Mpaka Amalane ni Yakusawusya Yakonanga Liŵasa

 1. Ana yakusawusya yapi yangawonecela yayipali m’maŵasa gane?

TUWANICISYE kuti galimoto jakala ajicapile soni kujipukuta. Kwa ŵakupita mwitala jikuwoneka mpela jasambano. Nambo mkati mwakwe, mkuwo ukonanga yisyano ya galimotojo. Yakulandana ni yeleyi ni yayikutendecela maŵasa gane. Atamose mpaka gawoneceje mpela yindu yikwenda cenene soni kuwoneka gakusangalala, nambo gana woga soni gakwete yipwetesi. Mwangawonecela m’maŵasaga mwana mkuwo wawukonaga mtendele wa liŵasa. Yakusawusya yiŵili yampaka yitendekasye yeleyi yili mkologo soni ngalwe.

 2. (a) Ana Baibulo jikusasalaga yamtuli pakwamba ya ukana? (b) Ana jwamkologo akusaŵaga jwamtuli?

² Baibulo jangalekasya kumwa ukana mwakuŵajilwa, nambo jikusalekasyaga kolelwa. (Miyambo 23:20, 21; 1 Akolinto 6:9, 10; 1 Timoteo 5:23; Tito 2:2, 3) Jwamkologo akusapunda pakwamba kolelwa. Jwalakwejo akusaŵa jwakuti nganaŵa atemi ngamwa ukana soni akusalepela kumanyilila malile ga kumwela ukanawo. Komboleka kuŵa jwamkulungwa, nambo yakutesya canasa yili yakuti ŵacinyamata mpaka aŵesoni ŵamkologo.

3, 4. Alondesye mwakusapikanila ŵakongwe soni ŵanace naga ŵalume ali ŵamkologo.

³ Baibulo jasasile kala kuti kolelwa mpaka kujonanje mtendele wa mwiŵasa. (Deuteronomo 21:18-21) Yitendo ya mundu jwaukana yikusakwayaga liŵasa lyosope. Ŵakongwe komboleka kulingalinga kwakamucisya ŵamkwawo kuti alece kumwa ukana kapena kulimbana ni ndamo jawojo.a Ŵakongwewo mpaka asiseje ukana kapena kuwujasa soni kwasisilaga mbiya kuti akajaga kumwela ukana. Soni mpaka ŵaŵende kuti alosyeje cinonyelo kwa ŵamwiŵasa, awunonyeleje umi wawo soni amnonyeleje Mlungu. Nambope ŵalumewo ni kwendelecelaga kumwa. Ŵakongwewo pakulingalinga kwakamucisya ŵamkwawo kuti alece kumwa nambo ngayikamucisya, mpaka alipikaneje kuŵa ŵakulepela soni akusatenguka ni kuliwonaga kuŵa ŵangali mate. Ŵakongweŵa mpaka akoleje woga, kutumbila, kulijimba magambo, kulaga nganisyo, soni kuliwona kuti ali ŵangacimbicikwa.

⁴ Nombe nawo ŵanace yikusiyakwayaga naga acinangolo ŵawo ali ŵamkologo. Acinangolowo mpaka ŵalagasyeje ŵanacewo mwakucilu. Ŵane akusiŵatendelaga ngalwe mwakwagona. Ŵanaceŵa mpaka alijimbeje magambo ligongo lyakuti nangolo jwawo ali jwamkologo. Ndaŵi syejinji ŵanacewo akusayiwonaga kuti pangali jwampaka amkulupilile ligongo lyakupela ni ndamo ja nangolo jwawojo. Ligongo lyakuti ngaŵa mkusala mwagopoka yayikutendekwa panyumba, ŵanace akusasisaga mwakupikanila yindu mumtima. Ndaŵi syejinji yeleyi yikusajonangaga umi wawo. (Miyambo 17:22) Ŵanace ŵeleŵa akusakulaga nikuŵa acakulungwa ŵakulikayicila soni ŵangalicimbicisya.

