10 yatichäwi

¿Suma uñnaqtʼanïñax wakisiripuniti?

¿JAN wali uñnaqanïkasmas ukhamti espejot uñkatasisax amuyasta? Chiqansa, niya taqiniw ukham amuyastanxa. Janiw Narciso chachjam uman uñxatasisa jiwaspach wal munasktanti, jan ukasti espejot uñkatasisax wal llakistanxa.

Mariax 16 maranïkasaw akham saraki: “Janiw suma cuerponïkti, janiw ukhamäñ munkti” sasa. Bonifaciox akham sasaw 13 maranïkasax sarakïna: “Jan wali ñikʼutanïtwa, qhipäxat wal sayarxi” sasa. Chiqansa, qʼaxu wayn tawaqunakan cuerpopax jankʼakiw mayjtʼi, “jan uñtʼat yaqha cuerponsa jikxatasipkaspa” ukham amuyasipxi sasaw mä yatxattʼat jaqix saraki. Ukhamawa, waljaniw ajanutsa, ñikʼutatsa, jan ukax taqpach cuerpotsa wal llakisipxi.

Chiqpachansa, Diosatakis suma uñtanïñax askirakiwa. Eclesiastés 3:11 jiskʼa tʼaqanx siwa: “Diosasti horasaparuwa taqi kunsa suma luri” sasa. Kunjam uñtanïtas ukarjamaw yaqhanakax walsa jan walsa uñjapxiristamxa. James P. sat yatxattʼat jaqix siwa: “Kunjam chuymanïtantï ukwa uñnaqasax uñachtʼayi. Ukarjamawa walsa jan walsa kunsa lurañäni, jakañ tuqitsa ukhamarakiwa” sasa. Ukhamasti uñnaqas tuqit suma amuyumpi uñakipasiñaw wakisispa. Jiwasatï jan wali uñnaqanïtwa sasa yaqhanakat jithiqtaskañäni, ukat janirak jiwaspachas wakiski ukarjam munaskañäniti ukhaxa, jan wali amuyunakampiw apayasisktanxa.

¿Khitis jan walïtaw sistamxa?

Janiw suma uñnaqanïkti sas inas llakissna, ukampis janiw chiqäkaspati. Sañäni, mä jan likʼi tawaqux lunkhuntañ munaskchispa, ukat mä lunkhu tawaqux janirakiw ‘lunkhüñ’ munkaspati, ukatwa wal llakisiskaspa. ¿Kunatsa ukham mayj mayja amuyunïpxpacha? ¿Kunatsa yaqhip wayn tawaqunakax suma uñnaqtʼanïkasas jukʼamp sumäñ munasipkaki?

Siquiatría tuqit yatichir Richard M. Sarles sat jaqix akham siwa: “Maynix qʼaxüski ukhaxa kunayman tuqit mayjtʼañaw utji, ukharakiw cuerpos sum wakichasiski. [...] Jan phinqʼasisa sarnaqaskañatakix walja qʼaxu wayn tawaqunakax masinakaparuw atinisipxi, kunjam uñtanis uk yatiñataki” sasa. Ukampis masinakapax jachʼäpansa, jiskʼäpansa jan ukax likʼïpansa janisa wal sawkasiñ yatipxi, ukhamatwa maynir wal llakisiyapxi. Ukat yaqharuki jumat sipansa sum katuqtʼapxaspa, jan ukax jumat sawkasipxiristam ukhaxa, juma pachpas janikiw sum uñjasxasmati.

Maysa tuqitxa, televisionasa, libronakasa jan ukax peliculanakas juchanïpxarakiwa. Sañäni, televisionanaxa wali suma uñnaqtʼani wayn tawaqunakaw uñtasinipxi, ukat revistanakanxa kunaymaninakaw alañatakix utji ukhamata sum kʼachachtʼasiñataki. Ukhamwa televisionansa jan ukax qillqatanakansa sallqjañ munapxistu. Jan suma uñnaqani tawaqüsas jan ukax jan suma uñtan waynäkasas imantasxañasakïkaspas ukham amuyañas munapxi, ukat janis kusisit jakasiñax utjxaspa ukhama.

