Sarong Libro Para sa Gabos na Tawo
“An Dios daing ipinaoorog, kundi sa lambang nasyon an tawo na natatakot sa saiya asin naggigibo nin katanosan saiyang inaako.”—GIBO 10:34, 35.
1. Ano an isinimbag nin sarong propesor kan hapoton kun ano an paghona nia manongod sa Biblia, asin ano an napagdesisyonan niang gibohon?
NASA harong an propesor sarong Domingong hapon, na mayo nin bisitang linalaoman. Alagad kan sumongko sa saiyang harong an saro sa satong mga tugang na Kristiana, naghinanyog sia. Ini nagtaram manongod sa polusyon asin sa ngapit kan daga—mga temang nakaakit sa saiya. Minsan siring, kan an Biblia iintrodusir kaini sa orolay, garo baga sia nagin mapagduda. Kaya hinapot sia kaini kun ano an paghona nia manongod sa Biblia.
“Iyan marahay na libro na isinurat nin pirang intelihenteng tawo,” an simbag nia, “alagad dai dapat na seryosohon an Biblia.”
“Ano nabasa na nindo an Biblia?” an hapot kaini.
Nabigla, napiritan na admitiron kan propesor na dai pa.
Kun siring ini naghapot:“Paano kamo makapahahayag nin marigon na opinyon manongod sa sarong libro na dai pa nindo noarin man nabasa?”
May punto an tugang niatong babae. Nagdesisyon an propesor na siyasaton an Biblia dangan bumilog nin opinyon manongod dian.
2, 3. Taano an Biblia ta sirradong libro para sa dakol, asin ini nagtatao sa sato nin anong angat?
2 An propesor dai nasosolo. An dakol may positibong mga opinyon manongod sa Biblia minsan dai pa ninda noarin man nabasa iyan nin personal. Tibaad sinda may Biblia. Tibaad rinerekonoser pa ngani ninda an literaryo o historikong halaga kaiyan. Alagad para sa dakol, iyan sirradong libro. ‘Mayo akong panahon na basahon an Biblia,’ sabi nin iba. An iba nag-iisip-isip, ‘Paano puedeng magkaigwa nin koneksion sa sakong buhay an sarong suanoy na libro?’ An siring na mga punto de vista nagtatao sa sato nin tunay na angat. An Mga Saksi ni Jehova marigon na nagtutubod na an Biblia “ipinasabong nin Dios asin kapakipakinabang para sa pagtokdo.” (2 Timoteo 3:16, 17) Pero paano niato makokombensir an mga tawo na ano man an saindang rasyal, nasyonal, o etnikong pinaghalean, maninigo nindang siyasaton an Biblia?
3 Pag-olayan niato an nagkapirang dahelan kun taano an Biblia ta maninigo sa pagsiyasat. An siring na pag-orolay puedeng maandam kita na makipangatanosan sa mga nanunuparan niato sa satong ministeryo, na tibaad makombensir sinda na maninigo nindang estudyaran an sinasabi kan Biblia. Kadungan kaiyan, an repasong ini maninigong makapakosog sa sato mismong pagtubod na an Biblia talagang arog kan sinasabi kaiyan—“an tataramon nin Dios.”—Hebreo 4:12.
An Librong Pinakamahiwas an Pagkawaras sa Kinaban
4. Taano ta masasabi na an Biblia an librong pinakamahiwas an pagkawaras sa kinaban?
4 Enot, an Biblia maninigo sa pag-estudyar huli ta iyan nanggad an librong may pinakamahiwas na sirkulasyon asin trinadusir sa pinakadakol na lenguahe sa bilog na kasaysayan nin tawo. Kaidtong labi nang 500 na taon an nakaagi, an enot na edisyon na inimprenta gikan sa hale-haleng tipo luminuwas sa imprentahan ni Johannes Gutenberg. Poon kaidto, kinakarkulong apat na bilyon na Biblia, an bilog o kabtang sana, an naimprenta. Pag-abot nin 1996 an kompletong Biblia o mga kabtang kaiyan natradusir na sa 2,167 lenguahe asin dialekto.a Labing 90 porsiento kan pamilya nin tawo an makababasa kan kisuerra kabtang kan Biblia sa sadiri nindang lenguahe. Mayo nin ibang libro—relihioso o bako—na nakaaagid man lamang dian!