 5. Ana mpaka amkamucisye camtuli jwamkologo, soni ligongo cici yili yakusawusya?

⁵ Atamose kuti ŵalijiganye ŵajinji akusasala kuti pangali mtela wampaka umkamucisye mundu jwamkologo, nambo ŵajinji akusajiticisya kuti ulwelewu mpaka utondoŵe naga akukuya matala gakulecela kumwa ukana. (Awanicisye ni Matayo 5:29.) Kwamba kusala kuti cimumkamucisye mundu jwamkologo kuli kwangasawusya, nambo kuti jwalakwejo alece, yikusaŵa yakusawusya ligongo jwangajiticisya kuti akwete cakusawusya. Atamose kuti yili m’yoyo, ŵamwiŵasa pakulingalinga kulimbana ni mwajakwayile ndamojo, jwamkologojo mpaka atande kumanyilila kuti akwete cakusawusya. Dokotala jwine jwakumanyilila cenene masengo gakwakamucisya ŵamkologo jwatite, “Nguganisya kuti cindu cakusosekwa mnope cili cakuti ŵamwiŵasawo agambeje kutenda masengo gawo. Mwapanandipanandi jwamkologojo caciyiwona kuti akulekangana mnope ni ŵane mwiŵasamo.”

 6. Ana maŵasa mpaka gapate kwapi yiwundo yambone yampaka yakamucisye naga gakwete jwamkologo?

⁶ Naga mwiŵasa mwawo mwana mundu jwamkologo, maloŵe gakusalilidwa ga m’Baibulo mpaka gakamucisye kutama cenene. (Yesaya 48:17; 2 Timoteo 3:16, 17) Kwende tutagulilane yiwundo yine yampaka yikamucisye maŵasa kumalana cenene ni ndamojo.

 7. Naga mwiŵasa mwana jwamkologo, ana gakusaŵaga magambo ga ŵani?

⁷ Akalijimbaga magambo. Baibulo jikusati, “Jwalijose cacinyakula katundu jwakwe,” soni “jwalijose cacilijanjila jika kwa Mlungu.” (Agalatia 6:5; Aloma 14:12) Jwamkologojo mpaka asaleje kuti ŵamwiŵasa ni ŵaŵamtendekasisye kuti atande kumwa mkologo. Mwambone, jwalakwe mpaka asaleje kuti, “Yikaŵe kuti ngakulagasya, ngamkanindanda kumwa ukana.” Naga ŵane akwiticisya yeleyi nikuti akumlimbikasya kuti ajendelecele kumwa ukana. Nambo atamose tuli tusimene ni yakusawusya cinga kutyocela kwa ŵandu ŵane, wosopewe kupwatikapo ŵamkologo, jwalijose cacijanga magambo pa yitendo yakwe.—Awanicisye ni Afilipi 2:12.

 8. Ana mpaka amkamucisye m’matala gapi jwamkologo kuti asimane ni yakuyicisya ya ndamo jakwe?

⁸ Ndaŵi syosope ngakusosekwa kumcenjela jwamkologojo ku yakusawusya yampaka asimane nayo. Msyungu wine wa m’Baibulo wakusala ya kutumbila mpaka ukamulesoni masengo kwa mundu jwamkologo. Msyunguwu ukusati, “Naga ukumkulupusya jwalakwe, ciwutendeje yeleyi ndaŵi ni katema.” (Miyambo 19:19) Akunde kuti jwamkologojo asimane ni yakuyicisya ya ndamo jakwe. Soni palitapicile akusosekwa kumleka kuti alisamalile jika, kapena kwimba foni jika kumasengo kwakwe lisiku lyakuyicisya kuti asale magongo ganganajawulila kumasengo.

9, 10. Ana ligongo cici maŵasa gagakwete ŵamkologo gakusosekwa gakundeje cikamucisyo, soni ana mnopemnope cikamucisyoco mpaka acipate kwa ŵani?

