“An Maitom an Buhok na Babaeng Kinakagurangnan sa Kaawagan nin Siria”

AN SAIYANG kutis kakolor nin oliba, an saiyang mga ngipon maputi na siring sa perlas, an saiyang mga mata itom asin makinang. Sia edukadang marhay asin matibay na linguista. An parapakilaban na reynang ini sinasabing mas matali kisa ki Cleopatra asin tibaad kapantay sa gayon. Huli ta sia may igong kapusoan na labanan an nangingibabaw na kapangyarihan pankinaban kan saiyang kaaldawan, inotob nia an sarong makahulang kabtang sa sarong drama sa Kasuratan. Pakalihis nin halawig na panahon pagkagadan nia, inomaw sia nin mga parasurat, asin ipininta sia na mas magayon pa nin mga pintor. An sarong poeta kan ika-19 siglo ilinadawan sia bilang “an maitom an buhok na babaeng kinakagurangnan sa kaawagan nin Siria.” An babaeng ini na inaaklamar nin labi-labi iyo si Zenobia—an reyna kan siudad nin Siria na Palmira.

Paano nakamtan ni Zenobia an pagkaprominente? Ano an politikal na mga kamugtakan na nagbunga kan saiyang pagkosog sa kapangyarihan? Ano an masasabi manongod sa saiyang personahe? Asin anong makahulang kabtang an inotob kan reynang ini? Estudyare nguna an pinangyarihan kan drama.

Sarong Siudad na Nasa Sagkodan nin Sarong Desierto

An siudad ni Zenobia, an Palmira, mga 210 kilometros sa amihanan-sirangan kan Damasco, sa amihanan na sagkodan kan Desierto nin Siria na dian an kabukidan nin Anti-Libano minarusog sa kaplanodohan. An oasis na siudad na ini haros nasa tanga kan Dagat Mediterraneo sa solnopan asin kan Salog nin Eufrates sa sirangan. Tibaad midbid iyan ni Hadeng Salomon sa apod na Tadmor, sarong lugar na mahalagang marhay sa ikararahay kan saiyang kahadean sa duwang dahelan: bilang garison para sa depensa kan pinakasaporo kan teritoryong may nag-iistar sa amihanan asin bilang importanteng koneksion sa koronektadong banwaan para sa mga sasakyan na naiistaran. Kun siring, ‘itinogdok liwat ni Salomon an Tadmor sa kaawagan.’—2 Cronica 8:4.

An kasaysayan kan sangribong taon pakatapos kan paghade ni Hadeng Salomon daing sinasabi manongod sa Tadmor. Kun iyan man nanggad an Palmira, an pagin prominente kaiyan nagpoon kan an Siria magin nasa pinakasaporong probinsia kan Imperyo nin Roma kaidtong 64 B.C.E. “An Palmira mahalaga sa Roma sa duwang langtad, sa pinansial asin sa militar,” an sabi ni Richard Stoneman sa saiyang librong Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome. Mantang an siudad na ini nin mga palma nasa pangenot na ruta nin negosyo na nagkokonektar kan Roma sa Mesopotamia asin sa Sirangan, nag-agi dian an kayamanan nin komersio kan suanoy na kinaban—mga espesya hale sa Indias Orientales, seda hale sa Tsina, asin iba pang mga produkto hale sa Persia, Ilawod na Mesopotamia, asin kadagaan nin Mediterraneo. An Roma nagdepende sa pag-importar kan mga produktong ini.

Sa militar na punto de vista, an probinsia nin Siria nagserbing lugar na nagbubulag kan magkaribal na mga kapangyarihan nin Roma asin Persia. An salog nin Eufrates ibinulag an Roma sa kataed kaiyan na nasa sirangan durante kan enot na 250 taon kan satong Komun na Kapanahonan. An Palmira nasa balyo sana kan desierto, sa solnopan kan siudad nin Dura-Europos sa Eufrates. Rinerekonoser an importanteng-importante na kamugtakan kaiyan, an Romanong mga emperador na arog ni Adriano asin Valeriano nagduman sa Palmira. Si Adriano dinugangan pa an kahangahangang arkitektura kaiyan asin nagtao nin dakol na donasyon. Binalosan ni Valeriano an sarong nobleng taga Palmira na an ngaran Odinato—an agom ni Zenobia—paagi sa pagpalangkaw kan ranggo nia, kaidtong 258 C.E., na magin konsul nin Roma huli ta sia nagin mapanggana sa kampanya militar tumang sa Persia asin ikinaabante an linderos kan Imperyo nin Roma sa Mesopotamia. Si Zenobia nakatabang na marhay sa pagkosog sa kapangyarihan kan saiyang agom. An historyador na si Edward Gibbon nagsurat: “An kapangganahan ni Odinato iinaatribwir sa dakulang sokol sa saiyang [ki Zenobia] daing kaparehong marahay na paghusgar asin sarig nin boot.”

