Bibliankir libron jakhupa 42: Lucas

Qillqiri: Lucas

Kawkins qillqasïna: Cesarea

Kuna marans tukuyasïna: 56-58 jakʼana

Qhawqha marats parlasi: 3-33

LUCAS librox munasiñani ukat chʼikhi jaqin qillqatawa, ukat qullan ajayun amuytʼayatawa, ukhamasti chiqapa qillqatawa, ukat munasiñasa suma chuymampi qillqatätapasa qhanarakiwa. Qallta jiskʼa tʼaqanakanxa qillqirix akham siwa: “Nayasa ukhamarakiw wali amuyumpi taqi ukanakatxa qalltatpacha suma yatxatta. Ukat nayatakix walikjamakiw amuyasi, akanak saraparjama [...] qillqaniñaxa” sasa. Amuyumpiw sum qhanañchtʼas qallti, ukhamax uka arunakapaxa chiqäskapuniwa (Luc. 1:3).

² Janiw mä chiqansa Lucasan qillqataw siskiti, ukampis yatxattʼat nayra jaqinakax Lucasan qillqataw sapxiwa. Fragmento Muratoriano (c. 170 maran) ukanxa Lucasan qillqataw siwa, ukat patak maranakan jakiri Ireneosa, Alejandría markankir Clementesa ukham sapxarakiwa. Ukat pachpa libronsa Lucasan qillqatätapwa uñachtʼayaraki. ‘Munat qulliri’ sasaw Pablox Colosenses 4:14 jiskʼa tʼaqanxa Lucasat parli, ukhamasti qullirjamax wali yatxattʼat jaqïnwa, ukatwa wali amuyumpi qillqänxa. Walja arunakampi ukat suma arunakampi yäpar qillqtʼatawa. Mayni kimspach qillqatanakat sipansa walja arunakampi yäpar qillqtʼatawa, ukhamatwa sumpachpun ukat kunjamäkäntï ukhama yäpar qhanañchtʼi. Herencia tukuntir waynat parlki uka chiqaxa mä suma jiskʼa noveläkaspas ukhamaw sasaw yaqhipax sapxi.

³ Kunjamtï qullañ tuqit arunakax apnaqaski jan ukax kunjam arunakampitï mä qullirix siskaspa uka arunakax niya kimsa patak kutiw Lucas libron uñsti, Griego Arut Qullan Qillqatanakapanxa (apnaqapxchisa) janiw mayni qillqirinakax Lucasjam uksar uñtayat arunakampix qillqapkiti.a Sañäni, Lucasax lepra usu tuqit parlkasax janiw mayni qillqirinakjam pachpa aruki apnaqkiti. Mayninakatakix lepra usux leprakiwa, ukampis qulliritakix janiw ukhamäkiti, kunjamsa jukʼat jukʼata jaqirux aynachtʼayi ukwa qullirix amuyi, kunjamtï Lucasax mä ‘leprantat jaqit’ parlkixa ukhama. Lazarux “llixti usun tukjatänwa” sasaw Lucasax qhanañchi. Ukatxa jupa sapakiw Pedron taykchʼipax jan ukax suegrapax “wali calenturampi usutaskänwa” sasax qillqi, janiw mayninakax ukham qillqapkiti (5:12; 16:20; 4:38). Pedrow jilïri sacerdoten yanapiriparux jiñchu thuquqayäna sasaw sapxi, ukampis Jesusaw qullxäna sasax Lucasakiw qhanañchi (22:51). Mä qullirikiw akham qillqaspaxa: “Tunka kimsaqallquni mara usurnukstata warmiw ukankaskarakïna. Mä ñanqha ajayuw juparux kʼumthaptayatayna, jupasti janiw kunjamatsa chiqaptañataki chʼamanïkänti” sasa. Ukat “Lucas munat qulliristi” Samariankir mä jaqiw yaqharu ‘usuchjatanakap aceitempi vinompiw qullxatasin chʼuqxatäna’ sasaw sumpach qhanañchi, janiw khitis jupjam qhanañchkiti (13:11; 10:34).