⁹ Apoceleje cikamucisyo kutyocela kwa ŵane. Lilemba lya Miyambo 17:17 likusati, “Mjetu jusyesyene akusatunonyela ndaŵi syosope, soni jwalakwe ali mlongo mjetu juŵapagwile kuti atukamucisyeje patusimene ni yipwetesi.” Naga akwete mundu jwamkologo mwiŵasa mwawo nikuti mwana yipwetesi. Akusosekwa cikamusyo. Akatenda cisyewu kwegamila kwa ‘mjawo jusyesyene” kuti ŵakamucisye. (Miyambo 18:24) Kuŵecetana ni ŵane ŵakusapikanicisya yakusawusya kapena ŵaŵasimene ni yakusawusya mpela yawoyo, mpaka kwakamucisye kumanyilila yakusosekwa soni yangakusosekwa kutenda. Soni atendeje yindu mwakuŵajilwa. Ŵasalileje ŵandu ŵakusiŵakulupilila, soni ŵampaka ‘ŵasunjile mtemela.’—Miyambo 11:13.

¹⁰ Alijiganye kwakulupilila acakulungwa ŵa mumpingo. Acakulungwa mumpingo waciklistu mpaka atukamucisye mnope. Acakulungwaŵa akusaŵa ŵakomangale mwausimu ligongo lyakulijiganya Maloŵe ga Mlungu soni akwete umanyilisi pakamulicisya masengo yiwundo yakwe. Jemanjaji mpaka aŵe “mpela malo gakutilila cimbungo, soni wula jambungo, mpela sulo sya mesi m’cilambo cangali mesi, mpela m’bwilili wa lwala lwekulungwa m’cilambo cejumu.” (Yesaya 32:2) Acakulungwa ŵangagamba kucenjela mpingo ku yitendo yampaka yiwujonanje mwausimu nambosoni akusatondoya, kulimbikasya soni akusakolaga lung’wanu ni ŵandu ŵakwete yakusawusya. Akamulicisyeje masengo mwakwanila cikamucisyo cawo.

11, 12. Ana ŵani ŵakusakamucisya mnope maŵasa gagakwete ŵamkologo, soni ana cikamucisyoco cikusapelecedwa mwamtuli?

¹¹ Cakusosekwa mnope apateje macili kwa Yehofa. Baibulo jikusatulimbikasya kuti, “Yehofa ali pakuŵandika ni ŵandu ŵakasika mtima, akusiŵakulupusya ŵakulitendela canasa mumtima mwawo.” (Salimo 34:18) Naga akasice mtima kapena akulitendela canasa ligongo lyakutama ni jwamkologo mwiŵasa mwawo, amanyilile kuti “Yehofa ali pakuŵandika.” Jwalakwe akusapikanicisya yakusawusya yakusimana nayo mwiŵasa.—1 Petulo 5:6, 7.

¹² Kulupilila yakusasala Yehofa kupitila m’Maloŵe gakwe mpaka kwakamucisye kulimbana ni yakusawusya. (Salimo 130:3, 4; Matayo 6:25-34; 1 Yohane 3:19, 20) Kulijiganya Maloŵe ga Mlungu ni kuyaga yagakusasala mpaka kwatendekasye kupocela cikamucisyo ca msimu weswela, wawucapa “macili gakupunda gacipagwa” gakwakamucisya kupilila lisiku lililyose.—2 Akolinto 4:7.b

13. Ana cakusawusya cine capi cacikusajonanga maŵasa?

¹³ Cakusawusya cine cacikusapagwa m’maŵasa ligongo lyakolelwa cili ngalwe sya mwiŵasa.

14. Ana ngalwe sya mwiŵasa syatandite cakaci, soni ana ndamoji jiyikane papi masiku agano?

¹⁴ Ciwawa candanda kutendekwa mu mbili ja ŵandu, caliji ngalwe sya mwiŵasa cacatendekwe pasikati pa ŵandu ŵapacibale, Kaini ni Abele. (Genesis 4:8) Kutandila pandaŵijo, ŵandu aŵele ali mkulaga ni mitundu jakulekanganalekangana ja ngalwe sya mwiŵasa. Pana acalume ŵakusiŵaputa aciŵamkwawo. Pana acakongwe ŵakusiŵajimucila aciŵamkwawo, soni acinangolo ŵakusiŵaputaga ŵanace mwangalwe. Panasoni ŵanace ŵakusiŵatendela ngalwe acinangolo ŵawo ŵacikulile.