Mientras tanto, si Hadeng Sapor kan Persia nagdesisyon na angaton an supremasiya nin Roma asin patunayan an saiyang soberaniya sa gabos na dating probinsia nin Persia. Kaiba an masakit daogon na hukbo, sia nagmartsa pasolnopan, binihag an mga banwaan nin Nisibis asin Care (Haran) na may garison na Romano, asin nagpadagos na danyaran na marhay an amihanan na Siria asin Cilicia. Si Emperador Valeriano personal na pinangenotan an saiyang mga hukbo tumang sa mga nagsakyada alagad nadaog asin nabihag kan mga Persiano.

Naisipan ni Odinato na napapanahon nang magpadara nin mga regalo na halangkaw an presyo asin nin mensahe nin pakipagkatoninongan sa Persianong monarka. Si Hadeng Sapor may kaabhawan na nagboot na itapok sa Eufrates an mga regalo asin naghagad na umatubang sa saiya si Odinato bilang nakikimaherak na bihag. Bilang simbag, an mga taga Palmira nagbilog nin hukbo nin mga parabaklay sa desierto saka mga natatada kan mga hukbong Romano asin pinonan na salakayon an ngonyan nagsisibog nang mga Persiano. Tumang sa biglang salakay dangan hale tolos na mga taktika kan mga parapakilaban sa desierto, an mga hukbo ni Sapor—na paragalpagal na sa kampanya militar asin may pasan na sinamsaman—kulang nin depensa asin napiritan na dumulag.

Sa pagrekonoser sa saiyang kapangganahan tumang ki Sapor, itinao ki Odinato kan aki asin kasalihid ni Valeriano, si Galino, an titulong corrector totius Orientis (gobernador kan bilog na Sirangan). Pag-abot nin panahon, itinao ni Odinato sa saiyang sadiri an titulong “hade nin mga hade.”

Si Zenobia Nagmawot na Muknaon an Sarong Imperyo

Kan 267 C.E., sa alitoktok kan saiyang karera, inasesinar si Odinato asin an saiyang magigin kasalihid nin saro daang benggatibong sobrino. Si Zenobia an suminalida sa katongdan kan saiyang agom, mantang an saiyang aking lalaki akion pa. Huli ta magayon, ambisyosa, may kakayahan bilang administradora, tuod sa mga kampanya militar kaiba kan saiyang nagadan na agom, saka marikas asin dirediretsong magtaram nin nagkapirang lenguahe, nakua nia an paggalang asin suporta kan saiyang mga sakop—sarong pambihirang nagibo sa tahaw nin mga Beduino. Si Zenobia gustohon na marhay na makanood asin pinalibotan nia an saiyang sadiri nin mga intelektuwal. An saro sa saiyang mga konsehero iyo an pilosopo asin orador na si Casio Longino—sinasabi kaidto na “sarong buhay na libreriya asin naglalakaw na museo.” Sinasabi kan autor na si Stoneman: “Sa laog kan limang taon pagkagadan ni Odinato . . . ikinaestablisar na ni Zenobia an saiyang sadiri sa isip kan saiyang mga sakop bilang an babaeng kinakagurangnan sa Sirangan.”

Sa sarong lado kan sakop ni Zenobia yaon an Persia, na napaluya na ninda mag-agom, asin nasa ibong an pabagsak nang Roma. May labot sa mga kamugtakan sa Imperyo nin Roma kan panahon na idto, an historyador na si J. M. Roberts nagsasabi: “An ikatolong siglo . . . teribleng panahon para sa Roma sa mga pinakasaporo kan teritoryong may nag-iistar sa sirangan saka sa solnopan, mantang sa Roma mismo nagpoon na an bagong peryodo nin guerra sibil asin pinag-iiriwalan na pagsalihid. Beinte dos na emperador (apuera an mga parasaginsagin) an nagpasarusaralida.” Sa ibong na lado, an babaeng kinakagurangnan sa Siria biyo nang establisadong monarka sa saiyang rona. “Kinokontrol an tada kan duwang imperyo [an Persiano asin Romano],” an komento ni Stoneman, “sia puedeng magmawot na muknaon an ikatolo na madominar sa duwa.”