Janiw akapachankirjam sarnaqañamäkiti

Janipuniw walïkti sañax janiw wakiskaspati, jan ukasti akham jisktʼasiñamawa: “¿Chiqapunit jan wali uñtanïtxa jan ukax nayakich ukham amuyastxa? ¿Sinti jan walipunïtti, ukatti llakisisktxa? ¿Jan ukax yaqhanakan larusitach ukham amuyastxa?” sasa. Diosan Arupax akham siwa: “Janiy jumanakax akapacha saräwinakarjamaxa jakxapxamti” sasa (Romanos 12:2).

Aka tuqit amuytʼañamarakiwa: ¿khitinakas kusisit sarnaqañatakisa, wali uñtʼatäñatakis jan ukax kun jikxatañatakisa, suma uñnaqtʼanïñaw wakisi sapxixa? Chiqansa khitinakatix kʼachachtʼasiñataki qullanak aljapki ukanakaw qullqichasiñatakix ukham jaqinakar amuyayapxi. Ukampis ¿jupanakjam amuyañax wakisispati? Ukat inas masinakampi kʼumitaki sarnaqaraksta, ukampis uka masinakaxa, ¿yanaptʼapxätamti, jan ukax jumar jiskʼachañatakikich sawkasipxtamxa? Chiqansa, ¿khitis ukham jan wali masinakampi sarnaqañ munaspa?

“Chʼikhi chuymanïñsa jikxatañ” munañasarakiw sasaw Bibliax amtayistu (Proverbios 2:2). Ukhamasti chʼikhi chuymanïñaw kuna tuqitsa suma uñtanïtan uka amuyasiñ yanaparakistaspa, ukat janipuniw kʼachachasiñataki qulla aljirinakar yäqañasäkiti. Chiqansa mä qhawqhanikiw kunjamtï televisionansa jan ukax revistanakansa uñstapkix ukhamäpxixa. Ukat “suma uñnaqtʼanïñax janiw wiñayatakïkiti” (Proverbios 31:30, La Biblia al Día). Inas yaqhipax wali suma uñnaqtʼanïsax qullqsa katuqapxchispa, ukampis janiw wiñayäkiti, jan ukasti yaqha suma uñnaqtʼanakaw uñstapxi. Ukatxa luzanakampi qhankatata ukat maquillajempi uchatakiw sum uñnaqtʼapxi, yaqhipax fotonak apskasaw sum askichtʼapxi. (Yaqhipax jan ukham kʼachachtʼatäpki ukhax uñkatañas wali muspharañjamawa.)

Inas jumax jani kunjamtï televisionan uñstapki ukham suma uñtanïkstati, ukampis janiw llakisiñamäkiti. Ukat masinakamax likʼïtaw sañatakisa jan ukax jiskʼätaw sañatakis janiw kunäpkisa. Jumax walikïskatam amuyassta ukhaxa janiw masinakamar istʼañamäkiti. Awisax jan amuykañanakaw utji, inas jumax janiw walïkti sasa amuyassta, ukampis yaqhanakax jumjamäñ munasipkaspa.

Kunatix wakiski ukarjam kʼachachtʼasiñamawa

Awisax wayn tawaqunakax jan suma ajanunïsasa, jachʼa nasanïsasa, likʼïsasa, jachʼa jiñchunïsasa, jan ukax jiskʼa tansakïsasa wal llakisiñ yatipxi. Chiqansa janiw ukhamapuni qhiparkätati, jichhaw jilasktaxa. Qʼaxükasinwa muchinakas mistusi, jankʼakis puquntapxi ukat taxaptapxarakisa, jan ukax jankʼakis jilsupxi ukat mayäwjarukirakis sayjantapxaraki. Ukampis tiempompix janiw ukhamäxätati.