5. Taano ta maninigo niatong laoman na an Biblia madaling makua nin mga tawo sa bilog na kinaban?
5 An estadistika sana dai nagpapatunay na an Biblia Tataramon nin Dios. Minsan siring, maninigo nanggad na laoman niato na an sarong nasusurat na rekord na ipinasabong nin Dios madaling makua nin mga tawo sa bilog na kinaban. Total, an Biblia mismo nagsasabi sato na “an Dios daing ipinaoorog, kundi sa lambang nasyon an tawo na natatakot sa saiya asin naggigibo nin katanosan saiyang inaako.” (Gibo 10:34, 35) Daing kaagid na ibang libro, an Biblia nakabalyo sa linderos nin mga nasyon asin napangganahan an mga kaolangan sa rasa asin etniko. Totoo nanggad, an Biblia sarong libro para sa gabos na tawo!
Daing Kaagid na Rekord nin Pagkapreserbar
6, 7. Taano ta bakong makangangalas na mayo sa orihinal na mga kasuratan sa Biblia an aram na yaon pa, asin anong hapot an pinalalataw kaini?
6 May saro pang dahelan kun taano an Biblia ta maninigong siyasaton. Iyan nakapagdanay sa ibong nin natural asin sa tawong mga kaolangan. An rekord kun paano iyan napreserbar sa ibong nin dakulaon na mga kaolangan totoong daing kaagid sa tahaw nin suanoy na mga kasuratan.
7 An mga kagsurat kan Biblia minalataw na isinurat nin tinta an saindang mga tataramon sa papiro (na gibo sa tanom sa Egipto na iyo man iyan an ngaran) asin pergamino (na gibo sa anit nin mga hayop).b (Job 8:11) Minsan siring, an siring na materyales sa pagsurat may natural na mga kaiwal. Nagpapaliwanag an intelektuwal na si Oscar Paret: “An duwang sinusuratan na ini pareho namemeligro sa harasahas, sa alamag, asin sa laen-laen na ulod. Sa eksperyensia niato sa aroaldaw aram niato kun gurano kadaling maraot an papel, asin minsan an matagal na anit, sa luwas o sa sarong kuartong basa-basa.” Kaya bakong makangangalas na mayo sa mga orihinal an aram na yaon pa; haloy na gayod na nagkasuruhaysuhay an mga iyan. Alagad kun an mga orihinal nadaog nin natural na mga kaiwal, paano nakapagdanay an Biblia?
8. Sa nag-aging mga siglo, paano napreserbar an mga kasuratan sa Biblia?
8 Dai nahaloy pakasuratan kan mga orihinal, pinonan na gibohon an surat-kamot na mga kopya. Sa katunayan, an pagkopya kan Ley asin iba pang kabtang kan Banal na Kasuratan nagin sarong propesyon sa suanoy na Israel. Halimbawa, an saserdoteng si Esdras ilinaladawan na “sarong matibay na parakopya kan ley ni Moises.” (Esdras 7:6, 11; ikomparar an Salmo 45:1.) Alagad an mga kopyang ginibo malalapaon man; pag-abot nin panahon an mga ini kinaipuhan na salidahan nin iba pang mga kopya na surat-kamot. An prosesong ini nin pagkopya kan mga kopya nagpadagos sa laog nin dakol na siglo. Mantang an mga tawo bakong sangkap, an teksto daw kan Biblia naliwat sa dakulang kabtang kan mga sala nin mga parakopya? An dakulaon na ebidensia nagsasabing dai!
9. Paano iiniilustrar kan halimbawa kan mga Masorete an labi-labing pag-iingat asin pagkaeksakto kan mga parakopya kan Biblia?