15. Ana ngalwe sya mwiŵasa sikusisyakwaya camtuli ŵane mwiŵasa?

¹⁵ Ngalwe sya mwiŵasa sikusajonanga yejinji ngaŵa kwambape kumlecela mundu maŵasi pacilu. Ŵakongwe ŵane ŵele ŵamkwawo ŵagambaga kwaputa ŵatite, “Mkusalijimbaga magambo, soni kutenda sooni mnope. Ndaŵi syejinji kundaŵi, ngamkusasaka kwimuka. Mkusagamba kuyiwona mpela yakulugono.” Ŵanace ŵaŵele ali mkuyiwona soni kutendeledwa yindu yangalwe, pakusile nombenawo ni kola maŵasa gawo akusaŵagasoni ŵangalwe.

16, 17. Ana kuwulasya mundu nganisyo kuli kutenda cici, soni ana yeleyi yikusiyakwaya camtuli ŵane mwiŵasa?

¹⁶ Kuputana ngaŵa ngalwepe sya mwiŵasa, nambosoni ndaŵi syejinji sikusaŵaga kuŵecetelana maloŵe gacipongwe. Lilemba lya Miyambo 12:18 likusati, “Maloŵe gakuŵecetedwa mwangaganicisya gali mpela kusoma kwa upanga.” “Kusoma” kwakuli mbali ja ngalwe sya mwiŵasa kukusapwatikapo, kolangana mena gacipongwe, kalipilana, kuŵa mundu jwakunyosya ndaŵi syosope, kutukana, soni atamose kumjogoya mundu kwene. Kuwulasyana nganisyo kukusaŵa kwangawonecela soni ndaŵi syejinji ŵane ŵangakumanyilila.

¹⁷ Yikusaŵa yakutesya canasa mnope naga mwanace awulele munganisyo. Yeleyi mpaka yitendekwe naga tukusatamilaga kumnyosya, kucembulusya yitendo, lunda, kapena umundu wakwe. Yeleyi yikusamtendekasya mwanace kulikayicilaga. Yili yisyene kuti mwanace akusasosekwa camuko, nambo Baibulo jikusijasalila mwanja baba kuti, “Mkasimwatumbilikasya ŵanace ŵenu kuti ata kutenguka.”—Akolose 3:21.

18. Ana ngalwe sya mwiŵasa sikusatandila kwapi, soni ana Baibulo jikusasala ya litala lyapi lyakumacisya ngalwesi?

¹⁸ Ngalwe sya mwiŵasa sikusatandila mumtima ni munganisyo. Katende ketu ka yindu kakusatandaga ni kaganisye ketu. (Yakobo 1:14, 15) Kuti mundu alece ngalwe akusosekwa kucenga kaganisye kakwe. (Aloma 12:2) Yeleyi yili yakomboleka, ligongo Maloŵe ga Mlungu gakwete macili gakucenga ŵandu. Soni mpaka gatupule nganisyo syakonanga ‘syasisimicidwe mwamacili.’ (2 Akolinto 10:4; Ahebeli 4:12) Umanyilisi usyesyene wa m’Baibulo mpaka wakamucisye mnope ŵandu ŵawete umundu wasambano.—Aefeso 4:22-24; Akolose 3:8-10.

