An Biblia—Tataramon nin Dios o nin Tawo?
Kapitulo 9: Mga Hula na Naotob
An mga tawo dai kayang ihula an ngapit na may ano man na kasiertohan. Paorootro miserable an pagkasudya kan saindang mga paghihingoa na humula. Kaya an sarong libro nin mga hula na talagang naotob siempre nakaaakit sa satong atension. An Biblia siring na libro.
1. (Iiba an introduksion.) Ano an pinatutunayan kan bagay na an Biblia may rekord nin mga hula na naotob?
Dakol na hula sa Biblia an naotob nin detalyadong marhay kaya an mga kritiko naghihingako na an mga iyan isinurat pagkaotob na kaiyan. Alagad an siring na mga paghihingako bakong totoo. An Dios, huling makakamhan sa gabos, lubos na may kakayahan na humula. (Isaias 41:21-26; 42:8, 9; 46:8-10) An mga hula sa Biblia na naotob ebidensia nin pagpasabong nin Dios, bakong nin huri nang pagsurat. Sisiyasaton niato ngonyan an nagkapirang lataw na hulang naotob—na nagtatao nin dugang na prueba na an Biblia tataramon nin Dios, bako sanang nin tawo.
An Pagkadistiero sa Babilonya
2, 3. Ano an suminagkod sa pagpaheling ni Hadeng Ezequias kan gabos na kayamanan kan saiyang harong asin nasasakopan sa mga sugo hale sa Babilonya?
2 Si Ezequias hade sa Jerusalem nin mga 30 taon. Kan 740 B.C.E. naheling nia an pagkalaglag kan saiyang kataed sa amihanan na Israel sa mga kamot kan Asiria. Kan 732 B.C.E. naeksperyensiahan nia an kapangyarihan nin Dios sa pagliligtas, kan masudya an pagprobar kan Asiria na sakopon an Jerusalem, na may kapahapahamak na mga resulta sa nanakyada.—Isaias 37:33-38.
3 Ngonyan, rineresibi ni Ezequias an sarong delegasyon hale ki Merodac-baladan, an hade sa Babilonya. Sa luwas, an mga embahador yaon tanganing magpelisitar ki Ezequias sa saiyang pagkaomay sa grabeng helang. Pero posibleng ibinibilang ni Merodac-baladan si Ezequias na puedeng makaalyado tumang sa kapangyarihan pankinaban nin Asiria. Si Ezequias daing ginibo tanganing haleon an siring na ideya kan ipaheling nia sa nagsongkong mga Babilonyo an gabos na kayamanan kan saiyang harong asin nasasakopan. Tibaad boot man nia nin mga kaalyado tumang sa posibleng pagbalik kan mga Asirio.—Isaias 39:1, 2.
4. Anong makaturotristeng resulta kan salang nagibo ni Ezequias an ihinula ni Isaias?
4 Si Isaias an lataw na propeta kan panahon na idto, asin madali niang narisa an pagkaragap ni Ezequias. Aram nia na an pinakaseguradong depensa ni Ezequias iyo si Jehova, bakong an Babilonya, asin sinabihan nia sia na an saiyang pagpaheling sa mga Babilonyo kan saiyang kayamanan magbubunga nin kalamidad. “Maarabot an aldaw,” sabi ni Isaias, “asin an gabos na yaon sa saimong sadiring harong saka tinipon kan saimong mga apoon sagkod sa aldaw na ini dadarahon nanggad sa Babilonya.” An dekreto ni Jehova: “Mayo nin ano man na matatada.”—Isaias 39:5, 6.
5, 6. (a) Ano an isinabi ni Jeremias bilang pagpatunay sa hula ni Isaias? (b) Sa anong paagi naotob an mga hula ni Isaias asin ni Jeremias?
5 Kaidtong ikawalong siglo B.C.E., tibaad garo bakong posible na maotob an hulang iyan. Minsan siring, pakalihis nin sanggatos na taon, naliwat an situwasyon. Sinalidahan kan Babilonya an Asiria bilang an nangingibabaw na kapangyarihan pankinaban, mantang an Juda ruminaot na marhay, sa relihiosong pananaram, kaya hinale nin Dios an saiyang bendisyon. Ngonyan, an saro pang propeta, si Jeremias, pinasabngan na otrohon an patanid ni Isaias. Ibinalangibog ni Jeremias: “Dadarahon ko [an mga Babilonyo] tumang sa dagang ini asin tumang sa mga nag-eerok dian . . . Asin an bilog na dagang ini magigin gaba, bagay na pinagngangalasan, asin an mga nasyon na ini kaipuhan na maglingkod sa hade sa Babilonya sa laog nin pitong polong taon.”—Jeremias 25:9, 11.
