŵavya thumbiko la Ciuta, ndipo ŵakasuzgika. Kwali tili ŵasambazi kwali yayi, usange Yehova wandatitumbike, ubwezi withu na iyo unganangika. (Mateyu 25:34-40; 2 Ŵakorinte 9:8-12) Kweni kasi tingapokera wuli thumbiko ili?
Yehova Wakovwira na Mzimu Wake
16-18. Kasi lemba la Zekariya 4:6 likang’anamuranga vici kale?
16 Munyake wa Hagai, Zekariya, wakayowoya nthowa iyo Yehova wakaciskira na kutumbika ŵanthu ŵakujipeleka nyengo iyo. Nakuti ndimo watumbikirenge na imwe wuwo. Tikuŵazga kuti: “Na nkhondo cara, panji na nkhongono cara, kweni na mzimu wane, wakuti Yehova wa mipingo.” (Zekariya 4:6) Panji kanandi mukupulika vesi ili likuzunurika, kweni kasi mazgu agha ghakang’anamuranga vici ku Ŵayuda mu nyengo ya Hagai na Zekariya, ndipo ghakung’anamuraci kwa imwe?
17 Kumbukani kuti mazgu ghakupelekeka na mzimu agho Hagai na Zekariya ŵakayowoya ghakaŵa ghakovwira comene kale. Ivyo nchimi izi zikayowoya vikakhozga nkhongono Ŵayuda ŵakugomezgeka. Hagai wakamba kucima mu mwezi wacinkhondi na cimoza wa cilimika ca 520 B.C.E. Ndipo Zekariya wakamba kucima mu mwezi wacinkhondi na citatu wa cilimika ici. (Zekariya 1:1) Umo mungawonera pa Hagai 2:18, nchito ya kuzenga lufura lwa tempele yikambaso kucitika na mtima wose mu mwezi wacinkhondi na cinayi. Ntheura Ŵayuda ŵakaciskika kwamba nchito, ndipo ŵakagomezga kuti Yehova waŵenge nawo. Mazgu agho ghali pa Zekariya 4:6 ghakulongora kuti Ciuta wakaŵa nawo.
18 Apo Ŵayuda ŵakiza ku caru cawo mu 537 B.C.E., ŵakaŵavya ŵasilikari. Kweni Yehova wakaŵavikilira na kuŵalongozga pakufuma ku Babulone. Nakuti wakaŵalongozga na mzimu wake apo ŵakayamba kugwira nchito pa tempele nyengo yicoko waka ŵakati ŵafika. Ŵakati ŵayambaso kugwira nchito na mtima wose, Yehova wakanozgeka kuŵawovwira na mzimu wake utuŵa.
19. Kasi mzimu wa Ciuta ukatonda vici?
19 Kwizira mu mboniwoni zinkhondi na zitatu izo Zekariya wakawona, wakakhorwa kuti Yehova waŵenge nawo ŵanthu ŵake pakuzenga tempele mpaka paumaliro. Mboniwoni yacinayi iyo yili mu Zekariya cipaturo 3, yikulongora kuti Satana wakajandizganga Ŵayuda mwakuti ŵaleke kumalizga tempele. (Zekariya 3:1) Satana wakakhumba yayi kuti Musofi Mukuru Joshua wateŵetere ŵanthu pa tempele liphya. Nangauli Dyabulosi wakayezga kutimbanizga Ŵayuda pakuzenga tempele, mzimu wa Yehova ukawovwira kuwuskapo vikhuŵazgo na kuŵapa nkhongono kuti ŵalutilire kuzenga tempele mpaka kumalizga.
20. Kasi mzimu utuŵa ukaŵawovwira wuli Ŵayuda kucita khumbo la Ciuta?
20 Vikawoneka ngati pakaŵa cikhuŵazgo cikuru comene cifukwa cakuti ŵalara ŵa boma ŵakayimiska nchito ya kuzenga. Kweni Yehova wakalayizga kuwuskapo cikhuŵazgo cikuru nga ni “lupiri” ici na kucizgora “cidikha.” (Zekariya 4:7) Ici cikacitika nadi! Fumu Dariyasi I yikapenja na kusanga kalata ya Sayirasi iyo mukaŵa langulo lakuti Ŵayuda ŵazengeso tempele. Ntheura Dariyasi wakati nchito yiyambeso na kulangura kuti ŵatoreko ndarama ku thumba la uthemba mwakuti ziwovwire Ŵayuda pa nchito iyi. Vinthu vikasintha! Kasi mzimu wa Ciuta ukawovwirapo? Nkhanira! Tempele likamara kuzengeka mu 515 B.C.E., mu cilimika cacinkhondi na cimoza ca muwuso wa Dariyasi I.—Ezra 6:1, 15.