⁴ ¿Kunapachas Lucasax qillqäna? ‘Nayraqat qillqatax’ tukuyatawa, sasaw Hechos 1:1 qillqatanxa qhanañchi, Hechos librox pachpa Lucasan qillqatarakiwa. Lucasax 61 maratakix Hechos qillqatxa tukuyxpachänwa, ukäñkamax Pablompiw Roma markankaskäna, Pablox Cesarampi uñjayasiñataki apayatäñwa suyaskäna. Ukhamax Pablompi Filipos markan kimsïr saräwi tukuyasin kuttʼanxasaw Cesarea markana 56-58 maranakan Lucas libro qillqpachäna, mä arunxa Pablox Cesarea markan katuntatäskäna, janïra Roma markar apapkäna Cesarampi uñjatäñatakixa ukhaw qillqpachäna. Niyakixay Lucasax Palestina markankaskchïnxa, ukhamax Jesusan jakäwipatsa luräwinakapatsa ‘wali amuyumpiw qalltatpach sum yatxatäna’. Ukhamax Lucasan qillqatapax Marcosan qillqatapat sipansa nayraw qillqaspachäna.

⁵ Ukampis taqi kuntï Lucasax qillqkäna ukxa janiw uñjkänti, janiw Jesusan tunka payan apostolanakap taypinkkänti, Jesusax jiwxäna uka qhipatakiw Jesusarux iyawsaskpachäna. Ukampis Pablomp chikapuniw irnaqäna yaqha markanakar Diosan arunakap apäna ukhaxa (2 Tim. 4:11; File. 24). Ukatwa yaqhip chiqanxa Pablon arunakapäkaspas ukham amuyasi, kunjamtï Lucas 22:19 ukat 1 Corintios 11:23-25 qillqatanakan uñjaskixa ukhama, Santa Cenat parlkasinxa niya kipkakwa paypachanxa parlapxi. Ukatxa jukʼampi sum yatxattʼañatakix Mateon qillqatapwa uñxatarakpachänxa. Khitinakatix Jesusan luräwinakapsa jakäwipsa uñjapkäna ukanakaruw ‘taqi ukanak sum yatxatañatakix’ jisktʼarakpachäna, ukat Jesusan arkirinakapat jakasipkäna akanakarus jisktʼasirakpachänwa, ukat Jesusan María mamaparus jisktʼasirakpachänwa. Jan jayrasisaw taqi ukanakxa yatxatpachäna.

⁶ Jesusan aka Uraqin jakäwipat qillqatäki uka pusi libronak uñxatasax akaw amuyasi, janiw maynis kunatix mayninakan qillqatäki ukanakxa uka kipkaki qillqapkiti, janirakiw walja tuqit uñachtʼayañatakikix qillqapkiti, ukhamata uka qillqatanakax chiqaw sañjamäñapataki. Kuna tuqit parlkasas Lucasax janiw mayninakjam qillqkiti. Taqpach qillqatatxa sapa patakatxa 59 ukhawa mayni qillqatanakanxa jan utjkiti. Lucasax suxta milagronakatwa sum qhanañchi, ukat uñachtʼäwinakax tunka payanit jilaw utjaraki, Lucas libro kimsar jaljsnaxa, mayax kunanakas pasäna uka tuqinakat qillqatawa, ukat payampi kimsampisti kunanaktï Jesusax parlkäna ukanakat qillqatarakiwa; ukat Lucas librox mayninakat sipansa jila jachʼawa. Mateox judionakatakiw qillqäna, Marcosasti jan judionakatakiw qillqarakïna, romanonakatakiw qillqatayna. Ukat Lucasax “munat Teófilo” jaqitakiw qillqäna ukatxa jupa tuqiw judío jaqinakas jan judío jaqinakas uka qillqatxa katuqapxañapäna (Luc. 1:3, 4). Taqinitaki qillqatäkaspas ukhamawa, ukatxa Jesusan nayra awkinakapat parlkasax Adankamaw parli, “Adanasti Diosan wawapänwa” sasaw qillqäna, ukatxa janiw Abrahamkamakix qillqkiti kunjamtix Mateox judionakatak qillqkixa ukhama. Simeón tatawa Jesusatxa akham säna: “Juparakiw taqi markanakar qhantir qhanaxa” sasa, uka arunakxa wali sum Lucasax istʼäna, ukatxa “taqi uraqpacharakiw Diosax churki uka qhispiyasiñ uñjapxani” sasaw saraki (3:38; 2:29-32; 3:6).