6 Mga apat na taon pakataraman ni Jeremias kan hulang iyan, an Juda ginibo kan mga Babilonyo na kabtang kan saindang imperyo. Tolong taon pakalihis kaiyan, dinara ninda an nagkapirang bihag na Judio, kaiba an nagkapira sa kayamanan kan templo sa Jerusalem, pasiring sa Babilonya. Pakalihis nin walong taon, nagrebelde an Juda asin sinakyada giraray kan hade sa Babilonya, si Nabucodonosor. Sa panahon na ini, an siudad asin an templo kaiyan linaglag. An gabos na kayamanan kaiyan, asin an mga Judio mismo, dinara sa harayong Babilonya, siring kan ihinula ni Isaias asin ni Jeremias.—2 Cronica 36:6, 7, 12, 13, 17-21.
7. Paano pinatutunayan nin arkeolohiya an kaotoban kan mga hula ni Isaias asin ni Jeremias may labot sa Jerusalem?
7 Sinasabi kan The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land na kan matapos an pagsalakay kan mga Babilonyo, “lubos nanggad an kalaglagan kan siudad [na Jerusalem].” An arkeologong si W. F. Albright nagsasabi: “An mga pagkotkot sa Juda asin eksplorasyon sa ibabaw nagpatotoo na an mga banwaan sa Juda bako sanang biyong linaglag kan mga Caldeo sa saindang duwang pagsakyada, kundi dai na inistaran giraray sa laog nin mga kapag-arakian—parateng nungka pa sa kasaysayan.” Sa siring, an arkeolohiya nagpapatunay sa labi-labi kanakakukubhan na kaotoban kan hulang ini.
An Naabtan kan Tiro
8, 9. Anong hula an itinaram ni Ezequiel tumang sa Tiro?
8 Si Ezequiel saro pang suanoy na kagsurat na nagsurat nin mga hula na ipinasabong nin Dios. Naghula sia magpoon kan katapusan kan ikapitong siglo B.C.E. sagkod kan ikaanom—an boot sabihon, durante kan mga taon na suminagkod sa kalaglagan kan Jerusalem dangan durante kan enot na mga dekada kan pagkadistiero kan mga Judio sa Babilonya. Maski an nagkapirang kritiko sa presenteng panahon minaoyon na an libro isinurat kan mga panahon na ini.
9 Isinurat ni Ezequiel an sarong pambihirang hula manongod sa kalaglagan kan kataed nin Israel sa amihanan na Tiro, na kan enot katood kan banwaan nin Dios dangan nagin kaiwal. (1 Hade 5:1-9; Salmo 83:2-8) Isinurat nia: “Iyo ini an isinabi kan Soberanong Kagurangnan na Jehova, ‘Uya ako tumang sa saimo, O Tiro, asin pasasangaton ko tumang sa saimo an dakol na nasyon, kun paanong pinasasangat kan dagat an mga alon kaiyan. Asin gagabaon nanggad ninda an mga lanob nin Tiro asin tutumpagon an saiyang mga torre, asin kakaroson ko sa saiya an saiyang kabokabo asin gigibohon ko siang makinang, malinig na ibabaw nin kantil. . . . Asin an saimong mga gapo asin an saimong mga kanang kahoy patin an saimong kabokabo ibubugtak ninda sa mismong tahaw kan tubig.’”—Ezequiel 26:3, 4, 12.
10-12. Kasuarin naotob sa katapustapusi an hula ni Ezequiel, asin paano?
10 Talaga daw na nangyari ini? Bueno, nagkapirang taon pakataraman ni Ezequiel kan hulang ini, sinalikopan kan hade sa Babilonya, si Nabucodonosor, an Tiro. (Ezequiel 29:17, 18) Minsan siring, dai idto nagin madaling pagsalikop. An sarong kabtang kan Tiro namumugtak sa kontinente (an kabtang na inaapod na Daan na Tiro). Alagad an sarong kabtang kan siudad nasa sarong isla na mga 800 metros an rayo sa baybayon. Sinalikopan ni Nabucodonosor an isla sa laog nin 13 taon bago iyan suminuko sa saiya sa katapustapusi.