9 An mga parakopya bako sanang ekspertong marhay kundi hararom man an saindang paggalang sa tataramon na saindang kinokopya. An termino sa Hebreo para sa “parakopya” may labot sa pagbilang asin pagsurat. Tanganing ikailustrar an labi-labing pag-iingat asin pagkaeksakto kan mga parakopya, estudyare an mga Masorete, mga parakopya kan Hebreong Kasuratan na nabuhay sa pag-oltanan kan ikaanom asin ikasampulong siglo C.E. Oyon sa intelektuwal na si Thomas Hartwell Horne, binibilang ninda “kun pirang beses na minalataw an kada letra kan abakada[ng Hebreo] sa bilog na Hebreong Kasuratan.” Isip-isipa kun ano an boot sabihon kaiyan! Tanganing malikayan an pakalaktaw minsan sa sarong letra, binilang kan debotong mga parakopyang ini bako sanang an mga termino na kinokopya ninda kundi pati an mga letra. Tara, oyon sa bilang nin sarong intelektuwal, binabantayan daa ninda an 815,140 letra sa Hebreong Kasuratan! An siring na maigot na paghihingoa naggarantiya nin halangkaw na grado nin pagkaeksakto.
10. Ano an yaon na mapuersang ebidensia na an mga tekstong Hebreo asin Griego na pinagbasaran nin mga traduksion sa presenteng panahon eksaktong irinerepresentar an mga tataramon kan orihinal na mga kagsurat?
10 Sa katunayan, may mapuersang ebidensia na an mga tekstong Hebreo asin Griego na pinagbasaran nin mga traduksion sa presenteng panahon may pambihirang pagkaeksakto na irinerepresentar an mga tataramon kan orihinal na mga kagsurat. An ebidensia rinibong surat-kamot na kopya nin mga manuskrito kan Biblia—kinakarkulong 6,000 kan bilog o mga kabtang kan Hebreong Kasuratan asin mga 5,000 kan Kristianong Kasuratan sa Griego—na nakapagdanay sagkod sa satong kaaldawan. An maingat, komparadong pag-analisar kan dakol na yaon na manuskrito nagpangyari sa mga nag-espesyalisar sa teksto na marisa an ano man na sala nin mga parakopya asin aramon an orihinal na bersion. Sa pagkomento sa teksto kan Hebreong Kasuratan, an nag-espesyalisar na si William H. Green sa siring nakasabi: “Masasabi nin daing makakokontra na mayo nin ibang libro kan suanoy na ikinapaabot nin siring kaeksakto.” Mapaniniwalaan man nin arog kaiyan an teksto kan Kristianong Griegong Kasuratan.
11. Sa liwanag kan 1 Pedro 1:24, 25, taano ta nakapagdanay sagkod sa satong kaaldawan an Biblia?
11 Madalion sana kutanang nawara an Biblia kun bakong sa surat-kamot na mga kopya na nagin kasalihid kan mga orihinal, dara an mahalagang marhay na mensahe kaiyan! Sasaro sana an dahelan kan pakapagdanay kaiyan—si Jehova an Parapreserbar asin Paraingat kan saiyang Tataramon. Arog kan sabi mismo kan Biblia, sa 1 Pedro 1:24, 25: “An gabos na laman anan siring sa doot, asin an bilog na kamurawayan kaiyan siring sa burak nin doot; an doot naaalang, asin an burak nararakdag, alagad an tataramon ni Jehova nagdadanay sagkod lamang.”
Trinadusir sa Buhay na mga Lenguahe nin Katawohan
12. Apuera sa dakol na siglo nin paorootrong pagkopya, ano pang ibang kaolangan an inatubang kan Biblia?
12 Igo nang angat an pakapagdanay sa ibong nin dakol na siglo nin paorootrong pagkopya, alagad an Biblia napaatubang sa saro pang kaolangan—an pagtradusir sa modernong mga lenguahe. An Biblia dapat na magtaram sa lenguahe kan mga tawo tanganing maabot an saindang puso. Minsan siring, an pagtradusir kan Biblia—na may labing 1,100 na kapitulo asin 31,000 na bersikulo—bakong pasil na trabaho. Pero sa nag-aging mga siglo maogmang inako nin debotong mga paratradusir an angat, na kun beses inaatubang an garo baga dai mapanggaganahan na mga kaolangan.
