An Jerusalem kan mga Panahon kan Biblia—Ano an Ihinahayag nin Arkeolohiya?

NAGKAIGWA nin interesanteng arkeolohikong mga aktibidad na darakula sa Jerusalem, espesyalmente poon kan 1967. An dakol sa mga lugar na kinalot bukas na ngonyan sa publiko, kaya pasyaran niato an nagkapira kaiyan asin helingon kun paano an arkeolohiya minaoyon sa kasaysayan nin Biblia.

An Jerusalem ni Hadeng David

An lugar na inaapod sa Biblia na Bukid nin Sion, na tinogdokan kan suanoy na Siudad ni David, daing gayo naririparo sa dakulaon na siudad nin modernong Jerusalem. An mga pagkalot sa Siudad ni David, na pinangenotan kan gadan nang propesor na si Yigal Shiloh sa pag-oltanan nin 1978-85, nagpalataw nin dakulang tarotangga na estrukturang gapo, o nagsusuportar na lanob, sa kamping sirangan kan bolod.

Si Propesor Shiloh naghingako na iyan tada kan grabe kadakulang tangga-tanggang riprap na tinogdokan nin kuta nin siudad kan mga Jebuseo (mga nag-istar antes kan pagsakop ni David). Ipinaliwanag nia na an tarotangga na estrukturang gapo na nanompongan nia sa ibabaw kaining tangga-tanggang riprap kabtang kan bagong pailihan na ginibo ni David sa lugar kan kuta nin siudad kan mga Jebuseo. Sa 2 Samuel 5:​9, mababasa niato: “Si David nag-istar sa pailihan, asin iyan inapod na Siudad ni David; asin si David nagpoon na magtogdok sa gabos na palibot poon sa Bolod asin palaog.”

Harani sa estrukturang ini an mga laogan kan suanoy na mga sistema sa tubig kan siudad, na may mga kabtang na minalataw na kan panahon pa ni David. An nagkapirang pahayag sa Biblia manongod sa sistema nin mga tunel nin tubig sa Jerusalem nagpalataw nin mga hapot. Halimbawa, sinabi ni David sa saiyang mga tawohan na “an siisay man na manlulugad sa mga Jebuseo, pabayaan na sia, paagi sa tunel nin tubig, makienkuentro” sa mga kaiwal. (2 Samuel 5:​8) Ginibo ini kan komandante ni David na si Joab. Ano an eksaktong kahulogan kan mga tataramon na “tunel nin tubig”?

May iba pang hapot na pinalataw manongod sa bantog na Tunel sa Siloam, na posibleng kinalot kan mga inhenyero ni Hadeng Ezequias kan ikawalong siglo B.C.E. asin nasambitan sa 2 Hade 20:​20 asin 2 Cronica 32:30. Paano magtatagbo an duwang grupo nin mga paragibo kan tunel, na nagkakalot hale sa man-ibong-ibong na poro? Taano ta pinili ninda an pasikosikong direksion, na ginigibong mas halabang marhay an tunel kisa sa kun diretso? Paano sinda nakakua nin igong aire sa paghangos, nangorogna mantang sinda posibleng naggamit nin mga lamparang de lana?

An magasin na Biblical Archaeology Review nagtatao nin posibleng mga simbag sa siring na mga hapot. Si Dan Gill, sarong kinokonsultang geologo kan pagkalot na ini, kinotar na nagsasabi: “Sa irarom kan Siudad ni David yaon an natural na sistema nin karst na marahay an pagkaporma. An karst sarong termino sa geolohiya na naglaladawan sa sarong bakong saramang lugar nin mga labot, kueba asin kanal na naporma paagi sa tubig sa daga na minasarumsom asin minadalihig sa mga kagagapoan sa irarom nin daga. . . . Ipinaheheling kan samong geolohikong pagsiyasat sa nakatagong sistema sa tubig sa irarom kan Siudad ni David na an mga iyan sa pundamental pinorma paagi sa ekspertong pagpadakula nin tawo kan natural (sa karst) na mga kanal na naporma nin pagtupas asin kan patindog na mga labot na pinagtarakod na magin nagpupunsionar na mga sistema sa suplay nin tubig.”