Nag-abot an oportunidad ni Zenobia na pahiwason an saiyang kapangyarihan real kaidtong 269 C.E., kan may sarong parasaginsagin na naglataw sa Egipto na nakikisuhay sa pamamahala nin Roma. Tolos-tolos na nagmartsa an hukbo ni Zenobia pasiring sa Egipto, biyong dinaog an rebelde, asin sinakop an nasyon. Iprinoproklamar an saiyang sadiri na reyna nin Egipto, sia nagpagibo nin mga sinsilyo sa ngaran nia. An saiyang kahadean ngonyan poon sa salog nin Nilo sagkod sa salog nin Eufrates. Sa panahon na ini sa saiyang buhay, sia namugtak sa katongdan kan “hade sa timog” na nasambitan sa hula sa Biblia ni Daniel, mantang an saiyang kahadean dominado kaidto an lugar na nasa timog kan dagang tinuboan ni Daniel. (Daniel 11:25, 26) Nakongkistar man nia an kadaklan na lugar sa Asia Minor.

Pinasarig asin sinamnohan ni Zenobia an saiyang kabisera, an Palmira, sagkod na iyan nagin kapantay kan mas darakulang siudad kan Romanong kinaban. Uminabot sa labing 150,000 an kalkuladong populasyon kaiyan. An siudad napano nin magagayon na pampublikong edipisyo, templo, tatamnan, harigi, asin monumento, sa laog nin lanob na sinasabing 21 kilometros an sokol sa palibot. An mga portiko nin sunod-sunod na harigi sa arkitekturang Corintio na labing 15 metros an langkaw—mga 1,500 kaiyan—raraya sa mayor na abenida. Duminakol sa siudad an estatuwa asin busto nin mga eroe asin mayaman na paratabang. Kan 271 C.E., si Zenobia nagpatindog nin sarong padis na estatuwa nia asin kan saiyang nagadan na agom. An Palmira naglinanglinang na garo mutya sa sagkodan kan desierto.

An Templo kan Saldang saro sa pinakade kualidad na mga estruktura sa Palmira asin daing duwa-duwa na nagdominar sa mga aktibidad may labot sa relihion sa siudad. Posibleng marhay, si Zenobia man nagsamba sa sarong dios na asosyado sa dios na saldang. Minsan siring, an Siria kaidtong ikatolong siglo nasyon na dakol an relihion. Sa nasasakopan ni Zenobia igwa nin mga naghihingakong Kristiano, Judio, astrologo, asin nagsasamba sa saldang saka bulan. Ano an saiyang aktitud sa manlaenlaen na paagi nin pagsamba sa saiyang rona? An autor na si Stoneman nagkokomento: “An sarong madonong na namamahala dai pababayaan an arin man na kostumbre na garo baga angay sa saiyang banwaan. . . . An mga dios, sa . . . paniniwala, tiniripon sa kampi nin Palmira.” Minalataw na si Zenobia mapagpabaya sa iba kun dapit sa relihion. Alagad talaga daw na an mga dios “tiniripon sa kampi nin Palmira”? Ano an nagdadangadang kaidto para sa Palmira asin sa “madonong na namamahala” dian?

An Sarong Emperador ‘Pinukaw an Saiyang Puso’ Tumang ki Zenobia

Kan taon 270 C.E., si Aureliano nagin emperador nin Roma. Mapangganang naalaw asin nadisiplina kan saiyang mga hukbo an mga barbaro sa amihanan. Kaidtong 271 C.E.—na nagrerepresentar na ngonyan sa “hade sa amihanan” sa hula ni Daniel—si Aureliano ‘pinukaw an saiyang kosog asin an saiyang puso tumang sa hade sa timog,’ na irinepresentar ni Zenobia. (Daniel 11:25a) Isinobol ni Aureliano an iba niang hukbo nin deretso sa Egipto asin pinangenotan an saiyang mayor na hukbo pasirangan na minaagi sa Asia Minor.

An hade sa timog—an namamahala na pinamamayohan ni Zenobia—‘pinukaw an saiyang sadiri’ sa pakikilaban tumang ki Aureliano “na may labi-labi kadakula asin poderosong puersa militar” sa pangengenot nin duwang heneral, si Zabdas asin Zabai. (Daniel 11:25b) Alagad si Aureliano sinakop an Egipto asin naglansar nin ekspedisyon pasiring sa Asia Minor asin Siria. Si Zenobia nadaog sa Emesa (ngonyan Homs), asin sia nagsibog sa Palmira.