19. Ana Mklistu akusosekwa kum’wona soni kutenda mwamtuli ni mjakwe jwa mu ulombela?

¹⁹ Mwampaka tum’wonele mjetu jwa mu ulombela. Maloŵe ga Mlungu gakusati, “Acalume ŵanonyeleje aciŵamkwawo, mpela mwakusayinonyelela yilu yawo. Jwele jwakusamnonyela jwamkongwe jwakwe nikuti akusalinonyela jwalakwe msyene.” (Aefeso 5:28) Baibulo jikusasalasoni kuti jwamlume akusosekwa ‘ŵacimbicisyeje ŵamkwakwe mpela ciwiya cangalimba.’ (1 Petulo 3:7) Nombe nawo acakongwe akusiŵalimbikasya “kwanonyela aciŵamkwawo” soni ‘kwacimbicisya mnope ŵamkwawo.’ (Tito 2:4; Aefeso 5:33) Kusala yisyene pangali jwamlume jwakogopa Mlungu jwampaka asale mwakusimicisya kuti akusiŵanonyela ŵamkwakwe naga akusiŵalagasya mwakwaputa kapena kwalalatila. Soni pangali jwamkongwe jwakusiŵakalipila ŵamkwakwe, kwanyosya, kapena kwalalatila jwampaka aŵecete kuti akusiŵanonyela soni kwacimbicisya yisyesyene.

20. Ana ukumu wa acinangolo wakulela ŵanace watyocele kwa ŵani, soni ligongo cici acinangolo ngakusosekwa kwembeceya yanganaŵa ayikombole ŵanace ŵawo?

²⁰ Mwampaka twawoneleje ŵanace. Acinangolo akusosekwa kwanonyela soni kola lung’wanu ni ŵanace ŵawo. Maloŵe ga Mlungu gakusiŵakolanga ŵanace kuti “ali cipanje cakutyocela kwa Yehofa” soni ali “mbote.” (Salimo 127:3) Yehofa ŵapele acinangolo ukumu wakusamalila cipanjeci. Baibulo jikusasalasoni ya “uwanace” wakusatendaga ŵanace soni “kuloŵela” kwa ŵacinyamata. (1 Akolinto 13:11; Miyambo 22:15) Acinangolo ngakusosekwa kusimonga naga ŵanace ŵawo akutenda yindu yakuloŵela. Ŵanace nganaŵa acakulungwa. Acinangolo ngakusosekwa kwembeceya yakupunda msingu wa ŵanacewo, kakule kakwe, lunda lwakwe.—Genesis 33:12-14.

21. Ana acinangolo ŵacikulile tukusosekwa kutenda nawo mwamtuli?

²¹ Twawoneje mwakuŵajilwa acinangolo ŵacikulile. Lilemba lya Levitiko 19:32 likusasala kuti, “Mwacimbicisyeje ŵandu ŵakalambale, soni mkusosekwa mumganicisyeje mundu jwacikulile.” Cilamusi ca Mlungu calimbikasyaga kwacimbicisya soni kwawona ŵacikulile kuti ali ŵakusosekwa. Yeleyi mpaka yiŵe yakusawusya naga nangolo jwacikulilejo akuwoneka kuti akulamula mnope kapena akulwala soni mwine jwangajenda soni jwangaganisya mwacitema. Nambope ŵanace akaliŵalila ‘kwawucisya acinangolo ŵawo.’ (1 Timoteo 5:4) Yeleyi yikugopolela kutendaga nawo yindu mwakwacimbicisya soni naga yili yakomboleka kwapaga mbiya. Kwalagasya acinangolo ŵacikulile kuli kwangakamulana ni yajikusasalaga Baibulo.

22. Ana ndamo japi jakusosekwa mnope jampaka jikamucisye kumalana ni ngalwe sya mwiŵasa, soni mpaka tujilosye camtuli?

²² Aligoseje. Pa lilemba lya Miyambo 29:11 pakusati, “Jwakuloŵela akusalosya kutumbila kwakwe kosope, nambo jwalunda akusaŵaga jwakulitimalika mpaka pambesi.” Ana mpaka aligose camtuli patumbile? M’malo mwakunda kuti kutumbila kutamilicice mumtima, atendepo kandu mwacitema kuti amasye yakusawusya yayipaliyo. (Aefeso 4:26, 27) Naga akuyiwona kuti ngapakombola kuwukamula mtima, agambe kutyoka pamalopo. Apopele kwa Mlungu kuti ŵape msimu weswela kuti wakamucisye kuligosa. (Agalatia 5:22, 23) Kutyoka ni kuja kukwendajenda kapena kutenda ung’asi wakulimbisya cilu mpaka yikamucisye kumalana ni kutumbila. (Miyambo 17:14, 27) Alinjelinje kuŵa ŵangatumbila citema.”—Miyambo 14:29.