Ukampis yaqhipax chiqapuniw jan suma uñtanïsax wal llakisipxi. John Killinger sat qillqir jaqix akham siwa: “Jan wali uñtanïñax sinti jan walipunïkaspas ukham jan suma uñtaninakax niya taqini amuyasipxi, awisax wawatpach ukham amuyasipxi, ukax janiw jupanakatakix armañjamäkiti” sasa. Ukampis kunatix wakiski ukarjam sum kʼachachtʼasisaw sarnaqtʼasipxaspa.

Yaqhipanakax inas operayasiñ munapxchispa, ukampis walja qullqitakiwa, ukat jan walinakar kunaw puriyarakistaspaa. Ukampis qʼum sarnaqasaw suma uñtanjam sarnaqaraksna, ukatakix jukʼa qullqikiw munasiraki. Peliculanakan uñstapki uka jaqinakanxa ñikʼutanakapas wali llijkiriwa, ukat inas juman ñikʼutamax jan ukhamäkchiti; ukampis qʼumäspa ukhaxa wali sumäspawa, ajanumpis amparampis jan ukax sillunakampis niya ukhamarakiwa. Ukat laka chʼakhanakas wali qʼuma lartʼasïta ukhaxa jukʼamp askïspawa. Maysa tuqitxa inas wali puquntatätwa sasa llakisisksta. Ukampis mä qullirir jisktʼasisaw ejercicio lurasma jan ukax kunatï wakiski ukanakaki manqʼasma, ukhamatwa uka llakimxa apaqasisma.

Kuna tuqittï suma uñtanïkta ukanak qhanstayasaw jan walïki ukanak imantasma, inas ukatakix ñikʼut mayja ruljasiñas jan ukax mayja isinakampi uchasiñas wakischispa, ukampis awk taykamar yatiyañaw wakisispa. Sharon Faelten sat mä qillqirix akham siwa: “Altor ñikʼut ruljasiñas jan ukax mä jukʼa askichtʼasiñas askïspawa” sasa, ukhamatwa jachʼa nasas chhaqtayatäspa. Ukat yaqha jan walinakax ñikʼut ukarjam askichtʼañaw chhaqtayasirakispa, jan suma ajanunïsax ukatakjam maquilläjimpi uchtʼasiñaw wakisispa. Maysa tuqitxa waynatsa tawaqutsa taqiniw sum isthaptʼasiñasa, ukaw suma uñtanïñ yanaptʼarakistaspa. Kuna coloranakas jan ukax kunjam isinakas sum wayttʼiristam ukarjamaw isisiñamaraki. Ukat kawksar rayanis uksa amuyasiñamarakiwa, aynachar rayanixa janis añcha lankhükasma ukham uñnaqayiristamxa, ukampis iramar jan ukax lador rayanixa jukʼamp lankhükasmas ukham uñnaqayarakiristamxa.

Ukhamawa, inas jan suma uñtanïkapunsta, ukampis amuyumpi isthaptʼasisas jan ukax kʼachachtʼasisas wali sumakiw sarnaqtʼasismaxa.

Amuytʼasiñamawa

Kunjam uñtanïtansa uk amuyasiñax wakisirïkchisa, janiw jakäwisat sipansa jukʼamp wakisirïkiti. Chiqansa, Bibliax mä jukʼaki suma uñtanïñ tuqit parli, ¿uk amuytati? Abrahamas Marias jan ukax Jesusas kunjam uñtanïpxänsa ukxa janiw qhanañchkiti. Diosatakix ukanak qhanañchaskañax janiw wakiskpachänti.

