Libro kan Biblia Numero 42—Lucas

Kagsurat: Lucas

Kun Saen Isinurat: Cesarea

Natapos an Pagsurat: Mga 56–58 C.E.

Sakop na Panahon: 3 B.C.E.–33 C.E.

AN Ebanghelyo ni Lucas isinurat nin sarong tawo na alisto an isip asin maboot an puso, patin an marahayon na kombinasyon na ini nin mga kualidad, kaiba an paggiya kan espiritu nin Dios, nagbunga nin sarong pagkasaysay na eksakto sagkod pano nin init saka pagmate. Sa enot na mga bersikulo, sia nagsasabi, “Pinagmarahay ko man, huling sinusog ko nin eksakto an gabos na bagay poon sa kapinonan, na isurat iyan sa saimo sa makatanosan na pagkasurunodsunod.” An saiyang detalyado asin maingat na pag-atubang kaiyan lubos na nagpapatunay sa sinabing ini.​—⁠Luc. 1:⁠3.

² Minsan ngani dai nasambitan si Lucas sa bilog na pagkasaysay, an mga intelektuwal kan suanoy nagkakaoroyon na sia an kagsurat. Sinasabi sa Muratorian Fragment (mga 170 C.E.) na ki Lucas an Ebanghelyo asin inako iyan kan mga kagsurat kaidtong ikaduwang siglo na arog baga ni Ireneo asin Clemente na taga Alejandria. An panlaog na ebidensia makosog man na itinotokdo si Lucas. Si Pablo nagtataram manongod sa saiya sa Colosas 4:14 bilang “si Lucas na namomotan na marhay na doktor,” asin an saiyang isinurat nasa intelektuwal na kategoriya na lalaoman nin saro na magigibo nin sarong edukadong marhay na tawo, siring sa sarong doktor. Huli sa saiyang marahay na pagpili nin tataramon asin sa saiyang mahiwas na bokabularyo, na mas mahiwas kisa kan sa tolong pinagsararong kagsurat kan Ebanghelyo, nagin posible an pinakamaingat asin kompletong pagpaliwanag kan saiyang mahalagang marhay na tema. An saiyang pagkasaysay dapit sa gastador na aki ibinibilang kan nagkapira na iyo an pinakamagayon na halipot na estorya na isinurat kasuarin man.

³ Si Lucas naggamit nin labing 300 na medikal na termino o tataramon na tinatawan nia nin medikal na kahulogan na dai ginamit sa kaagid na paagi (kun talagang ginamit man iyan) kan iba pang kagsurat kan Kristianong Griegong Kasuratan.a Halimbawa, kun nagtataram manongod sa daot, si Lucas dai pirmeng naggagamit kan iyo man sanang termino siring kan ginibo kan ibang parasurat. Para sa sainda an daot talagang daot, alagad para sa sarong doktor, igwa nin laen-laen na kamugtakan an daot, siring kan magtaram si Lucas dapit sa “sarong lalaki na pano nin daot.” Sinabi nia na si Lazaro “pano nin lugad.” Mayo nang iba pang kagsurat kan Ebanghelyo na nagsasabi na an panugangan na babae ni Pedro nagkaigwa nin “halangkaw na kalintura.” (5:12; 16:20; 4:38) Minsan ngani an tolo pang iba nagsasabi sa sato manongod sa pagtakras ni Pedro sa talinga kan oripon kan halangkaw na saserdote, si Lucas sana an nagsasabi na binolong ni Jesus an oripon. (22:51) Doktor sana an makakapagsabi dapit sa sarong babae na ini may “espiritu nin kaluyahan sa laog nin desiotsong taon, asin sia buktot nang marhay asin dai na nanggad nakakatindog nin tanos.” Asin siisay baga kundi “si Lucas na namomotan na marhay na doktor” an makakapagrekord nin siring kadetalyado manongod sa sarong lalaki na ginibohan nin pang-emerhensiang remedyo kan Samaritano na “binugkosan an saiyang mga lugad, na inulaan iyan nin lana asin arak”?​—⁠13:11;10:⁠34.