Tibaad makatabang ini na ipaliwanag kun paano kinalot an Tunel sa Siloam. Puedeng sinusog kaiyan an pakurukurbadang agihan nin sarong natural na kanal sa irarom kan bolod. An mga grupo na nagtatrabaho sa man-ibong-ibong na poro puedeng nagkalot nin temporaryong tunel paagi sa pagpakarhay sa dati nang nag-eeksister na mga kueba. Dangan kinalot an sarong padalihig na kanal tanganing magbolos an tubig hale sa burabod nin Gihon pasiring sa Tangke nin Siloam, na posibleng nasa laog kan mga lanob kan siudad. Ini sarong kahangahangang gibo nanggad nin inhenyeriya ta an diperensia sa langkaw kan duwang poro 32 na sentimetro sana, sa ibong kan laba kaiyan na 533 metros.

Minidbid kaidto pa kan mga iskolar na an mayor na pinagkukuanan nin tubig kan suanoy na siudad iyo an burabod nin Gihon. Iyan nasa luwas kan mga lanob kan siudad alagad igo an rani tanganing makalot an sarong tunel asin an 11 metros na patindog na labot, na nagpapangyaring makasakdo nin tubig an namamanwaan na dai na maluwas sa nagpoprotehir na mga lanob. Midbid ini sa apod na Patindog na Labot ni Warren, na inginaran ki Charles Warren, na nakadiskobre sa sistema kan 1867. Alagad kasuarin ginibo an tunel asin an patindog na labot? Yaon na daw an mga iyan kan panahon ni David? Ini daw an tunel nin tubig na ginamit ni Joab? Si Dan Gill nagsisimbag: “Tanganing baloon kun baga an Patindog na Labot ni Warren sarong tunay na natural na labot, siniyasat niamo an sarong pidaso nin matagas na ibabaw nin gapong puti hale sa magaspang na mga gilid kaiyan kun baga iyan may karbon-14. Mayong nakua, na nagpapaheling na an ibabaw labing 40,000 na taon na: Ini nagtatao nin dai mapagdududahan na ebidensia na an patindog na labot dai puedeng kinalot nin tawo.”

Mga Tada kan Panahon ni Ezequias

Si Hadeng Ezequias nabuhay kan an nasyon nin Asiria sinasakop an gabos na agihan kaiyan. Sa ikaanom na taon kan saiyang paghade, sinakop kan mga Asirio an Samaria, an kabisera kan sampulong tribo na kahadean. Pakalihis nin walong taon (732 B.C.E.) an mga Asirio nagbalik, na hinuhuma an Juda asin Jerusalem. An 2 Cronica 32:​1-8 ilinaladawan an estratehiya sa depensa ni Ezequias. Igwa daw nin ano man na naheheling na ebidensia kan panahon na ini?

Igwa, kan 1969, nadiskobre ni Propesor Nahman Avigad an mga tada kan panahon na idto. Ipinaheling kan mga pagkalot an sarong kabtang nin sarong dakulaon na lanob, an enot na kabtang 40 metros an laba, 7 metros an lakbang, asin, oyon sa mga karkulasyon, 8 metros an langkaw. May parte kan lanob na itinogdok sa solidong gapo asin may parte na sa kahahaman pa sanang mga harong kaidto. Siisay an nagtogdok kan lanob asin kasuarin? “An duwang teksto sa Biblia nakatabang ki Avigad na maaraman an petsa asin katuyohan kan lanob,” an ibinareta nin sarong magasin sa arkeolohiya. An mga tekstong ini nagsasabi: “Apuera kaini, sia nagmapuso asin itinogdok an gabos na lanob na gaba asin nagpatindog nin mga torre sa ibabaw kaiyan, asin sa luwas nin saro pang lanob.” (2 Cronica 32:5) “Gagabaon man nindo an mga harong tangani na dai maabot an lanob.” (Isaias 22:10) Ngonyan maheheling kan mga namamasyar an kabtang kan inaapod na Mahiwas na Lanob na ini sa Judiong Distrito kan Daan na Siudad.