23. Ana mpaka paŵe yakuyicisya yamtuli naga Mklistu mwakuwilisyawilisya akusatenda yaciwawa soni yangalwe nambosoni ngakusaka kuleka?

²³ Baibulo jikusasala ya yitendo yayikusamsakalisya Mlungu, yeleyi yikupwatikapo “uŵengani, kumenyana, kupya mtima” soni jikusasala kuti ŵandu “ŵakusatenda yindu yeleyi ngasajinjila mu Ucimwene wa Mlungu.” (Agalatia 5:19-21) M’yoyo jwalijose jwakusasala kuti ali Mklistu nambo ngakuleka ngalwe, kupya mtima soni mwine kupwatika pelepo akusiŵaputa ŵanace soni ŵamkwakwe, mpaka atosyedwe mumpingo wa Ciklistu. (Awanicisye ni 2 Yohane 9, 10.) Kutenda yeleyi kucikamucisya kuti mpingo uŵe weswela wangali ŵandu wangalwe.—1 Akolinto 5:6, 7; Agalatia 5:9.

24. (a) Ana jwakutendeledwa ngalwe mpaka asagule yamtuli? (b) Ana acimjakwe ŵa mundu jwakutendeledwa ngalwe, soni acakulungwa ŵa mumpingo mpaka akamucisye mwamtuli mundu jwakutendeledwa ngalwe, soni ngakusosekwa kutenda cici?

²⁴ Nambi uli Aklistu ŵakulaga ni ngalwe syaciŵamkwawo ŵakulosya kuti ngakusaka kucenga ndamo jawo? Ŵane akusasagula kwendelecela kutama ni mundu jwangalweju pamagongo gakulekanganalekangana. Ŵane akusawunduka pamlangopo pakuyiwona kuti cilu cawo, nganisyo, usimu soni atamose umi wawo wene uli pangosi. Mundu jwakutendeledwa yangalwe mpaka asagule jika yakutenda pameso pa Yehofa. (1 Akolinto 7:10, 11) Acimjakwe ŵapamtima, ŵacibale soni acakulungwa ŵa mumpingo mpaka amkamucisye mundu jwakutendeledwa ngalwejo, nambo ngakusosekwa kumkanganicisya yakuti asagule. Jwalakwe akusosekwa asagule jika yakutenda.—Aloma 14:4; Agalatia 6:5.

25. Ana cakulinga ca Yehofa ca liŵasa caliji camtuli?

²⁵ Yehofa paŵalumbikenye Adamu soni Hawa kuŵa liŵasa, jwalakwe nganakola cakulinga cakuti maŵasago gasimaneje ni yakusawusya yakonanga mpela mkologo soni ngalwe. (Aefeso 3:14, 15) Mwiŵasa mwasosekwaga kuti gaŵe malo gacinonyelo ni mtendele soni kuti yakusoŵa ya jwalijose ya munganisyo soni yausimu yisamalidweje. Nambo ulemwa pawagambile kwika, umi wamwiŵasa wasokonecele mwacitema.—Awanicisye ni Mlaliki 8:9.

26. Ana ŵandu ŵakutenda lisosa lya Mlungu akwete msogolo jamtuli?

²⁶ Cakusangalasya ni cakuti Yehofa nganatyosya cakulinga ca liŵasa. Jwalakwe akutusimicisya kuti caciyikasya mtendele m’cilambo casambano mwele ŵandu “cacitama mwa bata, soni ngasipapagwa jwakwajogoya.” (Ezekieli 34:28) Ndaŵi jelejo, ŵamkologo, ŵangalwe sya mwiŵasa soni yakusawusya yayikusajonanga liŵasa masiku agano yiciŵa yakala. Ŵandu cacimwemwetela ngaŵa pakusaka kusisa yipwetesi kapena woga, nambo ligongo lya ‘kusangalala ni mtendele wejinji.’—Salimo 37:11.