⁴ Kasuarin isinurat ni Lucas an saiyang Ebanghelyo? Ipinaparisa kan Gibo 1:1 na an kagsurat kan Gibo (na iyo man si Lucas) naenot nang isinurat an “enot na pagkasaysay,” an Ebanghelyo. An Gibo posibleng marhay na natapos kan mga 61 C.E. mantang nasa Roma si Lucas kaiba ni Pablo, na hinahalat an saiyang apelasyon ki Cesar. Kaya an pagkasaysay sa Ebanghelyo posibleng isinurat ni Lucas sa Cesarea kan mga 56-58 C.E., pagkatapos na sia magbalik kaiba ni Pablo hale sa Filipos sa katapusan kan ikatolong pagbiahe sa pagmimisyonero ni Pablo asin mantang si Pablo naghahalat nin duwang taon sa bilanggoan sa Cesarea bago darahon sa Roma para sa saiyang apelasyon. Huling si Lucas nasa Palestina, sa panahon na ini nasa marahay siang kamugtakan na ‘susogon nin eksakto an gabos na bagay poon sa kapinonan’ manongod sa buhay asin ministeryo ni Jesus. Huli kaini, minalataw na an pagkasaysay ni Lucas naenot sa Ebanghelyo ni Marcos.

⁵ Siempre, dai man naheling mismo ni Lucas an gabos na pangyayari na isinurat nia sa saiyang Ebanghelyo, huling bako siang kaiba sa 12 asin posibleng saka sana sia nagtubod pagkagadan ni Jesus. Minsan siring, sia dayupot na marhay na kaibaiba ni Pablo sa langtad nin pagmimisyonero. (2 Tim. 4:11; Filem. 24) Kaya, siring sa malalaoman, an saiyang surat nagpapatunay kan impluwensia ni Pablo, siring kan maheheling kun pagkokompararon an duwang pagkasaysay ninda dapit sa Pamanggihan kan Kagurangnan, na nasa Lucas 22:​19, 20 asin 1 Corinto 11:​23-25. Bilang dugang pang reperensia, posibleng nagkonsulta si Lucas sa Ebanghelyo ni Mateo. Sa ‘pagsusog nin eksakto sa gabos na bagay,’ personalmente niang maiinterbio an dakol na nakaheling mismo kan mga pangyayari sa buhay ni Jesus, siring baga kan buhay pang mga disipulo asin posibleng pati an ina ni Jesus na si Maria. Makakasierto kita na ginibo nia an gabos na paagi tanganing tiponon an gabos na masasarigan na detalye.

⁶ Nagigin malinaw sa pagsiyasat sa apat na pagkasaysay sa Ebanghelyo na dai sana inootro kan mga kagsurat an mga estorya kan lambang saro, asin dai man sinda nagsurat tangani sanang iatubang an nagkapirang testigo para sa pinakamahalagang rekord na ini sa Biblia. An pagkasaysay ni Lucas independienteng marhay sa pagkapaliwanag kaiyan. Gabos-gabos, 59 porsiento kan saiyang Ebanghelyo an daing kapareho. Sia nagrekord nin kisuerra anom na espesipikong milagro asin labing doble kan bilang na iyan nin mga ilustrasyon an dai nasasambitan sa ibang pagkasaysay sa Ebanghelyo, na an un-tersio kan saiyang Ebanghelyo paagi sa pag-estorya asin an dos-tersio paagi sa pag-atubang kan mismong itinaram; an saiyang Ebanghelyo an pinakahalawig sa apat na Ebanghelyo. Sa pangenot, si Mateo nagsurat para sa mga Judio, asin si Marcos nagsurat para sa bakong Judiong mga nagbabasa, nangorogna an mga taga Roma. An Ebanghelyo ni Lucas isinurat para sa “kagalanggalang na Teofilo” asin paagi sa saiya para naman sa iba pang tawo, sa mga Judio sagkod bakong Judio. (Luc. 1:​3, 4) Tanganing dakol an maakit sa saiyang pagkasaysay, sinusog nia an kasaysayan nin linahe ni Jesus pabalik ki “Adan, na aki nin Dios,” asin bako sanang ki Abraham, siring kan ginibo ni Mateo na nagsurat espesyalmente para sa mga Judio. Partikularmenteng tinawan nia nin atension an mga tataramon nin hula ni Simeon na si Jesus iyo an magigin instrumento sa “paghale kan tahob sa mga nasyon,” asin nagsasabi na “maheheling nin gabos na laman an paagi nin pagliligtas nin Dios.”​—⁠3:38; 2:​29-32; 3:⁠6.