13, 14. (a) Anong angat an inatubang kan paratradusir kan Biblia na si Robert Moffat sa Aprika kan kapinonan kan ika-19 siglo? (b) Ano an reaksion kan mga Tswana an tataramon kan mababasa na an Ebanghelyo ni Lucas sa lenguahe ninda?
13 Estudyare, halimbawa, kun paano natradusir an Biblia sa mga lenguahe nin Aprika. Kan taon 1800, mga sarong dosena sana an nasusurat na lenguahe sa bilog na Aprika. An ginatos na iba pang itinataram na lenguahe mayo nin sistema nin pagsurat. Ini an angat na inaatubang kaidto kan paratradusir kan Biblia na si Robert Moffat. Kan 1821, sa edad na 25 anyos, tinindog ni Moffat an sarong misyon sa mga tagatimog Aprika na Tswana an tataramon. Tanganing manodan an lenguahe ninda na dai isinusurat, nakiasosyar sia sa mga tawo. Si Moffat nagmaigot asin, daing tabang nin mga libro para sa bagohan o diksionaryo, sa kahurihurihi napolbos an lenguahe, guminibo nin nasusurat na porma kaiyan, asin tinokdoan an nagkapirang Tswana na makabasa kan nasusurat na mga letrang iyan. Kan 1829, pakapagtrabaho sa tahaw kan mga Tswana sa laog nin walong taon, natapos niang tradusiron an Ebanghelyo ni Lucas. Kan huri sia nagsabi: “May aram akong mga indibiduwal na nagbaklay nin ginatos na milya tanganing makakua nin mga kopya kan San Lucas. . . . Naheling ko sinda na inako an mga kabtang kan San Lucas, asin hinibian iyan, asin kinugos iyan, patin napaluha sa pasasalamat, sagkod na sabihan ko an bako sanang saro, ‘Raraoton nindo kan saindong mga luha an mga libro nindo.’” Isinaysay man ni Moffat an manongod sa sarong Aprikano na naheling an dakol na tawo na binabasa an Ebanghelyo ni Lucas asin hinapot sinda kun ano an nasa kamot ninda. “Tataramon nin Dios,” an simbag ninda. “Ano nagtataram iyan?” an hapot kan lalaki. “Iyo,” sabi ninda, “iyan nagtataram diretso sa puso.”
14 Itinao nin debotong mga paratradusir arog ni Moffat sa dakol na Aprikano an enot nindang oportunidad na magkomunikar paagi sa surat. Alagad may itinao an mga paratradusir sa mga taga-Aprika na mas mahalaga pang marhay na regalo—an Biblia sa sadiri nindang tataramon. Dugang pa, iinintrodusir ni Moffat an ngaran nin Dios sa mga Tswana, asin ginamit nia an ngaran na iyan sa bilog niang traduksion.c Sa siring, an Biblia inapod kan mga Tswana na “an ngoso ni Jehova.”—Salmo 83:18.
15. Taano an Biblia ta buhay na buhay ngonyan?
15 An ibang paratradusir sa laen-laen na parte kan kinaban napaatubang sa kaagid na mga kaolangan. An iba isinapeligro pa ngani an saindang buhay tanganing matradusir an Biblia. Isip-isipa ini: Kun an Biblia nagdanay sana sa suanoy na Hebreo asin Griego, iyan tibaad haloy nang “nagadan,” ta pag-abot nin panahon an mga lenguaheng iyan haros nalingawan na kan ordinaryong mga tawo asin dai noarin man nanodan sa dakol na parte kan daga. Pero an Biblia buhay na buhay ta, bakong arog nin ibang libro, iyan “nakatataram” sa mga tawo sa bilog na kinaban sa sadiri nindang lenguahe. Bilang resulta, an mensahe kaiyan nagdadanay na ‘naggigibo sa nagtuturubod dian.’ (1 Tesalonica 2:13) An pagkatradusir kan The Jerusalem Bible sa mga tataramon na ini: “Iyan sagkod ngonyan buhay na kapangyarihan sa tahaw nindo na nagtutubod kaiyan.”