Ipinaheheling man kan iba pang mga pagkalot na an Jerusalem kan panahon na idto mas mahiwas kisa sa hinona sagkod sa panahon na ini, posibleng huli sa pag-abot kan mga dulag hale sa kahadean sa amihanan kan madaog iyan kan mga Asirio. Kinakarkulo ni Propesor Shiloh na an siudad nin mga Jebuseo may hiwas na mga 6 na ektarya. Kan panahon ni Salomon iyan may hiwas na haros 16 na ektarya. Kan panahon ni Hadeng Ezequias, pakalihis nin 300 na taon, an kinutahan na lugar kan siudad nagin nang mga 60 ektarya.

Mga Sementeryo sa Peryodo kan Enot na Templo

An mga sementeryo sa peryodo kan Enot na Templo, an boot sabihon, bago laglagon kan mga Babilonyo an Jerusalem kan 607 B.C.E., nagin saro pang gikanan nin impormasyon. An pambihirang mga diskobremiento nakua kan an sarong grupo nin mga lungib na lolobngan sa mga bakilid kan Kababan nin Hinnom kaloton kan 1979/80. “Sa bilog na kasaysayan kan arkeolohikong pagsiyasat sa Jerusalem, ini saro sa pipira sana nanggad na pantson kaidtong Enot na Templo na nadiskobre na yaon an gabos na laog kaiyan. Yaon sa laog kaiyan an labing sangribong bagay,” an sabi kan arkeologong si Gabriel Barkay. Idinugang nia: “An pinakamamawot kan lambang arkeologo na nagtatrabaho sa Israel, asin nangorogna sa Jerusalem, iyo na makadiskobre nin nasusurat na materyal.” Duwang sadit na pirak na balumbon an nakua, na may anong laog?

Ipinaliliwanag ni Barkay: “Kan maheling ko an nakabuklad na pidaso nin pirak asin hineling iyan sa lente, naheling ko na sa ibabaw igwa nin mga letra na pino an pagkagibo, na isinurat nin sarong mapanas na instrumento sa mahimpis na marhay asin matapong pidaso nin pirak. . . . An Banal na Ngaran na malinaw na naheheling sa inskripsion binibilog kan apat na letra sa Hebreo na isinurat sa suanoy na pagsurat sa Hebreo, yod-he-waw-he.” Sa mas huring publikasyon, idinugang ni Barkay: “Sa pagkabigla niamo an duwang plakang pirak may inskripsion na mga pagbendisyon na haros kapareho kan Bendisyon nin Saserdote sa Biblia.” (Bilang 6:​24-26) Ini an kaenot-enote na an ngaran ni Jehova nanompongan sa sarong inskripsion na nadiskobre sa Jerusalem.

Paano tinawan nin petsa kan mga iskolar an pirak na mga balumbon na ini? Sa dakulang kabtang paagi sa arkeolohikong kamugtakan na dian iyan nakua. Labing 300 na pidaso nin mapepetsahan na mga lalagan na dalipay an nakua sa pantson, na nagtotokdo sa ikapito asin ikaanom na siglo B.C.E. An mga letra, kan ikomparar sa iba pang petsadong mga inskripsion, nagtotokdo sa iyo man sanang peryodo. An mga balumbon ipinaheheling sa Museo nin Israel sa Jerusalem.

An Kalaglagan nin Jerusalem kan 607 B.C.E.

An Biblia nagsasaysay dapit sa kalaglagan nin Jerusalem kan 607 B.C.E. sa 2 Hade kapitulo 25, 2 Cronica kapitulo 36, asin Jeremias kapitulo 39, na sinasabi na sinolo kan hukbo ni Nabucodonosor an siudad. Naberepikar daw kan dai pa sana nahahaloy na mga pagkalot an historikong pagkasaysay na ini? Oyon ki Propesor Yigal Shiloh, “an ebidensia [kan paglaglag nin Babilonya] sa Biblia . . . kinokomplementohan kan malinaw na arkeolohikong ebidensia; an biyong kalaglagan kan manlaenlaen na estruktura, asin an mahiwas na pagkasolo na tuminumtom sa manlaenlaen na kahoy na mga kabtang kan mga harong.” Nagkomento pa sia: “An mga gira kan kalaglagan na ini nakua sa kada saro kan mga pagkalot na ginibo sa Jerusalem.”