⁷ Sa bilog niang surat, napatunayan na si Lucas marahayon na parasaysay, ta an saiyang mga pagkasaysay aregladong marhay asin eksakto. An mga kualidad na ini na pagigin eksakto asin pagkasadiosan sa mga isinurat ni Lucas makosog na prueba kan pagigin totoo kaiyan. Sarong beses, an sarong parasurat dapit sa ley nagsabi: “An mga nobela, osipon asin falsong testimonya nag-iingat sa pagbugtak kan sinasabing mga pangyayari sa sarong harayong lugar asin sarong bakong depinidong panahon. Paagi kaiyan, nalalapas an enot na mga susundon na may marahay na pangangatanosan na nanodan niatong mga abogado, na ‘an deklarasyon dapat na magsabi kan panahon asin lugar.’ Alagad an mga estorya sa Biblia eksaktong marhay na itinatao sa sato an petsa asin lugar kan sinasabing mga bagay.”b Bilang prueba saiyang sinitar an Lucas 3:​1, 2: “Kan ikakinseng taon kan paghade ni Tiberio Cesar, kan si Poncio Pilato an gobernador nin Judea, asin si Herodes an namamahala sa distrito nin Galilea, alagad si Felipe na tugang nia an namamahala sa distrito kan probinsia nin Iturea asin Traconite, patin si Lisanias an namamahala sa distrito nin Abilinia, kan kaaldawan kan halangkaw na saserdoteng si Anas asin ni Caifas, an kapahayagan nin Dios uminabot ki Juan na aki ni Zacarias sa kaawagan.” Mayo nin bakong malinaw digdi kun dapit sa panahon o lugar, alagad nasambitan ni Lucas an mga ngaran kan dai mababa sa pitong opisyal na naglilingkod sa publiko tanganing masabi niato kun noarin an panahon kan pagpoon kan ministeryo ni Juan asin ni Jesus.

⁸ Tinatawan man kita ni Lucas nin duwang suhestion tanganing masabi niato kun noarin namundag si Jesus kan sabihon nia, sa Lucas 2:​1, 2: “Ngonyan kan mga aldaw na idto luminuwas an sarong pagboot hale ki Augusto Cesar na an bilog na ineerokan na daga magparehistro; (an enot na pagrehistrong ini nangyari kan si Quirinio an gobernador nin Siria).” Nangyari ini kan si Jose asin Maria magduman sa Betlehem tangani na magparehistro, asin si Jesus namundag mientras na yaon sinda duman.c Siertong maoyon kita sa sarong komentarista na nagsabi: “Saro sa pinakagrabeng mga pagbalo manongod sa pagigin nasa kasaysayan kan Lucas iyo an pirmeng pagmamaigot nia na magibo an daing kasalasalang pagkaeksakto.”d Kaipuhan na admitiron niato na may basehan an paghihingako ni Lucas na ‘sinusog nia nin eksakto an gabos na bagay poon sa kapinonan.’

⁹ Sinasabi man ni Lucas kun paano eksaktong naotob ki Jesu-Cristo an mga hula sa Hebreong Kasuratan. Kinotar nia an ipinasabong na patotoo ni Jesus manongod digdi. (24:​27, 44) Dugang pa, may pagkaeksakto niang isinurat an mismong mga hula ni Jesus mapadapit sa mga pangyayari sa ngapit, asin dakol sa mga ini an nagkaigwa na nin pambihirang kaotoban sa gabos na ihinulang detalye kaini. Halimbawa, an Jerusalem pinalibotan nin mapanas na mga taldok na pangsalikop asin nalaglag paagi sa makatatakot na kalaglagan kan 70 C.E., siring sa ihinula ni Jesus. (Luc. 19:​43, 44; 21:​20-24; Mat. 24:⁠2) An sekular na istoryador na si Flavio Josefo, na nakaheling mismo kaiba kan hukbong Romano, nagpapatotoo na naubos an mga kahoy sa puerang mga lugar sagkod sa distansiang mga 16 kilometros tangani na magkaigwa nin mga panaldok. Nagpapatotoo man sia na an nakasalikop na lanob 7.2 kilometros an laba, na dakol na babae asin aki an nagadan huli sa gutom, asin na labing 1,000,000 na Judio an nagadan asin 97,000 an dinarang bihag. Sagkod sa presente, an Arko ni Tito sa Roma naglaladawan sa parada sa kapangganahan kan mga Romano na may darang mga samsam sa ralaban hale sa templo kan Jerusalem.e Makakasierto kita na an iba pang ipinasabong na mga hula na isinurat ni Lucas eksakto man na naotob.

