Ana Yisyene Yesu Jwamtameje Pacilambopa?

YESU nganakola cipanje soni nganalamulilaga cilambo. Jwalakwe nganakolasoni nyumba jakwejakwepe. Nambope yaŵajiganyaga yiŵele yakamucisya kwa ŵandu ŵajinji. Ana yisyene Yesu jwamtameje pacilambopa? Ana ŵandu ŵakumanyika ŵakala soni ŵa masiku agano akusati wuli pa nganiji?

• Michael Grant, jwakulijiganya ni kulemba mbili, jwatite, “Naga tukusajiwona mbali ja Baibulo ja Malangano Gasambano kuŵa jakusosekwa, mpela mwatukusakuwonela kusosekwa kwa mabuku ga mbili, tukakayicilagasoni yakuti Yesu jwapali. Ligongo mabuku ga mbili gakusasala ya ŵandu ŵakala ŵanganalambilaga Mlungu nambo ŵele ngatukusakayicila yakuti ŵapali.”

• Rudolf Bultmann, juŵajiganyaga mbali ja Baibulo ja Malangano Gasambano ku koleji, jwatite, “Kayicila naga Yesu jwapali kuli kwangapikanika ata panandi. Pangali mundu jwambonembonepe jwampaka akayicile yakuti Yesu jwatesile yindu yejinji kalakalako. Cimo mwa yinduyo cili kutendekasya kuti ku Palesitina kuŵe [Aklistu].”

• Will Durant, jwakulijiganya ni kulemba mbili, soni jwalunda mnope, jwalembile kuti, “Pangani syosope syasili m’mabuku ga Ngani Syambone, ngani jakutesya lung’wanu mnope jili jakuti acalume ŵangamanyika mnope [ŵaŵalembile mabuku ga Ngani Syambone] ŵakamucisye ŵandu kola ndamo syambone, soni kulimbikasya mkamulano.”

• Albert Einstein, jwasayansi Jwaciyuda juŵapagwile ku German, jwatite, “Une ndili m’Yuda, nambo ngusatenda lung’wanu ni umi wa m’Nasaletiju.” Mundu jwine paŵam’wusisye Albert naga akusakulupilila kuti Yesu jwapali, jwalakwe jwajanjile kuti, “Yili yangakayikasya! Pawukuŵalanga mabuku ga Ngani Syambone ukusalipikana kuti Yesu jwapali yisyene. Ngani syosope sikusasala ya ndamo syakwe syambone. Ngani syaunami ngaŵa mkupikanika camti m’yiyi.”

  “Pawukuŵalanga mabuku ga Ngani Syambone ukusalipikana kuti Yesu jwapali yisyene.”—Albert Einstein

Ngani syejinji syakwamba ya umi wa Yesu ni undumetume wakwe sikusimanikwa m’mabuku ga m’Baibulo gakolanjikwa kuti Ngani Syambone. Mena ga mabukuga gali Mateyu, Maliko, Luka ni Yohane. Gelega galisoni mena ga ŵandu ŵaŵagalembile. Nambo, panasoni yakulemba ya ŵandu ŵane ŵanganaŵa Aklistu yayikusasimicisya kuti Yesu jwapali.

• 

  TACITUS

  (Jwapagwile ca m’ma 56 ni kuwa mu 120 C.E. [C.E. jigopolela yaka yele Yesu ŵaliji ali apagwile]) Ŵandu ŵajinji akusam’wonaga Tacitus kuti ali jumo mwa ŵandu ŵakumanyilila mnope mbili ja ulamusi wa Loma. Jwalakwe jwalembile yayatendekwaga mu Ulamusi wa Loma kutandila mu 14 C.E. mpaka 68 C.E. (Yesu jwawile mu 33 C.E.) Tacitus jwalembile yakwayana ni moto wawajonasile msinda wa Loma mu 64 C.E. Jwalakwe jwasasile kuti Mwenye Nero ni juŵatendekasisye yeleyi. Jwalembilesoni kuti, “kuti nganiji jimale,” Nero jwalambucisye Aklistu kuti ni ŵaŵacomile motowo. Kaneko Tacitus jwatite, “Klistu, juŵatandisye kakuga ka [Aklistu], jwapocele cilango ca ciwa mu ulamusi wa Tibeliya, panyuma pakulamulidwa ni Pontiyo Pilato.”—Annals, XV, 44.