Maninigong Pagtiwalaan
16, 17. (a) Tangani na mapagtiwalaan an Biblia, maninigo na igwa nin anong ebidensia? (b) Tumao nin sarong halimbawa na nag-iilustrar kan pagkasadiosan kan kagsurat kan Biblia na si Moises.
16 ‘Mapagtitiwalaan daw talaga an Biblia?’ tibaad isipon nin iba. ‘Iyan daw nagtataram manongod sa mga tawo na talagang nabuhay, mga lugar na aktuwal na nag-eksister, asin mga pangyayari na tunay na nangyari?’ Tangani na pagtiwalaan niato iyan, maninigo na may ebidensia na iyan isinurat nin maingat, onestong mga kagsurat. Dinadara kita kaini sa saro pang dahelan na siyasaton an Biblia: May masarig na ebidensia na iyan daing kasalasala asin mapagtitiwalaan.
17 An onestong mga kagsurat irerekord bako sanang an mga pag-aser kundi pati an mga pagkasudya, bako sanang an mga kakosogan kundi pati an mga kaluyahan. An mga kagsurat kan Biblia nagpaheling nin siring kanakagiginhawang pagkasadiosan. Estudyare, halimbawa, an pagkaprangka ni Moises. Kaiba sa mga bagay na saiyang isinabi nin prangka iyo an saiya mismong kadaihan nin tibay sa pagpahayag, na sa pagheling nia ginigibo siang dai angay na magin namomoon sa Israel (Exodo 4:10); an magabat na salang nagibo nia na nakaolang sa saiyang paglaog sa Dagang Panuga (Bilang 20:9-12; 27:12-14); an pagsuway sa dalan kan tugang niang lalaki, si Aaron, na nagkooperar sa rebeldeng mga Israelita sa paggibo nin estatuwa nin sarong bakang bulawan (Exodo 32:1-6); an pagrebelde kan tugang niang babae, si Miriam, asin an makasosopog na padusa digdi (Bilang 12:1-3, 10); an pagkamapaglanghad kan saiyang mga sobrinong si Nadab asin Abihu (Levitico 10:1, 2); asin an paorootrong pagreklamo asin paggumodgumod kan sadiring banwaan nin Dios. (Exodo 14:11, 12; Bilang 14:1-10) Bako daw na an siring kaprangka, kaonestong pagbabareta nagpaparisa nin sinserong pagmakolog sa katotoohan? Mantang an mga kagsurat kan Biblia andam na ibareta an negatibong impormasyon manongod sa saindang mga namomotan, sa saindang banwaan, asin pati sa sadiri ninda, bako daw na may igong dahelan na pagtiwalaan an saindang mga isinurat?
18. Ano an nagpapamidbid sa mga isinurat kan mga kagsurat kan Biblia bilang mapagtitiwalaan?
18 An pagkaoroyon kan mga kagsurat kan Biblia ipinamimidbid man an saindang mga isinurat bilang mapagtitiwalaan. Pambihira nanggad na an 40 katawo na nagsurat sa laog nin mga 1,600 na taon oroyon, minsan pag-abot sa saradit na detalye. Minsan siring, an armoniyang ini dai inareglar nin maingat na marhay tanganing pumukaw nin pagsuspetsa na may pagkasapakat. Al kontraryo, risa na dai tinuyo an pagkaoroyon kan laen-laen na detalye; parate na an armoniya malinaw na nagkanorongod sana.
19. Paano an mga pagkasaysay kan Ebanghelyo manongod sa pag-arestar ki Jesus naghahayag nin pagkaoroyon na malinaw na dai tinuyo?