KUN TAANO TA KAPAKIPAKINABANG

³⁰ An maogmang bareta “sono ki Lucas” pinaparigon an kompiansa nin saro sa Tataramon nin Dios asin pinapakosog an saiyang pagtubod tanganing sia makapanindogan tumang sa mga panggigipit nin sarong palaen na kinaban. Si Lucas nagtatao nin dakol na halimbawa nin eksaktong mga kaotoban kan Hebreong Kasuratan. Ipinapaheling kaiyan si Jesus na sinasabi an pinaghalean kan sugo sa saiya paagi sa pagkotar sa espesipikong mga tataramon sa libro ni Isaias, asin garo baga ginagamit ini ni Lucas bilang tema sa bilog na libro. (Luc. 4:​17-19; Isa. 61:​1, 2) Saro ini sa mga pangyayari na nagkotar si Jesus sa Mga Propeta. Nagkotar man sia sa Ley, siring kan pagsayuma sa tolong sugot kan Diablo, asin sa Mga Salmo, siring kan paghapot sa saiyang mga kaiwal, “Paano na sinasabi ninda na an Cristo aki ni David?” An pagkasaysay ni Lucas igwa nin dakol na iba pang kotasyon sa Hebreong Kasuratan.​—⁠Luc. 4:​4, 8, 12; 20:​41-44; Deut. 8:3; 6:​13, 16; Sal. 110:⁠1.

³¹ Kan si Jesus lumaog sa Jerusalem na sakay sa sarong ogbon na asno siring sa ihinula sa Zacarias 9:​9, sia magayagayang irinukyaw kan mga tawo, na inaaplikar sa saiya an teksto sa Salmo 118:26. (Luc. 19:​35-38) Sa sarong kabtang an duwang bersikulo sa Lucas bastante na tanganing tokaron an anom na punto na ihinula kan Hebreong Kasuratan mapadapit sa makasusupog na kagadanan ni Jesus asin sa saiyang pagkabuhay liwat. (Luc. 18:​32, 33; Sal. 22:7; Isa. 50:6; 53:​5-7; Jon. 1:17) Ultimo, pakatapos na buhayon sia liwat, idinoon na marhay ni Jesus sa saiyang mga disipulo an kahalagahan kan bilog na Hebreong Kasuratan. “Ngonyan sia nagsabi sa sainda: ‘Ini an sakong mga tataramon na isinabi ko sa saindo kan ako kaiba pa nindo, na an gabos na isinurat sa ley ni Moises asin sa Mga Propeta patin Mga Salmo manongod sa sako kaipuhan na maotob.’ Dangan binuksan nia nin lubos an saindang isip tanganing masabotan an kahulogan kan Kasuratan.” (Luc. 24:​44, 45) Kapareho kan enot na mga disipulong idto ni Jesu-Cristo, kita puede man na maliwanagan asin magkamit nin makosog na pagtubod paagi sa pagtaong atension sa mga kaotoban kan Hebreong Kasuratan, na eksaktong marhay na ipinaliwanag ni Lucas asin kan iba pang mga kagsurat sa Kristianong Griegong Kasuratan.

³² Sa bilog na pagkasaysay ni Lucas, an nagbabasa kan saiyang surat dagos-dagos niang dinadara an atension sa Kahadean nin Dios. Itinatampok ni Lucas an paglaom sa Kahadean poon sa kapinonan kan libro (na dian ipinanuga kan anghel ki Maria na an aking ipapangaki nia “mamamahala bilang hade sa kamag-anakan ni Jacob sagkod lamang, asin dai magkakaigwa nin katapusan an saiyang kahadean”) sagkod sa huring mga kapitulo (na dian si Jesus nagtataram manongod sa pakipagtipan sa mga apostol para sa Kahadean). (1:33; 22:​28, 29) Ipinapaheling nia si Jesus na nangengenot sa paghuhulit kan Kahadean asin isinusugo an 12 apostol, asin kan huri an 70, na gibohon ini. (4:43; 9:​1, 2; 10:​1, 8, 9) An determinadong debosyon na kaipuhan tanganing makalaog sa Kahadean idinodoon kan prangkang mga tataramon ni Jesus: “Pabayae an gadan na maglobong kan saindang gadan, alagad lumakaw ka asin magbalangibog ka kan kahadean nin Dios,” asin, “Mayo nin tawo na nagkapot sa arado asin nagsalingoy sa mga bagay na nasa hudian na magkakanigo sa kahadean nin Dios.”​—⁠9:​60, 62.