11 Minsan siring, kaidtong 332 B.C.E. na sa katapustapusi naotob an hula ni Ezequiel sa gabos na detalye kaiyan. Kan panahon na idto, si Alejandrong Dakula, an konkistador hale sa Macedonia, sinasakyada an Asia. An Tiro, na ligtas sa puesto kaiyan sa isla, dai napadadaog sa saiya. Habo ni Alejandro na magwalat nin potensial na kaiwal sa hudian nia, alagad habo niang umubos nin dakol na taon sa pagsalikop sa Tiro, arog kan ginibo ni Nabucodonosor.
12 Paano nia rinesolberan an problemang ini sa militar? Nagtogdok sia nin sarong tulay na daga, o rompeolas, pabalyo sa isla, tanganing an saiyang mga soldados makabalyo asin masalakay an islang siudad. Pero mangnoha kun ano an ginamit nia sa pagpatindog kan rompeolas. An The Encyclopedia Americana nagbabareta: “Paagi sa mga tada kan kabtang kan siudad na nasa kontinente, na linaglag nia, nagpatindog sia nin dakulang rompeolas kan 332 tanganing ikonektar an isla sa kontinente.” Pakatapos nin medyo halipot sanang pagsalikop, nalaglag an islang siudad. Dugang pa, naotob an hula ni Ezequiel sa gabos na detalye kaiyan. Maski an ‘mga gapo asin mga kanang kahoy patin kabokabo’ kan Daan na Tiro ‘ibinugtak sa mismong tahaw kan tubig.’
13. Paano ilinadawan nin sarong biahero kan ika-19 siglo an lugar kan suanoy na Tiro?
13 An sarong biahero kan ika-19 siglo nagkomento manongod sa natada sa suanoy na Tiro kan saiyang kaaldawan, na nagsasabi: “Daing natada sa orihinal na Tiro na aram ni Salomon asin kan mga propeta sa Israel apuera sa inukit sa gapo na mga lolobngan sa mga gilid nin bukid, asin sa pundasyon na mga lanob . . . Maski an isla, na ginibong kabo ni Alejandrong Dakula, kan saiyang pagsalikop sa siudad, paagi sa pagtambak sa tubig sa pag-oltanan kaiyan asin kan kontinente, mayo nin bistong relikya nin panahon na mas naenot pa kisa sa mga Krusada. An modernong banwaan, na an gabos medyo bago, okupado an amihanan na kabanga kan dating isla, mantang an haros bilog na natatada pang lugar pano nin dai bistong kagabaan.”
An Turno kan Babilonya
14, 15. Anong mga hula an isinurat ni Isaias asin ni Jeremias tumang sa Babilonya?
14 Kaidtong ikawalong siglo B.C.E., si Isaias, an propeta na nagpatanid sa mga Judio manongod sa nagdadangadang na pananakop sa sainda kan Babilonya, naghula man nin sarong bagay na makangangalas: an biyong pagkapara kan Babilonya mismo. Ihinula nia ini sa klaro an pagkaladawan na detalye: “Uya pinupukaw ko tumang sa sainda an mga Medo . . . Asin an Babilonya, an samno nin mga kahadean, an kagayonan kan kapalangkawan nin mga Caldeo, dapat na magin siring kan gabaon nin Dios an Sodoma asin Gomorra. Dai na sia noarin man pag-eerokan, ni magdadanay man sia sa laog nin mga kapag-arakian.”—Isaias 13:17-20.
15 Si propeta Jeremias naghula man kan pagbagsak kan Babilonya, na mangyayari pagkatapos pa nin dakol na taon. Asin iiniba nia an sarong interesanteng detalye: “Igwa nin grabeng destroso sa saiyang katubigan, asin iyan mamamara. . . . An makokosog na lalaki nin Babilonya nag-orontok sa pakikilaban. Nagdanay sindang nagtuturukaw sa masarig na mga lugar. Nawara na an saindang kakosogan.”—Jeremias 50:38; 51:30.