19 Sa pag-ilustrar, estudyare an sarong pangyayari kan banggi na si Jesus inarestar. An apat gabos na kagsurat kan Ebanghelyo nagsurat na an saro sa mga disipulo huminugkot nin espada asin tinigbas an sarong oripon kan halangkaw na saserdote, na natakras an talinga kan lalaki. Minsan siring, si Lucas sana an nagsasabi sa sato na ‘dinuotan ni Jesus an talinga asin pinaomayan sia.’ (Lucas 22:51) Alagad bako daw na iyan an lalaoman niato sa kagsurat na midbid bilang an “namomotan na marhay na doktor”? (Colosas 4:14) An pagkasaysay ni Juan nagsasabi sa sato na sa gabos na disipulong yaon, an saro na kuminapot kan espada iyo si Pedro—bagay na dai nakabibigla huli sa tendensia ni Pedro na magin ragap asin pusokpusokan. (Juan 18:10; pagkompararon an Mateo 16:22, 23 asin Juan 21:7, 8.) Si Juan nagsasabi nin saro pang detalye na garo baga dai kaipuhan: “An ngaran kan oripon Malco.” Taano ta si Juan sana an nagsabi kan ngaran kan lalaki? An esplikasyon itinatao nin sarong sadit na detalye na insidental sanang sinabi solamente sa pagkasaysay ni Juan—si Juan “midbid kan halangkaw na saserdote.” Midbid man sia kan kairiba sa harong kan halangkaw na saserdote; midbid sia kan mga surugoon, asin midbid nia sinda.d (Juan 18:10, 15, 16) Kun siring, natural sana na sambiton ni Juan an ngaran kan lalaking nalugadan, mantang an ibang kagsurat kan Ebanghelyo, na minalataw na dai nakamimidbid sa lalaki, dai iyan nasambitan. An pagkaoroyon kan gabos na detalyeng ini pambihira, pero malinaw na dai tinuyo. Kadakol kan kaagid na mga halimbawa sa bilog na Biblia.
20. Ano an kaipuhan na maaraman nin mga tawong onesto an puso manongod sa Biblia?
20 Kaya mapagtitiwalaan ta daw an Biblia? Iyo nanggad! An pagkasadiosan kan mga kagsurat kan Biblia asin an panlaog na pagkaoroyon kan Biblia nagtatao dian nin malinaw na tanda na iyan totoo. An mga tawong onesto an puso kaipuhan na makaaram na mapagtitiwalaan ninda an Biblia, ta iyan an ipinasabong na Tataramon ni “Jehova na Dios nin katotoohan.” (Salmo 31:5) Igwa nin dugang pang mga dahelan kun taano an Biblia ta sarong libro para sa gabos na tawo, siring sa ipaliliwanag kan kasunod na artikulo.
[Mga nota sa ibaba]
a Basado sa mga kabilangan na ipinublikar kan Sararong Sosyedad sa Biblia.
b Kaidtong ikaduwa niang pagkabilanggo sa Roma, pinakiolayan ni Pablo si Timoteo na darahon “an mga balumbon, nangorogna an mga pergamino.” (2 Timoteo 4:13) Posible na hinahagad ni Pablo an mga kabtang kan Hebreong Kasuratan tangani na iyan mapag-adalan nia mantang nabibilanggo. An fraseng “nangorogna an mga pergamino” puedeng nagpaparisa na kapwa mga balumbon nin papiro asin iba pa na gibo sa pergamino an napapalabot.
c Kan 1838, natapos ni Moffat an sarong traduksion kan Kristianong Griegong Kasuratan. Sa tabang nin sarong panyero, natapos nia an pagtradusir kan Hebreong Kasuratan kan 1857.
d An pagigin pamilyar ni Juan sa halangkaw na saserdote asin sa saiyang kairiba sa harong orog pang ipinaheheling sa nahuhuring kabtang kan pagkasaysay. Kan an saro pang oripon kan halangkaw na saserdote akusaron si Pedro na saro sa mga disipulo ni Jesus, ipinaliliwanag ni Juan na an oripon na ini “paryente kan lalaki na pinalongan ni Pedro nin talinga.”—Juan 18:26.
Ano an Isisimbag Nindo?
◻ Taano ta maninigo niatong laoman an Biblia na magin an pinakamadaling makuang libro sa kinaban?
◻ Ano an ebidensia na an Biblia napreserbar nin eksakto?
◻ Anong mga kaolangan an inatubang kaidtong mga nagtradusir kan Biblia?
◻ Ano an nagpapamidbid sa mga kasuratan sa Biblia bilang mapagtitiwalaan?