³³ Idinodoon ni Lucas an manongod sa pamibi. An saiyang Ebanghelyo marahayon manongod digdi. Isinasaysay kaiyan an manongod sa kaburunyogan na namimibi mantang si Zacarias nasa templo, an manongod sa pagkamundag ni Juan na Bautisador bilang simbag sa mga pamibi na magkaaki, asin an manongod ki Ana na propetisa na namimibi banggi-aldaw. Isinasaysay kaiyan an pamimibi ni Jesus kan sia bautismohan, an saiyang magdamlag na pamimibi bago nia pilion an 12, asin an saiyang pamimibi sa panahon kan transpigurasyon. Sinasadol ni Jesus an saiyang mga disipulo na “danay na mamibi asin dai manluya,” na ipinag-ilustrar ini paagi sa sarong desididong balo na padagos na nakikimaherak sa sarong hokom sagkod na tawan sia kaini nin hustisya. Si Lucas sana an nagsasaysay kan pakiolay kan mga disipulo ki Jesus na tokdoan sindang mamibi asin kan pagpakosog ki Jesus kan anghel mantang sia namimibi sa Bukid nin mga Olibo; asin sia sana an nagsurat kan mga tataramon sa huring pamibi ni Jesus: “Ama, sa saimong mga kamot ipinagkakatiwala ko an sakong espiritu.” (1:​10, 13; 2:37; 3:21; 6:12; 9:​28, 29; 18:​1-8; 11:1; 22:​39-46; 23:46) Kapareho kan panahon na isurat ni Lucas an saiyang Ebanghelyo, ngonyan an pamibi mahalaga man na marhay na probisyon para sa pagpakosog sa gabos na naggigibo kan kabotan nin Dios.

³⁴ Paagi sa saiyang listong marhay na isip asin sa saiyang matibay saka deskriptibong pagsurat, ginibo ni Lucas na nakakaogma asin buhay an katokdoan ni Jesus. An pagkamoot, kabootan, pagkaherak, asin pagmalasakit ni Jesus sa mga maluya, inaapi, asin hinahamak naheheling na laen na gayo sa indiperente, ritualistiko, dogmatiko, mapagsaginsagin na relihion kan mga eskriba asin Fariseo. (4:18; 18:⁠9) Si Jesus nagtatao nin danay na pagparigon sa boot asin tabang sa mga dukha, sa mga bihag, sa mga buta, asin sa mga inaapi, sa siring nagtatao nin marahayon na mga arogan para sa mga naghihingoang ‘sunodon nin estrikto an saiyang mga lakad.’​—⁠1 Ped. 2:⁠21.

³⁵ Kun paanong si Jesus, an sangkap asin naggigibo nin mga ngangalasan na Aki nin Dios, nagpaheling nin mamomoton na pagmakolog sa saiyang mga disipulo asin sa gabos na tawong sadiosan an puso, maninigo man kitang magmaigot na gibohon an satong ministeryo paagi sa pagkamoot, iyo, “huli sa mamomoton na pagmalasakit kan satong Dios.” (Luc. 1:78) Sa katuyohan na ini an maogmang bareta “sono ki Lucas” tunay na pakipakinabang asin nakakatabang na marhay. Tunay na makakapagpasalamat kita ki Jehova huli sa pagpasabong ki Lucas, an “namomotan na marhay na doktor,” na isurat an eksakto, nakakapakosog, asin nakakaparigon sa boot na rekord na ini, na nagtotokdo nanggad kan kaligtasan paagi sa Kahadean ni Jesu-Cristo, “an paagi nin pagliligtas nin Dios.”​—⁠Col. 4:14; Luc. 3:⁠6.

[Mga Nota sa Ibaba]