• 

  SUETONIUS

  (Jwapagwile ca m’ma 69 ni kuwa panyuma pa caka ca 122 C.E.) M’buku jakwe jakuti Lives of the Caesars (Umi wa Mayimwene ga Loma), jwakulemba mbili ja Lomaju jwalembile yakutendekwa ya mundaŵi ja mayimwene 11 gandanda ga Loma. Pakutagulila yakutendekwa ya mu ulamusi wa Claudius, jwalakwe jwasasile ya ukangani wawapali ku Loma pasikati pa Ayuda, mwine ligongo lya ngani syakwayana ni Yesu. (Masengo 18:2) Suetonius jwalembile kuti, “Pakuŵa Ayuda ŵatendaga yakusokonasya ligongo lya ngani syakwayana ni Klistu, [Claudius] jwatopwele jemanjajo ku Loma.” (The Deified Claudius, XXV, 4) Suetonius jwatiga kuti ŵandu ŵatendaga yakusokonasya mtande wa Yesu, yayikulosya kuti nganakayicilaga yakuti Yesujo jwapali.

• 

  PLINY THE YOUNGER

  (Jwapagwile ca m’ma 61 ni kuwa mu 113 C.E.) Jwaliji jwakulemba mabuku jwa ku Loma soni jwalamulilaga upande wa Bituniya. (Apano cili cilambo ca Turkey) Jwalakwe jwalembile cikalata kwa Mwenye jwamkulungwa Trajan cakusala yakuti akusaka kumalana ni Aklistu wosope mu upande wakwe. Pliny jwasasile kuti jwakanganicisyaga Aklistu kuti alece dini jawo, jwalijose jwakanileje ŵam’wulagaga. Jwalakwe jwatite, “Ŵandu . . . ŵanapopelaga nawo kwa Milungu [jacikusa], soni kujinonyela, kupeleka finyo ni ubani, ku yiwanicisyo yakwe . . . ŵandu ŵele pambesi pakwe ŵamlwesile Klistu . . . , nawonaga kuti ali ŵandu ŵambone.”—Pliny—Letters, Book X, XCVI.[13]

• 

  FLAVIUS JOSEPHUS

  (Jwapagwile ca m’ma 37 ni kuwa mu 100 C.E.) Jwaliji jwambopesi jwa Ciyuda soni jwakulijiganya ni kulemba mbili. Jwalakwe jwalembile kuti Anasi, jwamkulungwa jwa ŵambopesi jwa Ciyuda juŵajinjililaga ndale, “jwalongolelaga Sanihedilini [nganya jekulungwa ja Ayuda]. Jwalakwe jwayice kunganyaku ni mundu jwakolanjikwa kuti Yakobo kuti amlamule. Yakobo jwaliji mlongo mjakwe jwa Yesu juŵamanyikaga kuti Klistu.”—Jewish Antiquities, XX, 200.[15]

• 

  TALMUD

  Gelega gali mabuku ga malamusi ga Ayuda, gaŵagalembile ca m’ma 201 mpaka 600 C.E.[19] Mabukuga gakusalosya kuti atamose acimmagongo ŵa Yesu ŵasimicisyaga yakuti jwapali. M’buku jine mwana maloŵe gakuti, “Yesu jwa ku Nasaleti ŵamkomele pacitela palisiku lya Pasaka.” Yeleyi yili yisyene, mwakamulanasoni ni mabuku ga mbili. (Babylonian Talmud, Sanhedrin 43a, Munich Codex; Yohane 19:14-16) Buku jinesoni jikusati, “Jwalijose akaŵeleka mwanace jwakulitesya sooni pekuga mpela m’Nasaleti.” Yesu ni juŵamanyikaga kuti ali m’Nasaleti.—Babylonian Talmud, Berakoth 17b, footnote, Munich Codex; alole Luka 18:37.[21]

Mabuku ga Ngani Syambone gakwete ngani syejinji syakwamba umi wa Yesu soni undumetume wakwe. Mabukuga gakusasala mpakana ya ŵandu, malo, soni ndaŵi jisyesyene ja yakutendekwa. Yindu yeleyi yili yakwanila kusimicisya naga ngani jine jakwe jili jisyesyene. Cisyasyo cimo cikusimanikwa pa Luka 3:1, 2. Ngani jajili pelepa jikutukamucisya kumanyilila ndaŵi jisyesyene jele Yohane m’Batisi jwatandite kamula masengo gakulalicila, Yesu mkanatande.