Mä kutixa Eliab sat mä jachʼa tansa jaqiruw marka apnaqirit uttʼayañ munapxatayna, ukampis Diosax janiw jupar ajllkänti. Akham sasaw profeta Samuelur satayna: “Jan jumax uñnaqapataki, ukhamarak jachʼa tansätapataksa ajllimti [...]. Janiw kuntix jaqix uñkatki ukhamakaniti; jaqix uñnaqakwa uñjixa, ukampisa nayax jaqin chuymapwa yatiraktxa, ukwa uñjaraktxa” sasa (1 Samuel 16:6, 7). Chiqansa Diosatakix suma uñtanïñas jan ukax jan suma uñtanïñas janiw kunäkisa, ¡ukax wali kusiskañawa! ‘Jupax chuymaswa yati.’

Maysa tuqit amuytʼarakiñäni, ¿janit masinakamax jumjamakïpkaraki? ¿Awk taykamar mä foto apsusin wali suma uñnaqtʼani jaqjam mä revistar uchapxaspati? Janjakiwa. Ukampis jumax janiw suma uñnaqtʼaniti janicha sasa sapa kuti lupʼktati, jan ukasti kunjam chuymanïpxis ukwa sum yattaxa. Ukhamasti kunjam chuymanïtas ukaw jukʼamp askixa, jan suma uñtanïñat sipansa. Ukampis inas jumaki jan walïtwa sasa amuyasksta.

Ukampis yaqha wayn tawaqunakax wali suma uñnaqtʼanïñ munapxi, inas jumar ukham amuyañamataki wal wiytapxarakiristam jupanakjam kʼachachasiñamataki. Ukham wiytataxa, ¿kun lurañas wakisispa?

[Qhanañchäwinaka]

Amuytʼañataki

◻ ¿Kunatsa wayn tawaqunakax suma uñtanïñ tuqit wal llakisipxi? ¿Jumax kunjam uñtanïtasa, ukat kunjamaksa amuyasta?

◻ ¿Masinakas ukat televisionansa jan ukax revistanakansa suma uñtanïñ tuqit kunarus wiytapxi? Ukham amuyunakar wiytataxa, ¿kunsa jumax lurasma?

◻ ¿Muchinakat llakisisax kunsa lurasma?

◻ ¿Kunjamatsa sumpach isthaptʼasisma? ¿Ukat kunatsa uka tuqit suma amuytʼasiñamaxa?

[82 janan qhanañchäwipa]

“Janiw suma cuerponïkti, janiw ukhamäñ munkti”

[88 janan qhanañchäwipa]

Jan walinak chhaqtayañatakix yaqha tuqitwa suma uñtanïskasma

[84, 85 jananakan recuadro/foto]

‘¿Muchit llakisiytama?’

Jañchin qulunakax mistunkixa ukaw muchi sataxa, ukat ajansa mayjaptayaspawa. Walja wayn tawaqunakaw muchinïsax wal llakisipxi, janis tukusirïkaspa ukham uñjapxi. Chiqansa muchix khitirus mistuskakispawa, ukampis wayn tawaqunakaruw jil mistuñ yati. Sapa tunkatxa kimsaqallquniruw muchix mä jukʼsa misturi sasaw yatxattʼatanakax sapxi.

Mä kutixa pä waranqa wayn tawaqunakaruw jisktʼasïna, ukatxa kuna jan walis juman utji sasaw jisktʼasïna, jupanakax uka muchi tuqinakatwa jil parlapxäna. Mä tawaqux escuelankkasaw wali muchintata uñjasïna ukat ajanupax jan walïxänwa sasaw Co-Ed, revistax saraki, ukat jupax akham sänwa: “Jan walipuniw muchinakax misturitu, wal imanaqasirïta. Janiw yaqhanakar jakʼachasiñsa munirïkti. [...] ¡Ajanujax jan walipunïnwa!” sasa.

¿Kunatsa qʼaxu wayn tawaqunakax wali suma uñtanïñ munapki ukhapun muchix wal misturañ yatpacha? Jiltasipki ukhaw misturañ yati. Chiqansa, glandulanakax wal jilxattasipki.

