Umo Ŵakhristu Ŵakwambilira Ŵakawoneranga Ŵaciuta ŵa Ŵaroma

MU KALATA iyo Pliny mucoko (kazembe wa Bitiniya) wakalembera Trajan, Themba la Ŵaroma, wakati: “Ici ndico nkhacitanga pakweruzga awo ŵakatenge Mbakhristu. Nkhaŵafumbanga usange Mbakhristu, usange ŵazomera, nkhaŵafumbangaso kaciŵiri ndiposo kacitatu mwakuŵawofya. Para ŵakosera ukhristu, nkhalanguranga kuti ŵakomeke.” Kweni pakuyowoya za awo ŵakalekanga Cikhristu mwa kutuka Khristu na kusopa cikozgo ca themba ndiposo vikozgo vya ŵaciuta ivyo Pliny wakizanga navyo mu khoti, iyo wakalemba kuti: “Nkhawonanga kuti ŵalije mulandu.”

Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakatambuzgikanga cifukwa ca kukana kusopa themba ndiposo vikozgo vya ŵaciuta. Kasi ŵanthu ŵa visopa vinyake awo ŵakawusikanga na Roma ŵakacitanga wuli? Kasi ŵakasopanga ŵaciuta wuli, ndipo boma la Roma likaŵawonanga wuli? Cifukwa wuli Ŵakhristu ŵakatambuzgikanga para ŵakana kusopa ŵaciuta ŵa Ŵaroma? Mazgoro gha mafumbo agha ghatovwirenge kuti tilutilire kugomezgeka kwa Yehova para tasangana na nkhani zakuyana na izo Ŵakhristu ŵakwambira ŵakasangana nazo.

Visopa vya mu Muwuso wa Roma

Mu nyengo yakale, ŵanthu awo ŵakawusikanga na Ŵaroma ŵakasopanga ŵaciuta ŵakupambanapambana, mwakuyana na viyowoyero ndiposo mitheto yawo. Nangauli cisopa ca Ŵayuda cikaŵa cacilendo ku Ŵaroma, kweni ŵakaciwonanga kuti nchakuzomerezgeka (religio licita), ndipo ŵakacivikiliranga. Pa tempele ku Yerusalemu kaŵiri pa zuŵa, ŵakapelekanga sembe ya mberere ziŵiri na ng’ombe yimoza cifukwa ca Kesare na mtundu wose wa Roma. Kwali sembe izi zikakondweskanga ciuta yumoza panji ŵanandi, Ŵaroma ŵakaŵavya navyo nchito. Cakuzirwa kwa iwo cikaŵa cakuti sembe izi zikalongoranga kuti Ŵayuda ŵakujilambika ku muwuso wawo.

Kusopa vikozgo kukazara comene. Ŵanthu ŵakagomezganga comene vidokoni vya Ŵagiriki, ndipo ŵakacitangaso mayere. Visopa vya kumafumiro gha dazi vikatenge ŵanthu awo ŵakugomezga visambizgo vyawo ŵakhalenge kwamuyirayira, ŵamanyenge vyamunthazi, ndiposo kuyowoyeskana na ŵaciuta. Visopa ivi vikathandazgika mu muwuso wose wa Roma. Mu nyengo iyi kukaŵaso ŵaciuta ŵa Ŵaeguputo nga ni Serapis na ciuta mwanakazi Isis, Atargatis ciuta mwanakazi wa Ŵasiriya, na Mithra ciuta dazi wa ku Peresiya.

Buku la Milimo likulongora makora umo kusopa vikozgo kukathandazgikira mu nyengo ya Ŵakhristu ŵakwambilira. Mwaciyelezgero, kazembe wa Ŵaroma uyo wakaŵa ku Kipro wakatemwananga na Muyuda munyake uyo wakacitanga mayere. (Mil. 13:6, 7) Ŵanthu ŵa ku Lisitira ŵakatenge Paulosi ni Heremesi, ciuta wa Ŵagiriki ndipo Baranaba ni Zeusi. (Mil. 14:11-13) Apo Paulosi wakaŵa ku Filipi wakakumana na msungwana uyo wakacitanga vyamayere. (Mil. 16:16-18) Ku Ateni Paulosi wakawona kuti ŵanthu ŵa ku malo agha ‘ŵakawonekanga kuti ŵakopa comene ŵaciuta kuluska ŵanji.’ Mu msumba uwu wakawonaso jochero ilo pakalembeka kuti, “Kwa Ciuta Wambura Kumanyikwa.” (Mil. 17:22, 23) Ŵanthu ŵa ku Efeso ŵakasopanga Aratemisi, ciuta mwanakazi. (Mil. 19:1, 23, 24, 34) Ŵanthu ŵa pa cirwa ca Melita ŵakati Paulosi ni ciuta, cifukwa cakuti wakapulika ulwilwi yayi apo wakalumika na njoka. (Mil. 28:3-6) Mu vyakucitika ivi, Ŵakhristu ŵakeneranga kuŵa maso mwakuti ŵaleke kupuluskika.