⁷ Lucasax wali suma qillqirïtapwa taqpach librox uñachtʼayi, ukatxa jan pantjasisa yäpar qillqatawa. Kunatix chiqapäki ukatxa jan jithiqtasaw qillqatayna, ukhamaxa Diosan amuytʼayatäskapuniwa. Mä kutix kamachinak tuqit qillqir jaqix akham sasaw säna: “Chacha warmi munasiñ tuqit qillqatanakasa, kunayman sarnaqäwinakat säwi qillqatanakasa, ukat kʼari qillqatanakasa wali amuyasis qillqatawa, wali jayansa qillqaskaspa ukhamawa ukat kuna tiemponsa qillqasïna ukaxa janiw yatiskiti, ukhamatwa kunanaktï arxatirinakax sum arxatañatakix nayraqat yatiqapki ukanak pʼakintapxi, kuna tuqit parlkasasa ‘kawkinsa lurasïna ukat kuna tiempos lurasïna akanakax qhanañchasiñapapuniwaʼ, ukampis Bibliax kuna tuqit parlasasa kawkinsa qillqasïna ukat kuna pachas qillqasïna ukanakxa chiqpunwa qhanañchi”b sasa. Uk qhanañchañatakix Lucas 3:1, 2 jiskʼa tʼaqanakat parläna, ukanxa akham siwa: “Tiberio sat emperadorax niya tunka phisqan mara marka apnaqaskän ukkhaxa, Poncio Pilatox Judea marka apnaqarakïna, Herodesasti apnaqarakïnwa Galilea, Felipe jilapasti Iturea markampi Traconite markamppacha apnaqarakïna, Lisaniasasti Abilinia marka apnaqarakïna. Anás, Caifás jupanakax jilïr sacerdotenakapkäna, ukapachaw Diosax Juanarux wasaran parläna, Juanasti Zacariasan yuqapänwa” sasa. Kuna chiqatsa parlasi kuna tiempotsa yatisi ukaxa suma qhanañchatawa; Lucasax marka apnaqiri paqallqu jaqinakatwa parli, ukhamat Juan apostolax kunapachas Jesusampix irnaqañ qalltäna ukxa sum amuytʼayistu.

⁸ Jesusax kunapachas yurïna ukxa paya tuqitwa Lucasax amuytʼayistu, Lucas 2:1, 2 jiskʼa tʼaqanakaxa akham siwa: “Khaya urunakansti Augusto Cesaraw mä ley mistuyäna, jupax apnaqki taqi uka markanakana mä jakthapïwix aptasiñapataki. Aka nayraqat jakthapïwisti, Cireniox Siria marka apnaqkäna uka urunakanwa lurasïna” sasa. Ukhaw Joseyampi Mariampix Belén markar qillqayasiri sarapxäna, ukat Belenankañkamaw Jesusax yurïnac. Aka arunakaxa chiqäskapuniwa: “Lucasax kunjamatsa chiqpunwa sum qhanañchi, ukhamax tiempo tuqitsa ukat lugaranak tuqitsa sumpunwa qhanañchi”d sasaw mä yatxattʼat jaqix saraki. Ukhamasti, “wali amuyumpi taqi ukanakatxa qalltatpacha suma yatxatta” siski uka arunakapaxa chiqäskapuniwa.

⁹ Hebreo Arut Qullan Qillqatanakan profecianakapax kunjamsa sumpun Jesusan phuqasïna ukxa qhanañcharakiwa. Jesusax Diosan amuytʼayatäsax uka tuqit kamsarakïnsa ukwa qhanañcharaki (24:27, 44). Ukat kuna profecianaksa Jesusax jutïr urunakatakix arsüna ukanaksa wali suma qillqatarakiwa, uka profecianakatxa waljaw sumpachpuni phuqasiwayxi. Mä uñachtʼäwix akäspawa, Jerusalén markax jachʼa lawanakampi muyuntayataw uñjasïna ukatxa 70 maran khuyapäña tukjatawa tukusiwayäna, kunjamtï Jesusax siskäna ukhama (Luc. 19:43, 44; 21:20-24; Mat. 24:2). Flavio Josefo sat yatxattʼat nayra jaqixa, romano soldadükasinxa sumwa ukanakxa uñjäna, uka jachʼa ari lawanak jikxatañatakix niya 16 kilometronak ukkhatpachwa muyuqapxäna quqanak liwnuqasaxa sasaw qhanañcharaki, ukatxa uyux 7,2 kilometronaka ukchʼänwa, ukatwa walja warminaka wawanakax manqʼat jiwarapxäna, ukatxa 1.000.000 jila judionakaw jiwarapxäna ukat 97.000 ukharakiw apatax uñjasipxäna sasaw qhanañcharaki. Roma markankir Titon Arcopaxa kunjamsa Jerusalenan templop tʼunjasinxa sarantxapxäna taqi kunas aptʼasita ukwa jichhürkamas uñachtʼayie. Ukat Lucasan qillqata mayni profecianakax sumpun phuqasini saraksnawa.

