20 yatichäwi
¿Kunjamatsa yatichirijampi sum apasiristxa?
VICKY sat mä tawaqux akham siwa: “Mä yatichirix mayninakarukiw sum uñji, janiw aguantañjamäkiti” sasa. Inas juma jupjam jikxatasiraksta. Khä 1981 maranxa 160.000 ukha wayn tawaqunakaruw jisktʼapxatayna, ukat sapa patakatxa niya paqallq tunk suxtani ukha wayn tawaqunakaw yatichirinakapampix jan waltʼayasipkataynati, yatichiriw jan wal uñjapxitu sasaw sapxäna.
Wayn tawaqunakax kunsa sum lurasipkchispa, ukampis jan walja notanak uchatax colerapxiwa. Ukat sinti chiqañchatasa jan ukax ina chʼusat wal iwxatasa, chuym ustʼayasipxi, ukat yaqhipax yaqha kast jañchinïtap laykus yaqhachat uñjaskaspa ukhamaw amuyasipxi. Ukat yatichirix mayninakaruki sum parlxayi jan ukax sum uñji ukhaxa colerapxarakiwa.
Ukampis ak amtañasawa, yatichirinakax pantjasirïpxarakiwa. Inas kuna jan walinsa uñjasipxchi, ukat mä qhawqhanirukis sum uñjapxaraki. Ukhamäkipansa, Bibliax akham siwa: “Jan colerasiñampi atipayasimti” sasa (Eclesiastés 7:9). Yatichirinakax ‘walja pantjasïwinak lurapxaraki, ukampis maynitix arsutapanxa jan pantjaskchixa, ukax chiqa jaqiwa, taqi janchipsa frenompjamarakiw apnaqi’ (Santiago 3:2). Ukhamasti, yatichirinakat payachasiñax utjakipunispawa.
Freddy sat waynan yatichiripax wali qhuru arumpiw kun jisktʼatas jaysirïna, ukampis kunatsa coleratäpacha uk yatiñatakiw Freddyx suma arunakampi uka tuqit parlatayna. Ukat yatichiripax janiw sum jikxataskataynati, akham sasaw Freddyr satayna: “Jichha alwakiw autojax jan waltʼi. Utat escuelar puriñkamakiw wal juntʼuptxi, ukatwa qhiptʼanta” sasa.
Yatichirinakampi, jupan munat yatiqirinakampi
Ukampis yaqhip yatichirinakax mä qhawqhanirukiw sum uñji, ¿uka tuqit kamsaraksnasa? Amtañasapuniwa, mä yatichirix kunayman tuqit waytʼataw uñjasi. Being Adolescent (Qʼaxu wayn tawaqükasa) siski uka libronxa, yatichirinakax mayninakjamarakiw “jan walinakan” uñjasipxi sasaw saraki, yatiqirinakampiw istʼayasiñapa, ukampis “uka wawanakax yaqha tuqinakatwa amuyasipki. [...] Ukatxa jan istʼasir wali kʼullüpxarakiwa, ukat uka wayn tawaqunakax kunatsa mayjak amuyxapxi, janiw mä 15 minutos mä wakichäwxa sum istʼapkaspati”.
Ukhamasti maynix sum yatiqaspa, istʼasirakispa ukat yatichirirus sumaraki uñjaspa ukhaxa munasiñjamäspawa. Inas jumax yatichirirus llunkʼusipkaspa ukham amuyasin coleraschisma. Ukampis juparuki sum uñjaspa ukat jumar kunatï yatichañäki uk yatichaskakïtam ukhaxa janiw kunatsa colerañamäkiti. Ukat juma pachpa jukʼamp sum yatiqirïñataki chʼamachasisma ukhaxa wali askipunïspawa.
Yatichirimpi chʼaxwaña
Mä yatiqirix akham sasaw yatichiripat säna: “Yatichirimpix chʼaxwankapkiristsa ukhamänwa, jupaw nayraqat qallti. Mä jan amuyuni luqhipunïnwa” sasa. Ukampis walja yatichirinakaw “luqhiratjam” sarnaqañjamaw sas sapxi. Kunjamtï Bibliax siskixa, “jan wali tiemponaka[nktanwa]”, ukat yatiqirinakax ‘jan wali luräwinak luririnaka, qhurunaka ukat aski luräwinakar uñisirinaka’ ukhamäpxarakiwa (2 Timoteo 3:1-3). Ukatwa U.S.News & World Report sat revistax akham säna: “Jachʼa markanakanxa, yatiqañ utan jan chʼaxwañ munasaw yatichirinakax wali axsaras jakapxi” sasa.
Roland Betts sat nayra yatichirix akham sasaw yatichirinakat säna: “Yatichirinakarux luqhiptayañkamas jan walinakampi yantʼañäkaspas ukham wawanakax amuyapxi. [...] Ukat mä machaq yatichiriru wal llakisiyasaxa mä jukʼampi llakisiyapxi” sasa. ¿Jumas jan ukax masinakamas yatichirinakar ukham jan walinak lurapxirïtati? Ukhamax yatichirix colerasini ukhaxa aguantasiñamawa.
Diosan Arupax siwa: “Jan wali lurañanakax yatiñan jaqirux pisi amuytʼaniruw puriyi” sasa (Eclesiastés 7:7). Yaqhip escuelanakanxa janiw respetox utjxiti, jan ukasti axsar axsarakiw yatichirinakas sarnaqxapxi, ukatwa yaqhip yatichirinakax wal qhuruchasipxaspa ukat yatiqirinakar wal chiqañchapxaspa. The Family Handbook of Adolescence (Qʼaxu wayn tawaqunakan familian sum jakasipxañapataki.) siski uka librox akham siwa: “Yatiqirinakax yatichirinakan amuyunakap kunjamatsa jiskʼachapxi ukhaxa, yatichirinakax ukham lurapxaraki” sasa. Jïsa, ¡yatiqirinakan jan wal lurataw yatichirinakax jan wal lurapxaraki!
Ukat yatichirit larusiñatakiw yaqhipax yatiqañ utan kuns lurapxaraki, uka tuqit jichhax amuytʼañäni. Valeria sat mä tawaqux kunjamsa yatichirinak lanti jutapki ukanakar yatiqirinakax “tʼaqhisiyapxi” uka tuqitwa parli. Ukat Roland Betts nayra yatichirix akham saskakiwa: “Yatichir lanti jutapki ukanakarux jan sinttʼasisaw yatiqirinakax kunayman tuqit aynachtʼayañ munapxi; ukhamatwa llaki usumpis uka yatichirinakax apayasipxi” sasa. Jïsa, yatiqirinakax yatichirir atipañ amtaniw kunsa lurapxi, libronaksa jan ukax lapisanaksa taqini mä akatjamat willtapxi ukhamawa. Ukat inas yatichirir colerayañatakiki, jan istʼiris jan ukax jan yatiris tukupxchispa. Tobbyx akham siwa: “Larusiñ laykukiw ukham lurapxta” sasa.
Ukhamax yatiqañ utan yatichirir jan walinak luräta ukhaxa, jan walinak luratarakiw uñjasïta, inas uñisit kun uñjaschisma. (Gálatas 6:7 liytʼarakïta). Ukampis aka kamachi amtañasarakiwa, Bibliax siwa: “Kunjämtï jumanakax jaqinakampi uñjatäñ munapktas ukhamarak jumanakax jupanakar uñjapxam” sasa (Mateo 7:12). Inas mayninakax yatichirit larusiñataki jan walinak lurapxchispa, ukampis jumax janiw ukanak lurañamäkiti. Kuntï yatichirix siski ukxa sum istʼañamawa. Ukat yanaptʼañamarakiwa. Tiempompix janiw ukham qhurüxaspati, jumarux sumaki uñjxiristamxa.
‘Janiw yatichirix munkituti’
Inas awisax yatichirimp jan waltʼayasiñax utjchispa, ukatwa jupax jumataki wal coleraspa. Inas kuns yatxatañ munchisma ukampis juparux qallaskasma ukhamwa amuyaspa, jan ukax mä jukʼa jan istʼatas jan amuyunïkasmas ukham amuyaspa. Maysa tuqitxa, inas yatichirimpi jan walit uñtʼayassta, ukatwa jupax jiskʼachañ jan ukax phinqʼachañ muniristamxa. Ukhamatwa purapat uñchʼukisiñax utjaspa.
Bibliax akham siwa: “Janiraki ñanqhat ñanqha kuttʼayapxamti; [...] kawkikamatix puedepkta ukakamax taqinimpis jumanakax sumankapxam” sasa (Romanos 12:17, 18). Janiw yatichirirux kutkatañamäkiti. Janiw kuna jiskʼanakat yatichirimpi chʼaxwaskañax wakiskiti. Janiw juparux kunatsa quejasiyañamäkiti. Jan ukasti jupampi sum apasiñataki chʼamachasiñamawa. Inas “¿Jupampi? ¿Sum apasiña?” sas jisktʼasta. Jïsa, juparux sum uñjañamawa, respetompiw yatiqañ utar purisax arunttʼañama. Ukat sapa kuti ukham munasiñampi uñjaskakïta, ukat suma uñnaqampi uñkatäta ukhaxa, inas jumar sumaki uñjxchïtma (Romanos 12:20, 21 uñxattʼarakïta).
Chiqansa, janiw suma uñnaqampikix kuna jan walinakats mistkasmati. Ukatwa Eclesiastés 10:4 jiskʼa tʼaqanxa akham sistu: “Reyitix [jan ukax yatichiritix] jumataki coleraschi ukaxa, jan amuyumxa mayjtʼayaskamti; jachʼa pantjasïwinakaruxa llampʼu chuymampiwa atipjataxa” sasa. Ukat ak amtañamarakiwa, “suma arumpi kuttʼayañaxa colerañxa apaqiwa” sasa (Proverbios 15:1).
‘Yatichiriw notanak apaqitu’
Taqiniw ukham sañ yatipxi. Ukampis yatichirimpiw uka tuqit parltʼasiñama. Mä kutixa Davitan juchanakap qhanstayañatakiw Natanax jupan ukar saratayna, uka luräwix jupatakix wali chʼamänwa. Natanax janiw wali phiñasita Davitan ukarux mantkänti, jan ukasti amuyumpiw parläna (2 Samuel 12:1-7).
Jumax ukhamarakiw altʼat chuymampi yatichirimar parlxayasma. Bruce Weber sat nayra yatichirix akham siwa: “Yatiqirix kutkatasi ukhaxa jukʼamp jan wal lurañjamawa. Jan amuyasis parlasasa, colerasisasa, jan wal luristax sasa jan ukax jichhaw uñtʼitäta sasas janiw kunsa jikxatapkaspati”. Kunjamtï mä amuytʼasir jaqix parltʼaskaspaxa ukham parltʼasiñamawa. Nayraqatxa, kunjamsa notanakax uchasi uka tuqit amuyañ munta sasaw yatichirir sasma. Ukxarusti Bruce Weberax ak lurañaw wakisi sarakiwa: “Pantjasitapxa uñachtʼayañamawa, janiw yatkasinsa lurkaspa ukham sañamäkiti. Ukat yatichirimax kunjamsa notanak jakthapi uka pachpampiw uñachtʼayañama; ukat kawkinsa pantjasi uk uñachtʼayañamawa” sasa. Inas uka notanakax ukhamaruki jaytjaschini, ukampis yatichirix amuytʼasirïtamwa amuyani.
Awk taykamax uk yatiñaparakiwa
Inas parlañakix jan wakiskchispa, uk amuytʼañatakix Susanat parltʼañäni. Jupax wali sumwa escuelan yatiqäna, ukat mä yatichiripaw notanak jan sum uchxataynati, ukatwa colerasïna. ¿Kunas kamachäna? Susanax Jehová Diosan Qhanañchiripänwa, ukatwa yatichiripax jupar jan wal uñjatayna. Ukat Susanax akham siwa: “Janiw kunas lurañjamäkänti, wal llakisiyäta” sasa.
Susanax janiw tatanïkiti, ukhamax akham saskakiwa: “Mamajampiw jan axsartʼas uka tuqit parlta. Ukat jupax ‘inas yatichirimampi parltʼañajax wakischispa’ sasaw situ. Ukat awk taykanakampi yatichirinakax tantachasipkäna ukhaw mamajax yatichirir kunas kamachi sasa jisktʼäna. Jan walinakaruw mamajax mantani sasaw amuyasiyäta, ukampis janiw ukhamäkänti. Wali amuyumpiw sumat arxayäna” sasa. Susanax yaqhampi yatichayasxpan sasaw yatichiripax säna, uka amtaruw puripxäna.
Chiqansa janiw taqi ukham jan waltʼäwinakax ukham askichaskaspati, ukat awisax aguantasiñäspawa. Ukampis mä maran yatichirimampi misttapxäta ukhaxa, yaqha marwa suyasma, ukhaxa machaqat qalltxätaxa, ukat inas yaqha amigonakas jan ukax machaq yatichiris utjxchini, ukhamasti jupampi sum apasiñataki chʼamachasiñamawa.
Amuytʼañataki
◻ ¿Jan walinak luratax kunsa mä yatichirin thaqhasma?
◻ ¿Kunatsa yatichirinakax mä qhawqhaniruki sum uñjañ yatipxi?
◻ ¿Jan suma yatichiritxa kunsa yatiqasma?
◻ ¿Kunatsa yaqhip yatichirinakax yatiqirinakataki qhurüpxaspa?
◻ ¿Jumax kunatsa kunjamtï uñjayasiñ munkta ukhamxa yatichiriru uñjarakisma?
◻ ¿Notanak apaqatax kamachasmasa?
[158 janan qhanañchäwipa]
Yatichirix mä qhawqhaniruk sum uñji ukhaxa, jupanakkamaw yatiqirinakax uñchʼukisipxi
[163 janan qhanañchäwipa]
“Jachʼa markanakanxa, yatiqañ utan jan chʼaxwañ munasaw yatichirinakax wali axsaras jakapxi.” (U.S.News & World Report)
[160, 161 jananakan recuadro/foto]
‘¡Yatichirix janiw sum yatichkiti!’
The Family Handbook of Adolescence sat librox akham siwa: “Qʼaxu wayn tawaqunakaruw jisktʼasiwayi, ukat jupanakax yatichirinakaw jan sum yatichapkiti sasaw sapxi, janiw kunampis kusisiyañjamäkiti, janirakiw jupanakampi parltʼasiñjamäkisa” sasa. Inas jumax wali jan munkañjam yatichirinirakïchisma. Ukampis ¿kamachasmasa?
Qʼaxu wayn tawaqunakax kunapachatï mecánica, música ukat educación física pasapki ukhaxa wali sum yatiqapxi sasaw yatxattʼat jaqinakax sapxi. Ukampis yaqha arunak yatiqañäki jan ukax nayra sarnaqäwinakat yatiqañäki ukhaxa janiw ukham istʼxapxiti.
¿Ukampis música jan ukax educación física yatichirinakax mayni yatichirinakat sipansa jukʼamp wakichtʼatäpxpachati? Janiwa. Yatiqirinakax uka mayni materianakarux janiw sum uñjapkiti. Ukat mä yatiqirix janis mä materiax askïkaspa ukham amuyani ukhaxa, janiw suma yatichirin yatichatas sum yatiqkaniti. ¡Socratesjam yatichirirus janiw istʼapkaspati! ¿Ukhamax jiwasakiti janis sumäkaspa ukham amuypachätanxa? Chiqansa, kuntï yatiqaskta uk yatxatañataki chʼamachasïta ukhaxa askïkaspas ukhamwa uñjxätaxa.
Ukat awisax wal yatiqañ munir wayn tawaqunakas yaqhip yatichirinakatxa, “janiw sum yatichkiti” sapxakipuniwa. Ukampis ¿kunjamsa mä suma yatichirix yatichi? Mä tawaqitax akham siwa: “Matemática yatichirix wali sum nayatakix yatichi” sasa. Mä waynitux inglés aru yatichiriruw ajlliraki, laruñjampun parli sasaw säna.
Ukhamax suma uñtanïñasa jan ukax yatiqirinakar laruyirjam yatichañasa wali askiwa, ukatxa mayninakar yatichañatakix suma wakichtʼatäñaparakiwa (2 Timoteo 2:2). Bibliax Dios tuqit yaqhanakar yatichañ tuqitsa parlkchixa, ukampis mä yatichirix kuntï yatichañapäki ukaxa sum uñtʼañapawa.
Chiqpachansa, yatiñampi ukat suma jaqïñampixa yaqha yaqhawa. Sañäni, apóstol Pablox wali sumwa Diosan Arupatxa yatichirïna. Ukampis yaqhip cristianonakax akham sasaw jupat sapxäna: “[Parlatapax] jan yäqañjamakirakiwa” sasa. Ukatwa Pablox jupanakar akham säna: “Parlataxax inas jan sumäkchiti ukampis yatitanakaxax janiw ukhamäkiti” sasa (2 Corintios 10:10; 11:6). Ukhamasti, khitinakatix parlatapaki uñchʼukipkäna ukanakaxa janiw kuntï yatichkäna ukxa amuyapkänti, ukhamatwa wali wakiskirinakaxa jan yatiqapkänti. ¡Jumax janiw escuelan ukham lurañamäkarakiti! Janïra mä yatichirit janiw sum yatichkiti sasinxa akham jisktʼasiñamawa: “¿Kuntï yatki uk uñachtʼayiti? ¿Jupat yatiqiristti?” sasa.
Ukatxa inas khititï jan sum yatichki ukar jukʼamp istʼañax wakischispa. Kuntï yatichaski uka amuyañatakixa qillqaqtʼasiñaw wakisispa. Ukat jan sum amuyañjamäki ukhaxa utanwa mayampi uñxattʼarakisma.
Barbara Mayer, sat yatichirix akham sarakiwa: “Inas mä yatichirix kutin kutini kunsa yaticharakchi, ukham yatichasaw yatiqirinakar qarjayaspa” sasa. Ukampis ¿sumpach yatiqañatakis kunsa jumax lurasma? “Ampar aytasinwa jisktʼasma [...] kuntï yatichirix yatki ukwa arsuyasma”. ¿Ukat janit yatichirix coleraskaspa? Respetompi jisktʼatax janiw coleraskaniti (Colosenses 4:6). Barbara Mayerax akham saskakiwa: “Ukhamatwa yatichirix jukʼampi wakichasinini, janiw mä pata pataki yatichkaniti” sasa.
Maynix kusisit sarnaqi ukhaxa kusisiñjamarakiwa, ukhamasti yatiqañ munatam uñjasaw yatichirix chʼamachasirakispa. Ukampis janiw mä akatjamat suma yatichirir tukkaspati. Ukampis awisax janiw kunas lurañjamäkaspati, ukhamasti aguantasxañasakiwa. Yatichirix jan sum yatichkani ukasa, jumax suma yatiqirïsta ukat kuntï yatichki uk chiqapuni yatiqañ munsta ukhaxa, yatiqatax uñstaniwa.
[162 janan fotopa]
Aka tiemponxa nuwasiñakiw escuelanakan utjaski, ukatwa yatichirinakatakix irnaqañax chʼamäxi
[164 janan fotopa]
Yatichirin jan wal luratax jupampi respetompi parltʼañamawa