Cisopa ca Ŵaroma

Apo muwuso wawo ukakuranga, Ŵaroma ŵakamba kusopa ŵaciuta ŵanyake padera pa awo ŵakasopanga kale. M’malo mwa kuwuskamo tumagulu twa visopa vyacilendo, Ŵaroma ŵakatuzomerezga na kukolerana nato. Ntheura, mu muwuso wa Ŵaroma mukaŵa visopa vyakupambanapambana. Mu nyengo iyi munthu wakasopanga ciuta yumoza pera yayi.

Pakwamba Ŵaroma ŵakasopanga Jupiter, uyo wakacemekangaso kuti Optimus Maximus, kung’anamura kuti muwemi comene ndiposo mukuru comene. Iwo ŵakatenge wakuyana waka na ŵaciuta ŵacilendo awo pamasinda ŵakamba kuŵasopa. Ŵakagomezganga kuti ciuta uyu wali na nkhongono pa mphepo, vula, na leza. Juno uyo ŵakatenge ni muwoli wa Jupiter, ŵakamughanaghaniranga kuti wali na nkhongono pa mwezi ndiposo pa ŵanakazi. Mwana wake mwanakazi Minerva wakaŵa ciuta wa vyakuŵaja, luso, kujambura, ndiposo nkhondo.

Ŵaroma ŵakagomezgangaso ŵaciuta ŵanyake. Lares na Penates ŵakaŵa ŵaciuta ŵa mbumba. Vesta wakaŵa ciuta mwanakazi wa cipembo. Janus, uyo ŵakatenge wakaŵa na visko viŵiri wakaŵa ciuta wa vinthu vyose vyakwamba. Cakucitika cilicose cikaŵa na ciuta wake. Pax wakaŵa ciuta wa mtende, Salus wakaŵa ciuta wa umoyo, Pudicitia wakaŵa ciuta wakulaŵilira kujicepeska na utuŵa, ciuta wakulaŵilira kugomezgeka wakaŵa Fides, ciuta wakulaŵilira cikanga wakaŵa Virtus, ndipo Voluptas wakaŵa ciuta wa vyakusanguluska. Cilicose ico Ŵaroma ŵakacitanga kwali nkhwaŵekha panji pagulu, ŵakatenge cacitika na khumbo la ŵaciuta. Ntheura, kuti vinthu viŵayendere makora, ŵakeneranga kukondweska ciuta waliyose mwa kumusopa, kumupa sembe, ndiposo kucita viphikiro.

Para ŵakukhumba kumanya ivyo ŵaciuta ŵakukhumba ŵakawukwanga. Nthowa yakumanyikwa comene iyo ŵakawukwiranga yikaŵa kusanda viŵaro vya mukati vya nyama iyo ŵapeleka sembe. Para ŵawona umo vikuwonekera, ŵakamanyanga kuti ŵaciuta ŵakondwa panji yayi.

Ca kuumaliro wa vilimika vya m’ma 200 B.C.E., Ŵaroma ŵakamba kugomezga kuti ŵaciuta ŵawo ŵakuyana na ŵa ku Girisi. Mwaciyelezgero Jupiter ŵakatenge wakuyana na Zeusi, Juno wakuyana na Hera. Ŵaroma ŵakagomezgangaso vidokoni vyakulongosora ŵaciuta ŵa Ŵagiriki. Vidokoni ivi vikayowoyanga viwemi pera yayi vya ŵaciuta aŵa, vikayowoyangaso za maubudi ghawo. Mwaciyelezgero, Zeusi wakaŵa na lumbiri lwa kugona ŵanakazi na ŵana mwakucicizga ndiposo kuti wakagonananga na ŵaciuta ŵanyake. Nkharo ziheni izo ŵaciuta aŵa ŵakamanyikwanga nazo, kanandi ŵakazihayanga mu maluŵaza gha maseŵero ndipo ivi vikacitiskanga ŵanthu kughanaghana kuti ndivyo nawo ŵakwenera kucita.

Ŵanthu ŵanyake ŵakusambira ŵakwenera kuti ŵakawonanga vidokoni ivi nga ni vyanadi. Kweni ŵanji ŵakawonanga kuti ni vidokoni waka. Panji lekani Pontiyo Pilato wakafumba kuti, “Kasi unenesko nchivici?” (Yoh. 18:38) Fumbo ili likulongora maghanoghano agho ŵanthu ŵakusambira ŵanandi ŵakaŵa nagho, ghakuti nchamacitiko yayi kumanya unenesko.

Kusopa Themba

Ŵanthu ŵakamba kusopa themba mu muwuso wa Augusto (27 B.C.E.—14 C.E.). Pamanyuma pa nkhondo iyo yikacitika kwa nyengo yitali, mu vigaŵa ivyo ŵakayowoyanga Cigiriki, ŵanthu ŵanandi ŵakawona kuti nchakwenelera kumulumba Augusto cifukwa wakawovwira kuti kuŵe mtende ndiposo citukuko. Ŵanthu ŵakakhumbanga themba lakuti lilutilire kuŵavikilira. Ntheura, ŵakakhumbanga muwuso uwo ungawovwira kuti ŵanthu ŵa visopa vyakupambanapambana ŵakhalenge mwakukolerana, ŵatemwenge caru cawo, ndiposo kuti caru cose ciŵe cakukolerana pasi pa muthaski wawo. Ici cikacitiska kuti ŵambe kusopa themba.