21. (a) Mu nyengo zakale, kasi Ciuta ‘wakasunkhunya mitundu’ mwanthowa wuli ndipo “vyuma . . . vya mitundu yose” vikizamo wuli? (b) Kasi ivi vikucitika wuli lero?
21 Pa Hagai 2:5, nchimi iyi yikakumbuska Ŵayuda phangano ilo Ciuta wakacita nawo pa Lupiri lwa Sinayi, ndipo “lupiri lose lukasunkhunyika comene.” (Exodus 19:18) Mu mazuŵa gha Hagai na Zekariya, Yehova wakaghanaghana kusunkhunyaso vinthu, umo mazgu gha ntharika ghakulongosolera mu Hag. 2 mavesi 6 na 7. Muwuso wa Peresiya ukenera kuyaghayika, kweni nchito pa tempele yikenera kulutilira mpaka paumaliro. Ŵanthu ŵa mitundu yinyake, awo ŵakucemeka “vyuma . . . vya mitundu yose” ŵakenera kulumba Ciuta pamoza na Ŵayuda pa malo ghakusoperapo agha. Mazuŵa ghano, Ciuta ‘wasunkhunya mitundu’ na nchito yithu ya kupharazga, ndipo “vyuma . . . vya mitundu yose” viza na kusopa Ciuta pamoza na Ŵakhristu ŵakuphakazgika awo ŵacali pa caru capasi. Inya, Ŵakhristu ŵakuphakazgika na mberere zinyake ŵakuzuzga nyumba ya Yehova na ucindami. Ŵasopi ŵaunenesko aŵa ŵakulindilira nyengo iyo Yehova wazamusunkhunya ‘mtambo na caru’ mu nthowa yinyakeso. Nyengo iyi wazamucita nthena mwakuti waparanye nkhongono za maufumu gha ŵamitundu.—Hagai 2:22.
22. Kasi mitundu yikusunkhunyika wuli, ndipo nchivici cacitika, kweniso nchivici cicitikenge munthazi?
22 Tikukumbuskika vinthu vinandi ivyo vikacitika pa kusunkhunya uku, vyeneivyo ŵaviyelezgera na “mtambo, na caru capasi, na nyanja, na mtunda.” Cinyake nchakuti Satana Dyabulosi na viŵanda vyake ŵakaponyeka pa caru capasi. (Civumbuzi 12:7-12) Kweniso nchito ya kupharazga iyo ŵakuphakazgika ŵa Ciuta ŵakudangilira yasunkhunya ŵanthu ŵa mgonezi uwu. (Civumbuzi 11:18) Nangauli vili nthena, “mzinda ukuru” wa vyuma vya mitundu yose wiza mu Israyeli wauzimu na kuteŵetera Yehova. (Civumbuzi 7:9, 10) Mzinda ukuru ukukolerana na Ŵakhristu ŵakuphakazgika pa nchito ya kupharazga makani ghawemi ghakuti sonosono apa Ciuta wazamusunkhunya mitundu pa Haramagedoni. Para ici cacitika, cisopo caunenesko cizamuŵa cakufikapo pa caru cose capasi.
Kasi Mukukumbuka?
• Kasi mphawuli apo Hagai na Zekariya ŵakateŵeteranga, ndipo vinthu vikaŵa wuli?
• Kasi mungalondezga wuli uthenga uwo Hagai na Zekariya ŵakayowoya?
• Cifukwa wuli lemba la Zekariya 4:6 ndakukhozga kwa imwe?
[Vithuzithuzi pa peji 8]
Ivyo Hagai na Zekariya ŵakalemba vikulongora kuti Ciuta wali nase
[Cithuzithuzi pa peji 10]
“Kasi ndi nyengo yakuti imwe mukukhala mu nyumba za mathabwa ghakuŵajika, kweni nyumba iyi yikukhala yakupasuka?”
[Cithuzithuzi pa peji 12]
Ŵanthu ŵa Yehova ŵakucitako nchito ya kusanga ‘vyuma vya mitundu’