Kan salikopan ni Aureliano an Palmira, si Zenobia, sa paglaom na may makuang tabang, nagdulag kaiba an saiyang aking lalaki pasiring sa Persia, sanang nadakop kan mga Romano sa Salog nin Eufrates. Isinuko kan mga taga Palmira an saindang siudad kaidtong 272 C.E. Si Aureliano may marahay na boot na trinatar an mga nag-eerok dian, kinua an kadakol na samsam, kaiba an idolo hale sa Templo kan Saldang, asin naghale pasiring sa Roma. Dai ginadan kan Romanong emperador si Zenobia, na ginibo siang pinakatampok na dadalanon sa parada kaini nin kapangganahan sa Roma kaidtong 274 C.E. Ginamit nia an natatada niang buhay bilang sarong matrona nin Roma.

An Siudad sa Desierto Linaglag

Nagkapirang bulan pakasakopa ni Aureliano kan Palmira, lagdoan na ginadan kan mga taga Palmira an garison nin Roma na binayaan nia. Kan makaabot ki Aureliano an bareta manongod sa rebelyon na ini, ensegida niang pinagbotan an saiyang mga soldados na bumalik, asin ngonyan pinapagdusa ninda nin makatatakot na pamamalos an mga taga duman. An mga nakadulag sa mayong pagkaherak na paggadan dinara sa kaoripnan. An magayon na siudad sinamsaman asin rinaot na dai na puedeng hirahayon. Sa siring an matawong dakulaon na siudad ibinalik sa dating kategoriya kaiyan—“an Tadmor sa kaawagan.”

Kan an Roma mapusong atubangon ni Zenobia, sia asin si Emperador Aureliano dai aram na isinaaksion an saindang kabtang bilang “hade sa timog” asin “hade sa amihanan,” na inootob an kabtang kan sarong hula na isinurat nin detalyadong marhay kan propeta ni Jehova mga 800 na taon na an nakaagi. (Daniel, kapitulo 11) Paagi sa saiyang nakaaakit na personalidad, si Zenobia hinangaan nin dakol. Minsan siring, an pinakamakahulogan sa gabos iyo an saiyang kabtang sa pagrepresentar sa politikal na bagay na isinabi bago pa sa hula ni Daniel. An saiyang pamamahala dai naglabing limang taon. An Palmira, an kabisera kan kahadean ni Zenobia, saro na sanang baryo ngonyan. Dawa an poderosong Imperyo nin Roma haloy nang nawara asin suminuko sa mga kahadean sa presenteng panahon. Ano an magigin ngapit kan mga kapangyarihan na ini? An saindang kaaabtan dinedeterminaran man kan seguradong kaotoban kan hula sa Biblia.—Daniel 2:44.

[Kahon sa pahina 29]

AN PAMANA NI ZENOBIA

Kan makabalik sa Roma pakadaoga ki Zenobia, an reyna nin Palmira, si Emperador Aureliano nagtogdok nin sarong templo para sa saldang. Ilinaog nia dian an mga estatuwa kan dios na saldang na dinara nia hale sa siudad ni Zenobia. Nagkokomento sa dugang pang mga pangyayari, an magasin na History Today nagsasabi: “An pinakanaghahaloy sa gabos na ginibo ni Aureliano iyo gayod an pag-establisar, kaidtong AD 274, nin taonan na kapiestahan kan saldang na nangyayari sa solsticio sa tiglipot, ika-25 nin Disyembre. Kan an imperyo nagin Kristiano an kumpleanyo ni Cristo ibinalyo sa petsang ini tanganing gibohon na orog na maaako an bagong relihion kaidtong mga ikinaogma an mga kapiestahan kan suanoy. Pambihirang pag-isip-isipon na sa katapustapusi huli ki Emperatris Zenobia na . . . [an mga tawo] nagseselebrar kan satong Navidad.”

[Mapa/Retrato sa pahina 28, 29]

(Para sa aktuwal na format, helingon an publikasyon)

DAGAT MEDITERRANEO

SIRIA

Antioquia

Emesa (Homs)

PALMIRA

Damasco

MESOPOTAMIA

Eufrates

Care (Haran)

Nisibis

Dura-Europos

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Mapa: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Portiko: Michael Nicholson/Corbis

[Retrato sa pahina 29]

Sinsilyong Romano na posibleng may ladawan ni Aureliano

[Retrato sa pahina 30]

Templo kan saldang sa Palmira

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Retrato sa pahina 31]

Si Reyna Zenobia kaolay an saiyang mga soldados

[Pasasalamat para sa pinagkuanan]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Pasasalamat para sa pinagkuanan kan retrato sa pahina 28]

Pinadakulang kabtang kan ipininta ni: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington