MUTU 2
Baibolo ni Buku Lakufuma kwa Chiuta
Kasi Baibolo likupambana wuli na mabuku ghanyake?
Kasi Baibolo lingamovwirani wuli para muli na masuzgo?
Chifukwa wuli mungagomezga mauchimi gha mu Baibolo?
1, 2. Chifukwa wuli Baibolo ntchawanangwa chapadera chomene?
KASI mungakumbuka nyengo iyo mukapokera chawanangwa kwa mubwezi winu? Mukwenera kuti mukakondwa chomene. Nakuti chawanangwa chikulongora kuti uyo wamupani wakumutemwani chomene. Mukwenera kuti mukamuwonga mubwezi winu chifukwa cha chawanangwa icho wakamupani.
2 Baibolo ntchawanangwa chakufuma kwa Chiuta. Tikwenera kuwonga Chiuta chifukwa cha kutipa chawanangwa ichi. Baibolo likuyowoya vinthu ivyo palije buku linyake lingatiphalira. Mwachiyelezgero, likuyowoya umo kuchanya na charu vikalengekera, kweniso umo mwanalume na mwanakazi wakwamba ŵakalengekera. Baibolo lili na fundo ziwemi, izo zingatovwira para tili na masuzgo ndiposo para tikusuzgika maghanoghano. Likulongosora umo Chiuta wafiskirenge khumbo lake na kunozga charu kuti ŵanthu ŵakhalengemo makora. Baibolo ntchawanangwa chapadera chomene.
3. Kasi Yehova wakukhumba vichi pakutipa Baibolo?
3 Kweniso Baibolo ntchawanangwa chapadera chifukwa likutiphalira chinthu chinyake chakukhwaskana na Yehova Chiuta, uyo wakutipa vyose. Pakutipa Baibolo ndikuti wakukhumba kuti timumanye makora. Baibolo lingamovwirani kusendelera kwa Yehova.
4. Longosorani umo Baibolo lathandazgikira.
4 Para muli na Baibolo ndikuti muli na buku ilo lili na ŵanthu ŵanandi. Baibolo lose, panji mabuku ghanyake gha mu Baibolo, ghasindikizgika mu viyowoyero vyakujumpha 2,600. Ndipo ŵanthu awo ŵali na Baibolo mbanandi chomene kuluska awo ŵalije. Sabata yiliyose, ŵanthu ŵakugura panji kupokera Mabaibolo ghakujumpha 1 miliyoni. Pakusindikizgika Mabaibolo ghanandi chomene ndiposo mabuku ghanyake gha mu Baibolo. Palije buku linyake ilo lingayana na Baibolo.
5. Chifukwa wuli Baibolo ni “mazgu gha Chiuta”?
5 Kweniso, Baibolo ‘ndakupelekeka na Chiuta.’ (Ŵerengani 2 Timote 3:16.) Munthowa wuli? Baibolo likuti: “Ŵanthu ŵakayowoyanga vyakufuma kwa Chiuta pakulongozgeka na mzimu utuŵa.” (2 Petrosi 1:21) Mwachiyelezgero: Gogo wangatuma muzukuru wake kuti wamulembere kalata. Uthenga wa mu kalata ukuŵa wa gogo. Ntheura, kalata iyi yikuŵa yake, kuti nja muzukuru yayi. Ndimo viliriso na Baibolo. Lili na uthenga wa Chiuta, wa awo ŵakalemba yayi. Ntheura, Baibolo lose ni “mazgu gha Chiuta.”—1 Ŵatesalonika 2:13.
NDAKUKOLERANA NDIPOSO LIKUNENESKA
6, 7. Chifukwa wuli ntchakuzizika kuti Baibolo ndakukolerana?
6 Baibolo likamba kulembeka mu 1513 B.C.E ndipo likamara pati pajumpha vyaka 1,600. Awo ŵakalemba ŵakaŵako mu nyengo yakupambana, ndipo ŵakakura mwakupambana. Ŵanyake ŵakaŵa ŵalimi, ŵalovi, ndiposo ŵaliska ŵa viŵeto. Ŵanyake ŵakaŵa zintchimi, ŵeruzgi, ndipo ŵanji ŵakaŵa mafumu. Luka, wakaŵa dokotala. Nangauli awo ŵakalemba Baibolo ŵakakura mwakupambana, kweni ndakukolerana kwamba ku Genizesi m’paka Chivumbuzi.a
7 Buku la Genizesi likutiphalira umo masuzgo gha ŵanthu ghakambira. Buku la Chivumbuzi likuyowoya kuti charu chose chizamuŵa paradiso, panji kuti munda wakutowa. Baibolo likutiphalira vinthu ivyo vikachitika kale chomene, ndipo vinthu ivi vikutovwira kumanya khumbo la Chiuta na umo lifiskikirenge. Ntchakuzizika chomene kuwona kuti Baibolo ndakukolerana, ndipo umu ndimo buku lakufuma kwa Chiuta likwenera kuŵira.
8. Yowoyani vinthu vinyake ivyo vikulongora kuti Baibolo likuneneska pa nkhani za sayansi.
8 Baibolo likuneneska pa nkhani za sayansi. Likuyowoya vinthu ivyo ŵanthu ŵakale ŵakavimanyanga yayi. Mwachiyelezgero, mu buku la Levitiko muli malango agho ghakapelekeka ku Ŵaisrayeli. Malango agha ghakuyowoya nyengo iyo munthu wakakanizgikanga kukhala pamoza na ŵanyake. Pakaŵaso malango ghakukanizga ukazuzi, agho ŵanthu ŵa mitundu yinyake ŵakaghamanyanga yayi. Pa nyengo yinyake, ŵanthu ŵakaŵa na maghanoghano ghakubudika pa nkhani ya umo charu chiliri, kweni Baibolo likayowoyerathu kuti charu ntchambulunga panji kuti charawundi. (Yesaya 40:22) Baibolo likayowoya kale kuti charu ‘chikuning’ina pambura kanthu.’ (Yobu 26:7) Nangauli Baibolo ni buku la sayansi yayi, kweni para likuyowoya vya sayansi, likuneneska. Asi buku lakufuma kwa Chiuta ndimo likwenera kuŵira?
9. (a) Ntchivichi chikulongora kuti Baibolo likuneneska pa nkhani ya mbiri? (b) Pakuti awo ŵakalemba Baibolo ŵakayowoya unenesko, kasi Baibolo ni buku wuli?
9 Kweniso Baibolo likuneneska pakuyowoya za vinthu ivyo vikachitika kale. Likuyowoya icho chikachitika, nyengo iyo chikachitikira, na zina la uyo wakachichita. Likuyowoya waka mazina gha ŵanthu yayi, kweni na mbiri yawo wuwo.b Kanandi ŵanthu awo ŵakulemba mbiri mu charu ŵakuyowoya yayi maubudi gha ŵanthu ŵa mtundu wawo panji ŵa charu chawo. Kweni awo ŵakalemba Baibolo ŵakabisanga yayi. Ŵakalembanga maubudi ghawo na gha mtundu wawo. Mwachiyelezgero, mu buku la Maŵazgo, Mozesi wakalemba zakwananga zikuru izo wakachita, izo wakalangikirapo. (Maŵazgo 20:2-12) Unenesko wanthena uwu ukusangika bweka yayi mu mabuku gha ŵanthu awo ŵakulemba mbiri, kweni ukusangika mu Baibolo chifukwa ni buku lakufuma kwa Chiuta.
BUKU ILO MULI FUNDO ZAKOVWIRA
10. Chifukwa wuli Baibolo ni buku lakovwira?
10 Pakuti Baibolo ndakupelekeka na Chiuta, ‘ndachandulo pa kusambizga, kuchenya, na kunyoloska vinthu.’ (2 Timote 3:16) Baibolo ni buku lakovwira chomene. Likulongora kuti uyo wakalemba wakuŵamanya makora ŵanthu. Ichi ntchakuzizika yayi chifukwa wakalemba ni Yehova Chiuta, uyo wakalenga ŵanthu. Chiuta wakumanya makora maghanoghano ghithu na umo tikujipulikira kuluska umo ise tikujimanyira. Kweniso, Yehova wakumanya ivyo tikusoŵerwa kuti tiŵe ŵakukondwa. Wakumanyaso vinthu ivyo tikwenera kugega.
11, 12. (a) Ni fundo wuli izo Yesu wakayowoya mu upharazgi wake uwo uli kulembeka mu Mateyu chaputara 5 m’paka chaputara 7? (b) Kasi mu Baibolo muli ulongozgi wuli wakovwira, ndipo chifukwa wuli ulongozgi wake ukutchujuka yayi?
11 Mwachiyelezgero, Yesu wakayowoya fundo zakovwira chomene mu upharazgi wake wapadera uwo uli kulembeka mu Mateyu chaputara 5 m’paka 7. Mu upharazgi uwu, Yesu wakayowoya fundo zakupambanapambana. Wakayowoya umo tingachitira kuti tiŵe ŵakukondwa nadi, umo tingachitira para tambana na munyithu, umo tingalombera kwa Chiuta, na umo tingachitira mwamahara na vinthu vyakuthupi. Ivyo Yesu wakayowoya vichali kovwira chomene sono nga umo vikaŵira pa nyengo yira.
12 Fundo zinyake mu Baibolo zikutovwira umo tingakhalira makora mu banja, umo tingagwilira ntchito, na umo tingakhalira na ŵanyithu. Fundo za mu Baibolo zili kulembekera ŵanthu wose, ndipo nyengo zose ni zakovwira. Mazgu gha Chiuta ghakuyowoya mwakudumura vinjeru ivyo vili mu Baibolo. Chiuta wakalongozga ntchimi Yesaya kulemba kuti: “Ine Yehova, ndine Chiuta winu, Uyo wakumusambizgani kuti musange chandulo.”—Yesaya 48:17.
BUKU ILO MULI MAUCHIMI
13. Ni fundo wuli zakukhwaskana na Babuloni izo Yehova wakaphalira ntchimi Yesaya kuti yilembe?
13 Mu Baibolo muli mauchimi ghanandi. Nakuti ghanandi ghali kufiskika kale. Wonani chiyelezgero ichi. Kwizira mwa ntchimi Yesaya, iyo yikaŵako nyengo yakale, Yehova wakayowoyerathu kuti msumba wa Babuloni uzamubwangandulika. (Yesaya 13:19; 14:22, 23) Wakayowoyaso umo vizamuchitikira. Wakati ŵalwani ŵazamukamuska maji gha mu mlonga wa Babuloni, ndipo ŵazamunjira mu msumba kwambura munthu wakurwa nawo nkhondo. Wakayowoyaso chinthu chinyake. Uchimi wa Yesaya ukayowoya nanga ni zina la fumu iyo yizamuthereska Babuloni. Ukati ni Sayirasi.—Ŵerengani Yesaya 44:27–45:2.
14, 15. Kasi uchimi unyake wa Yesaya wakuyowoya za Babuloni ukafiskika wuli?
14 Pakati pajumpha vyaka 200, mu usiku wa Okutobala 5, 539 B.C.E., ŵasilikari ŵakazenga mahema [mathenti] pafupi na msumba wa Babuloni. Kasi mulongozgi wawo wakaŵa njani? Sayirasi, fumu ya Ŵaperesiya. Uchimi ukaŵa pafupi kufiskika. Kweni kasi ŵasilikari ŵakanjira nadi mu msumba wa Babuloni kwambura munthu kurwa nawo nkhondo nga umo uchimi ukayowoyera?
15 Pa usiku uwu, ŵanthu ŵa mu Babuloni ŵakaŵa na phwando ndipo ŵakawonanga kuti mbakuvikilirika chifukwa msumba wawo ukaŵa na m’panda wakukhora chomene. Pa nyengo iyi, Sayirasi wakapatuska maji gha mu mlonga uwo ukanjiranga mu msumba uwu. Maji ghakachepako, ndipo ŵasilikari ŵake ŵakambuka na kwiza pafupi na m’panda wa msumba. Kweni kasi ŵasilikari ŵa Sayirasi ŵakatenge ŵanjirenge wuli mu msumba wa Babuloni pakuti ukaŵa mu m’panda? Pa vifukwa vinyake, pa zuŵa ili mulyango wa msumba uwu ukalekeka mwazi.
16. (a) Kasi Yesaya wakayowoya kuti ntchivichi chizamuchitikira Babuloni? (b) Longosorani umo uchimi wakuyowoya za kubwangandulika kwa Babuloni ukafiskikira.
16 Pakuyowoya za Babuloni, uchimi ukati: “Muzamukhalaso munthu chara, nesi munthu kuzengamo mu miwiro yose. Muarabu nayo wazamujinthamo chara hema lake, ndipo palije muliska uyo wazamupumuzgiramo mskambo wake.” (Yesaya 13:20) Uchimi ukayowoyaso ivyo vizamuchitika para msumba uwu wabwangandulika. Ukati Babuloni wazamuzengekaso yayi muyirayira. Pali ukaboni wakuti mazgu agha ghali kufiskika nadi. Uko kukaŵa msumba wa Babuloni, makilomita pafupifupi 80 kumwera kwa Baghdad, mu charu cha Iraq, kukukhala ŵanthu yayi m’paka sono. Uwu mbukaboni wakuti mazgu agho Yehova wakayowoya mwa Yesaya ghali kufiskika. Wakati: “Nizamumuphyera na chiphyelero cha pharanyiko.”—Yesaya 14:22, 23.c
17. Chifukwa wuli tikugomezga kuti Chiuta wazamufiska ivyo wali kulayizga?
17 Chipulikano chithu chikukhora chomene para tikuwona kuti uchimi wa mu Baibolo ukufiskika nadi, asi nthena? Tili na chigomezgo chose kuti Yehova Chiuta wazamufiska layizgo lake la kuzgora charu kuŵa paradiso, chifukwa wali kufiskapo kale vinyake ivyo wakalayizga. (Ŵerengani Maŵazgo 23:19.) Tili na “chigomezgo cha umoyo wamuyirayira uwo Chiuta uyo wakuteta yayi, wakalayizga kale chomene.”—Tito 1:2.d
“MAZGU GHA CHIUTA NGAMOYO”
18. Kasi mpositole Paulosi wakayowoya fundo wuli yakuzirwa yakukhwaskana na “mazgu gha Chiuta”?
18 Ivyo tasambira mu mutu uwu vyalongora kuti Baibolo ni buku lapadera chomene. Mbunenesko kuti Baibolo ndapadera chifukwa chakuti ndakukolerana, likuneneska pa nkhani za sayansi na mbiri, muli fundo zakovwira, ndiposo mauchimi agho ghakufiskika. Kweni ni vyenevivi pera yayi. Mpositole Paulosi wakalemba kuti: “Mazgu gha Chiuta ngamoyo na ghankhongono, ngakuthwa kuluska lupanga lwa wuyi kosekose, ghakugwaza m’paka kupatura umoyo na mzimu, mafindo na mongo, ndipo ghakumanya ivyo mtima ukughanaghana na kukhumba.”—Ŵahebere 4:12.
19, 20. (a) Kasi Baibolo lingamovwirani wuli kuti mujimanye? (b) Kasi mungalongora wuli kuti mukuwonga Baibolo, ilo ntchawanangwa chakufuma kwa Chiuta?
19 Umoyo withu ungasintha para tingaŵelenga “mazgu” gha Chiuta agho ghali mu Baibolo. Baibolo lingatovwira kuti tijimanye makora. Nyengo zinyake tingawona nga tikutemwa Chiuta, kweni kasi tikulondezga nadi ivyo Mazgu ghake ghakusambizga? Nkharo yithu ndiyo yivumburenge ivyo vili mu mtima withu.
20 Baibolo lili kufuma nadi kwa Chiuta. Ni buku ilo tikwenera kuliŵerenga, kulisambira, na kulitemwa. Longorani kuti mukuwonga chawanangwa chakufuma kwa Chiuta ichi. Mungalongora kuti mukuwonga usange mulutilirenge kulisambira. Para muchitenge nthena, mumanyenge chifukwa icho Chiuta wakalengera ŵanthu. Mu mutu 3, tisambirenge chifukwa icho Chiuta wakalengera ŵanthu na umo wafiskirenge khumbo lake.
a Nangauli ŵanthu ŵanyake ŵakuti mavesi ghanyake mu Baibolo ghakususkana, kweni palije ukaboni. Wonani mutu 7 mu buku lakuti Baibulo—Kodi Ndilo Mawu a Mulungu Kapena a Munthu? Lakusindikizgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
b Wonani mbiri ya Yesu pa Luka 3:23-38.
c Kuti mumanye vinandi vyakukhwaskana na uchimi uwu, wonani burosha lakuti Bukhu la Anthu Onse, peji 27-29, lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
d Kubwangandulika kwa Babuloni ngumoza waka mwa maucimi gha mu Baibolo agho ghali kufiskika. Mauchimi ghanyake agho ghali kufiskika ghakuyowoya za kubwangandulika kwa Ture na Nineve. (Ezekiyeli 26:1-5; Zefaniya 2:13-15) Kweniso, uchimi wa Daniyeli ukayowoyerathu maufumu ghakupambanapambana agho ghazamulamulira charu para Babuloni wabwangandulika. Ghanyake mwa maufumu agha, ni Mediya na Peresiya ndiposo Girisi. (Daniyeli 8:5-7, 20-22) Kuti mumanye maucimi ghakuyowoya za Mesiya agho ghakafiskika pa Yesu Khristu, wonani Vyakusazgirapo pa peji Yesu Khristu ni Mesiya Uyo Chiuta Wakalayizga.