16. Kasuarin nadaog an Babilonya, asin niisay?
16 Kan 539 B.C.E., natapos an panahon kan pamamahala nin Babilonya bilang an labaw sa gabos na kapangyarihan pankinaban kan an mapuersang namamahala sa Persia na si Ciro, kairiba an hukbo nin Media, magmartsa tumang sa siudad. Minsan siring, masakit daogon an naabotan ni Ciro. An Babilonya napalilibotan nin darakulang lanob asin garo dai madadaog. An dakulang salog nin Eufrates nagbobolos man sa tahaw kan siudad asin sarong mahalagang tabang sa depensa kaiyan.
17, 18. (a) Sa anong paagi na nagkaigwa nin “grabeng destroso sa . . . katubigan” nin Babilonya? (b) Taano an ‘makokosog na lalaki nin Babilonya ta nag-orontok sa pakikilaban’?
17 Isinasaysay kan Griegong historyador na si Herodoto kun paano inatubang ni Ciro an problema: “Iinasignar nia an sarong kabtang kan saiyang hukbo sa linalaogan kan salog pasiring sa siudad, asin an saro pang grupo sa likod kan lugar na linuluwasan kaiyan, na may pagboot na lumaog sa banwaan na nangangagi sa irarom kan salog, oras na hababaw na an tubig . . . Isinuki nia an Eufrates paagi sa sarong kali pasiring sa lukab sa daga [sarong artipisyal na danaw na kinotkot nin sarong nakaaging namamahala sa Babilonya], na kaidto sarong kabasan, na dian naghubas an salog sagkod na an natural na irarom kan salog madadakit na. Tolos-tolos pagkatapos kaini an mga Persiano na iwinalat sa katuyohan na iyan sa Babilonya sa may pangpang kan salog, nagnognog sa salog, na ngonyan abot na sana sa kabangaan kan paa nin tawo, asin sa siring nakalaog sa banwaan.”
18 Sa paaging ini buminagsak an siudad, siring kan ipinatanid ni Jeremias asin ni Isaias. Alagad mangnoha an detalyadong kaotoban kan hula. Literal na nagkaigwa nin ‘grabeng destroso sa saiyang katubigan, asin iyan namara.’ An paghubas kan katubigan kan Eufrates an nagpangyari ki Ciro na makalaog sa siudad. Talaga daw na “an makokosog na lalaki nin Babilonya nag-orontok sa pakikilaban,” siring kan ipinatanid ni Jeremias? An Biblia—saka an Griegong mga historyador na si Herodoto asin si Jenofonte—nagbugtak sa rekord na an mga Babilonyo sa katunayan may punsion kan sumalakay an mga Persiano. An Cronica ni Nabonido, na opisyal na inskripsion sa cuneiforme, nagsasabi na an mga soldados ni Ciro luminaog sa Babilonya na “mayong ralaban,” na posibleng nangangahulogan na mayo nin grabe kamadugong ralaban. Malinaw na an makokosog na lalaki nin Babilonya daing gayo nin ginibo tanganing protehiran sia.
19. Naotob daw an hula na an Babilonya ‘dai na noarin man pag-eerokan’? Ipaliwanag.
19 Kumusta man an hula na an Babilonya ‘dai na noarin man pag-eerokan’ giraray? Dai tolos iyan naotob kan 539 B.C.E. Alagad daing kasalasala na naotob an hula. Kan iyan bumagsak na, an Babilonya nagin sentro nin dakol na rebelyon, sagkod kan 478 B.C.E. kan iyan laglagon ni Jerjes. Sa katapusan kan ikaapat na siglo, si Alejandrong Dakula nagplanong ibalik iyan sa dati, alagad nagadan sia bago nakaabante an trabaho. Magpoon kaidto, an siudad nagruro na sana. May mga nag-eerok pa man duman kan enot na siglo kan satong Komun na Kapanahonan, alagad ngonyan an natatada na sana sa suanoy na Babilonya sarong tambak nin kagabaan sa Iraq. Dawa kun parsial na ibalik sa dati an kagabaan kaiyan, an Babilonya magigin na sanang pasyaran nin mga turista, bakong buhay, maogmang siudad. An mapungaw na namumugtakan kaiyan nagpapatotoo sa ultimong kaotoban kan ipinasabong na mga hula tumang dian.
(Ipagpapadagos sa masunod na luwas.)