KUNATSA WALI ASKIXA

³⁰ Lucasan qillqat suma yatiyäwinakax Diosan Arupar atinisiñwa yanapistu, ukat Diosat jithiqtat jan wali akapachan jan aynachtʼañatakiw iyawsäwis chʼamañcharakistu. Kunjamsa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakan utjiri profecianakax sum phuqasi ukanakwa uñachtʼayaraki. Kunatï Isaías libron qillqatäki ukatsa Jesusax luräwip phuqkaspa ukham uñachtʼayasi, ukatxa uka tuqitsa Lucasax parlkaspa ukhamawa (Luc. 4:17-19; Isa. 61:1, 2). Ukhaw Jesusax profetanakan qillqat libronakatxa parläna. Ukat Supayan kimsa yantʼäwinakapar atipjañatakixa Diosan Liyinakapwa aytasïna, ukat uñisirinakapar jayskäna ukhaxa Salmo qillqat librotwa akham jisktʼäna: ‘¿kunatsa Cristox Davitan wawapaw sapxixa?’ sasa. Lucas libronxa walja chiqanakanwa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakax uñsti (Luc. 4:4, 8, 12; 20:41-44; Deu. 8:3; 6:13, 16; Sal. 110:1).

³¹ Jesusax mä asnxatwa Jerusalenar mantäna, kunjamtix Zacarías 9:9 qillqatan siskixa ukhama, ukatxa jaqinakax wal jachʼañchapxäna ukat Salmo 118:26 qillqataw phuqasiski sasaw sapxäna (Luc. 19:35-38). Hebreo Arut Qullan Qillqatanakanxa Jesusan jiwañapampita jaktanitapampitwa suxta profecianakax utji, ukanakxa Lucasax pä jiskʼa tʼaqanak qhanañchi (Luc. 18:32, 33; Sal. 22:7; Isa. 50:6; 53:5-7; Jon. 1:17). Ukatxa, kunatsa Hebreo Arut Qullan Qillqatanakax wali askïtapwa Jesusax jiwatat jaktanisax arkirinakapar amuytʼayäna. “Ukxaruw sarakïna: ‘Kunatix nayamp luraski ukax kunatix jumanakampisin sapkayäsma ukawa: Phuqhasiñapänwa taqi kunatix naya tuqitx qillqatäki Moisesan leyipana, profetanakan libronakapana, ukhamarak Salmonakansa ukanakaxaʼ. Ukapachaw Qillqatanakatxa jupanakar amuytʼayäna” (Luc. 24:44, 45). Khä nayra cristianonakjamarakiw Hebreo Arut Qullan Qillqatanakan phuqasïwipatxa jiwasax amuytʼañasa, ukatxa jukʼampwa yatiqañänixa, iyawsäwisas jukʼampi sumarakïniwa, uka profecianakax kunjams phuqasïna ukaxa Lucas libronsa ukat Griego Arut Qullan Qillqatat mayni libronakansa wali suma qhanañchatawa.

³² Taqpach qillqatapanxa Lucasax Diosan Apnaqäwiparupuniw uñtayi. Qalltanxa mä angelaw Mariarux wawanïyätaw ukat uka wawamaw “Israel markar wiñay apnaqa[ni]. Jupan uka markar apnaqañapax janipuniw tukuskaniti” sasaw säna, ukat tukuy jaljanakanxa Jesusax Apnaqañataki mä amtäwir mantañatakiw arkirinakapar parläna, ukhamasti Lucasax Diosan Apnaqäwip qhanstayapuniwa (1:33; 22:28, 29). Jesusax Diosan Apnaqäwipat yatiyäna ukanakasa, 12 apostolanak khitkäna ukasa, ukat 70 arkirinakapar yatiyir khitkäna ukanakasa wali qhanañchatawa (4:43; 9:1, 2; 10:1, 8, 9). Ukat Diosan Apnaqäwipar mantañatakix taqi chuyma Diosar yupaychañaw wakisi, ukxa Jesusax akham sasaw qhanañchäna: “Jiwatanakax jiwat masiparux imaskpan sam. Jumasti saram, ukatsti Diosan reinopat yatiyanim”, ukat “khititix arado kattʼatäkasin qhipar uñtki ukaxa, janiw Diosan reinopatakix askïkiti” sasa (9:60, 62).