¿Ukhamax kunas kamachi? The World Book Encyclopedia librox akham siwa: “Ajan tʼarwa utjki uka jakʼanakaruw tantachasi kunatï glandulanakan utjki ukanakaxa. Chiqansa jañchin utji uka jiskʼa pʼiyanakatwa aceitex mistuñapa, ukampis uka jiskʼa pʼiyanakax tapantatäki ukhaxa janiw jankʼaki mistkiti. Ukhamatwa chʼiyäraptasin muchix sarti, jan mistur aceitex saruntkaspas ukhamawa, ukat wañantxaraki. Ukat jinqʼichrantasin mä qulux jañchi patar mistuni. Kunapachatï jan wali jiskʼa jan uñjkañ laqʼunakax uka aceiter mantapkixa ukhaw quistenakax sartxaraki. Ukatxa tʼirinakwa qhan jaytjaspa. Ukampis aliq jiskʼa muchinakax jan qʼupsutas jan ukax jan jatʼitasa ukhamakiw chhaqtxaspa. Ukhamasti janiw qʼupsuñamäkis ni jatʼiñamäkisa.

Ukat llakitäktan ukhawa jañchisan utjki uka glandulanakax wal sartapxaraki. Yaqhip wayn tawaqunakarux kunapachatï kunsa lurapxañapäki jan ukax examen churapxañapäki ukhaw mä jachʼa muchix ajanur mistu. Ukhamasti Jesusan aka arunakap amtañax wali askiwa. “Jan llakisipxamti kunatï qharürux paskani ukatxa, qharürusti taqi uka llakisiñanakapampi phuqtʼatarakïniwa” sasaw säna (Mateo 6:34).

Janiw muchitakix qullax utjkiti. Ukampis inas cremanaka, jabonanakampi jan ukax ukataki utjir yaqha qullanakampi yanapassna, ukampis peróxido de benzoílo ukanïñapawa (ukaw bacterianakxa tukji). Ukat mä qulla umaña wakisispa ukhaxa mä qullirir jisktʼasiñaw wakisispa. Peróxido de benzoílo ukanïki uka jaboncillompi jariqasiñax wali askiwa sasaw waljanix sapxi. Ukhamaxa janiw aceiten jaboncillompi jarisiñamäkiti, janirakiw aceiteni yaqha qullanakampis ajanut uchasiñamäkiti.

Yaqhipax ejercicionak lurasa jan ukax jan mayäwjankasa ukat sum iktʼasarakiw muchinakatxa jarkʼaqasipxi. Maysa tuqitxa, jan likʼinak manqʼañax janiw cuerpotaki walïkiti sapxiwa, ukampis amuytʼasiñasawa, janiw likʼini inamayanakxa manqʼañasäkaspati, jan ukasti kunatix cuerposataki wakiski ukarjam manqʼañasawa.

Ukat llampʼu chuymanïñasarakiwa. Amtañäni, muchix jayatwa mistuski, ukhamax janirakiwa mä akatjamat chhaqtkaniti. Sandrax akham saskakiwa: “Mä suxta semänatwa jukʼat jukʼata chhaqtawayi, ukampis mä maratjampunwa sum ajanujax qullasiwayxi” sasa. Inas jumax ukham qullanakampi yantʼasisax mä qhawqha tiempot sum qullasxarakchisma.

Ukampis janiw ukhamataki jiskʼachasiñamäkiti, janirakiw yaqhanakatsa imanaqasiñamäkiti. Inas jumatakix ajanumax phinqʼasiñjamächi, ukampis janiw yaqhanakax ukham amuyapkaspati. Ukhamasti janiw sinti llakisiñamäkiti, kusisitakiw sarnaqasiskañama. Ukat ¡wakisirjamächi ukhaxa jichhpachaw uka muchinak tukjañatakixa kunsa lurañama!

[83 janan fotopa]

Inas jumax janiw walïkti sasa amuyassta, ukampis yaqhanakaw jumjamäñ munasipkaspa

[86 janan fotonakapa]

Revistanakan uñstapki uka suma uñnaqtʼaninakax yaqhanakan kʼachachtʼatäpxiwa