Luka jwalembile kuti, “M’caka ca 15 ca ulamusi wa Kayisala Tibeliya, Pontiyo Pilato jwaliji bwanamkubwa jwa Yudeya. Helodi jwaliji jwakulamulila mu upande wa Galileya, soni Filipo mlongo mjakwe Helodi jwaliji jwakulamulila mu upande wa Ituleya ni Tilakoniti. Lusaniyasi jwaliji jwakulamulila mu upande wa Abilene. M’masiku gelego Anasi ni Kayafa ŵaliji acakulungwa ŵa ŵambopesi. Pandaŵi jelejo maloŵe ga Mlungu gayice kwa Yohane mwanace jwa Sakaliya juŵaliji mkutama m’cipululu.” Yaŵalembile Luka pelepayi, yikututendekasya kuŵeceta kuti “maloŵe ga Mlungu gayice kwa Yohane” m’caka ca 29 C.E.[21a]

Ŵandu 7 ŵaŵakolasile Luka, ali ŵakumanyikasoni mnope kwa ŵakulijiganya ni kulemba mbili. Atamose yili m’yoyo, pa ndaŵi jine ŵandu ŵane ŵasisyaga naga Pontiyo Pilato ni Lusaniyasi ŵapali. Nambo pacangakaŵapa, kupatikene maganga gelembe mena ga ŵandu ŵaŵiliŵa. Yeleyi yikutusimicisya kuti Luka nganalambusyaga.a

Kusimicisya yakuti Yesu jwapali kuli kwakusosekwa ligongo yaŵajiganyisye yili yakamucisya. Mwambone, Yesu jwajiganyisye ŵandu yampaka atende kuti atameje ni umi wakusangalala.b Jwalakwe jwasasilesoni kuti jiciyika ndaŵi jakuti ŵandu wosope caciŵa ŵakamulana soni cacitamaga pamtendele usyesyene. Pandaŵijo boma jimo jajili “Ucimwene wa Mlungu” ni jajicilamulilaga cilambo cosope.—Luka 4:43.

Lina lya bomaji lyakuti “Ucimwene wa Mlungu” lili lyakuŵajilwa ligongo Mlungu cacilamulilaga cilamboci pakamulicisya masengo ucimwenewo. (Ciunukuko 11:15) Yesu jwasasile mwakupikanika cenene yeleyi m’lipopelo lyakwe lyacisyasyo. Jwalakwe jwatite, “Atati ŵetu ŵakwinani, . . . Ucimwene wawo uyice. Lisosa lyawo litendekwe pacilambo capasi.” (Matayo 6:9, 10) Ana Ucimwenewu ucakamucisya catuli ŵandu?

• Ucimasya ngondo soni ukangani.—Salimo 46:8-11.

• Ucityosya wiyi, soni katangale, kupwatikapo ŵandu wosope ŵakusatenda yakusakala.—Salimo 37:10, 11.

• Ŵandu ŵacaciŵa pasi pa Ucimwenewu ngasakamula masengo ni ngapata cilicose.—Yesaya 65:21, 22.

• Yindu yosope m’cilamboci yiciŵa yambone soni kuciŵa yakulya yejinji.—Salimo 72:16; Yesaya 11:9.

Ŵandu ŵane mpaka ajile kuti kuganicisya yeleyi kuli kwangakamucisya. Nambo yisyene yakwe ni yakuti kwegamila pa yakulingalinga ya ŵandu ni kwakuli kwangakamucisya. Aganicisye ayi: Atamose kuti majiganyo, sayansi, soni yakupanganyapanganya yikwawula pasogolo, nambo ŵandu ŵajinji akusajogopa ya malaŵi. Kusawusya kwa mbiya, ungapikangana wa ŵandu ŵandale, ukangani mu dini syejinji, wiyi nambosoni katangale yikutupilatupila lisiku lililyose. Yosopeyi yikusimicisya kuti ulamusi wa ŵandu uli wakulepela!—Mlaliki 8:9.

Wosope tukusosekwa kulijiganya kuti tusimicisye yakuti Yesu jwapali.c Ligongo lilemba lya 2 Akolinto 1:19, 20 likusati, ‘Yilanga yosope yiŵatesile Mlungu, yikwanilicikwe kupitila mwa [Klistu].’