Nangauli Augusto wakazomera yayi kuti ŵamucemenge kuti ni ciuta, kweni wakati ŵanthu ŵasopenge Roma Dea, ciuta mwanakazi. Augusto wakati wafwa ŵanthu ŵakamba kumusopa. Ntheura, ŵanthu ŵacisopa na awo ŵakatemwanga comene caru cawo ŵakamba kucindika comene muwuso wa Roma ndiposo mathemba. Mwaluŵiro, kusopa themba kukathandazgikira mu vigaŵa vyose ndipo ici cikaŵa cilongolero cakuti ŵanthu mbakugomezgeka ku boma.

Domitian (81-96 C.E.) ndiyo wakaŵa themba lakwamba ilo likakhumbanga kuti ŵanthu ŵalisopenge nga ni ciuta. Mu muwuso wake, Ŵaroma ŵakapambaniskanga pakati pa Muyuda uyo ni Mkhristu na Muyuda waka, ndipo ŵakasuskanga comene Ŵakhristu. Vikuwoneka kuti apo Domitian wakawusanga ndipo mpositole Yohane wakacimbizgikira ku Patimo cifukwa ca “kucitira ukaboni Yesu.”—Uvu. 1:9.

Yohane wakalemba buku la Uvumbuzi apo wakaŵa ku Patimo. Wakazunurapo za Antipasi, Mkhristu uyo wakakomekera ku Peregamo, malo agho ŵakasoperangako themba. (Uvu. 2:12, 13) Pa nyengo iyi boma likakhumbanga kuti Ŵakhristu nawo ŵacitenge vinthu vya cisopa ca caru. Kwali ndimo vikaŵira panji yayi, ca m’ma 112 C.E nga umo yikulongolera kalata yakuya kwa Trajan iyo yazunulika pakwamba pa nkhani iyi, Pliny wakakhumbanga kuti Ŵakhristu ŵa ku Bitiniya ŵacitenge vinthu vya cisopa ca caru.

Trajan wakalumba umo Pliny wakalangiranga Ŵakhristu awo ŵakakananga kusopa ŵaciuta ŵa Ŵaroma. Trajan wakalemba kuti: ‘Ndipouli, para munthu waleka ukhristu, ndipo walongora kuti waleka nadi, mwa kusopa ŵaciuta ŵithu, wagowokereke kwananga kwake.’

Ŵaroma ŵakawonanga kuti palije cifukwa cakuti munthu wasoperenge waka ciuta yumoza. Ŵaciuta ŵa Ŵaroma ŵakakoserezganga munthu yayi kuti wasopenge ciuta yumoza pera. Ntheura, Ŵaroma ŵakazizikikanga cifukwa ico Ciuta wa Ŵakhristu wakacitiranga sanji. Ŵaroma ŵakawonanga kuti kusopa vikozgo vya caru nchilongolero waka cakuti munthu wakukolerana na boma. Ntheura, para munthu wakana kusopa vikozgo vya themba, ŵakatenge wawukira boma. Nga umo Pliny wakawonera, pakaŵavya nthowa yakucicizgira Ŵakhristu kuti ŵasopenge vikozgo. Ŵakhristu ŵakamanyanga kuti kusopa vikozgo, nchilongolero cakuti munthu ngwambura kugomezgeka kwa Yehova. Ntheura, Ŵakhristu ŵanandi ŵakasankha kufwa m’malo mwa kusopa vikozgo vya themba.

Kasi nkhani iyi yikutisambizgaci? Mu vyaru vinyake, ŵanthu ŵakucicizgika kugwadira ndembera panji kwimba sumu ya fuko lawo. Ŵakhristu ŵakupulikira ŵamazaza. (Rom. 13:1) Kweni pa nkhani ya kugwadira ndembera panji kwimba sumu ya fuko, ŵakupulikira ulongozgi wa Yehova Ciuta, uyo wakukhumba kuti ŵamusopenge iyo pera. Nakuti Mazgu ghake ghakuŵaciska kuti, “cimbiraniko ku kusopa vikozgo” ndipo “jisungilirani ku vikozgo.” (1 Kor. 10:14; 1 Yoh. 5:21; Nah. 1:2) Yesu wakati: “Yehova Ciuta wako ndiyo ukwenera kumusopa, ndipo ndiyo pera uyo ukwenera kumucitira uteŵeti wakupatulika.” (Luka 4:8) Ntheura, tiyeni tilutilire kugomezgeka kwa Ciuta withu uyo tikumusopa.

[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 5]

Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakusopa Yehova pera

[Vithuzithuzi pa peji 3]

Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakakana kusopa themba ndiposo vikozgo

Themba Domitian

Zeusi

[Kulongosora Vithuzithuzi]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Cithuzithuzi pa peji 4]

Ŵakhristu ŵa ku Efeso ŵakakana kusopa ciuta mwanakazi, Aratemisi.—Mil. 19:23-41