³³ Lucasax Diosar mayisiñ tuqitsa wal qhanañcharaki. Ukaw Lucas qillqatanxa qhanaraki. Zacariasax Diosar yupaychañ utankaskäna ukäñkamasti jaqinakax Diosaruw mayisisipkäna sasaw parli, Diosaruw mayisipxatayna ukatwa bautisir Juanax yurïna sarakiwa, ukat Ana warmix uruy arumaw Diosat mayisïna sarakiwa. Jesusax bautisaskäna ukhaxa Diosat mayisiskän siwa, ukat 12 apostolanakar ajlliñatakix arum paqaraw Diosat mayisïna sarakiwa, ukat Moisesampi Eliasampi uñstapkäna ukhaxa mayisirakïnwa siwa. “Jan mayjtʼasisa oración lurañataki[w]” Jesusax arkirinakapar iwxtʼäna, ukatxa kunjamsa mä ijma warmix mä taripirir wali achiktʼi chiqapar uñjatäñatakixa ukampiw jupanakarux amuytʼayi. Arkirinakax Diosat mayisiñ yatichapxita sas Jesusar mayipkäna, ukat Olivos sat qullun Jesusar mä angelax mayisiskir chʼamañchäna uksa Lucas sapakiw qhanañchistu; ukatxa Jesusax qhipa mayisïwipanxa akham sasaw säna: “Awkiy, amparamaruw ajayuxxa katuyasxsma” sasa, ukxa Lucas sapakiw qillqatayna (1:10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:28, 29; 18:1-8; 11:1; 22:39-46; 23:46). Lucas librox qillqasiskäna uka urunakanjam askirakiw jichhürunakanxa Diosar mayisiñaxa, Diosan munañap phuqirinakarux wal chʼamañchi.

³⁴ Wali amuyumpi, qhana arunakampi, ukat yäpar qillqtʼatawa, ukhamatwa Lucasax Jesusan yatichäwinakaparux chʼamañchi, ukat munasiñanïtap uñachtʼayaraki. Pisinkirinakatsa, tʼaqhisitanakatsa, chʼama qaritanakatsa wal Jesusax khuyaptʼayasïna, ukatxa jupanakaruw wal munasïna, janiw qala chuymani, kʼari chuymani yatichirinakjam jan ukax fariseonakjamäkänti (4:18; 18:9). Jesusax pisinkirinakarus tʼaqhisitanakarus llakitanakarus yanaptʼapunirïnwa, ukatxa chʼamañcharakïnwa, ukhamatwa mä uñachtʼäwi jaytawayi khitinakatix ‘kayup arkañ munapxi’ ukanakatakixa, jupanakax ukham lurapxañapatakiraki (1 Ped. 2:21).

³⁵ Jesusax jan juchani Diosan Yuqapänwa, ukatxa milagronak luräna, arkirinakaparux wali munasiñampiw uñjäna ukat khitinakatix suma chuymanïpki ukat chiqa chuymanïpki ukanakarus munasiñampiw uñjarakïna, jiwasax yatiyir sarasax jaqinakarux ukham uñjañasarakiwa, kunattix ‘Dios Awkisan munasiñapawa khuyapayasiñaparakiwa’ (Luc. 1:78). Ukhamasti Lucasan qillqat suma yatiyäwinakaxa wali askipuniwa, ukatxa wakiskirirakiwa. “Munat qulliri” Lucasax chiqpunwa qillqatayna ukatxa chʼamañchkir chuymachir ukhamawa, Jehová Diosaw ukxa qillqayatayna, ukhamasti wal Jupar yuspärañasawa, ukatxa Jesucriston Apnaqäwipaw qhispiyistani, Yuqapwa ‘Diosax churistu qhispiyasiñasatakiʼ, ukwa uñachtʼayarakistu (Col. 4:4; Luc. 3:6).

[Qhanañchäwinaka]