Maheheling kan mga namamasyar an mga tada kan kalaglagan na ini na nangyari labing 2,500 na taon na an nakaagi. An Torre nin Israel, an Nasolong Kuarto, asin an Harong nin mga Panselyo ngaran nin popular na arkeolohikong mga lugar na prineserbar asin bukas sa publiko. An mga arkeologo na sinda Jane M. Cahill asin David Tarler nagsusumaryo sa librong Ancient Jerusalem Revealed: “An grabeng paglaglag sa Jerusalem kan mga Babilonyo malinaw bako sanang sa mahibog na mga suon nin tutong na mga tada na nakotkot sa mga estruktura na siring baga kan Nasolong Kuarto asin Harong nin mga Panselyo, kundi siring man sa hararom na kagabaan na mga gapo hale sa nagabang mga edipisyo na nanompongan sa ibabaw kan sirangan na bakilid. An mga paglaladawan kan Biblia sa kalaglagan kan siudad . . . nagkokomplemento sa arkeolohikong ebidensia.”

Sa siring, an paglaladawan kan Biblia sa Jerusalem poon kan panahon ni David sagkod na iyan laglagon kan 607 B.C.E. naberepikar sa dakol na paagi kan arkeolohikong mga pagkalot na ginibo sa nakaaging 25 taon. Alagad kumusta an Jerusalem kan enot na siglo C.E.?

An Jerusalem kan Aldaw ni Jesus

An mga pagkalot, an Biblia, an Judiong historyador kan enot na siglo na si Josefo, asin an iba pang gikanan nakatatabang sa mga iskolar na iladawan an Jerusalem kan aldaw ni Jesus, bago iyan linaglag kan mga Romano kan 70 C.E. An sarong sadit na representasyon, na ipinaheheling sa likod nin sarong dakulang hotel sa Jerusalem, regular na isinusunod sa pinakabagong impormasyon sono sa ihinahayag kan bagong mga pagkalot. An pinakatampok na kabtang kan siudad iyo an Patongtongan kan Templo, na pinadakula nin doble ni Herodes kun ikokomparar sa templo kan panahon ni Salomon. Iyan an pinakadakulang plataporma na ginibo nin tawo sa suanoy na kinaban, mga 480 metros por 280 metros. May mga gapo sa edipisyo na an gabat 50 toneladas, na may saro pa ngani na haros 400 toneladas asin “dai mapapantayan an pagkadakula saen man na lugar sa suanoy na kinaban,” oyon sa sarong iskolar.

Bakong makangangalas na an nagkapirang tawo nakubhanan kan madangog ninda si Jesus na magsabi: “Gabaon nindo an templong ini, asin sa tolong aldaw papatindogon ko iyan.” Sinda naghona na an boot niang sabihon iyo an dakulang edipisyo kan templo, minsan ngani an boot niang sabihon an “templo kan saiyang hawak.” Kun siring, sinda nagsarabi: “An templong ini itinogdok sa laog nin apat na polo may anom na taon, asin papatindogon mo iyan sa laog nin tolong aldaw?” (Juan 2:​19-21) Bilang resulta kan mga pagkalot sa mga palibot kan Patongtongan kan Templo, maheheling na ngonyan kan mga namamasyar an mga kabtang kan mga lanob asin iba pang arkitektural na mga kabtang kan panahon ni Jesus asin puede pa ngani sindang maglakaw sa mga tangga na posibleng linakawan nia pasakat sa mga tata kan templo sa timog.

Harani sa solnopan na lanob kan Patongtongan kan Templo, sa Judiong Distrito kan Daan na Siudad, igwa nin duwang ikinabalik sa dati na mga lugar na nakalot na kaidtong enot na siglo C.E., na midbid bilang an Nasolong Harong asin an Distrito kan Panahon ni Herodes. Pakatapos na madiskobre an Nasolong Harong, an arkeologong si Nahman Avigad nagsurat: “Biyong malinaw na ngonyan na an edipisyong ini sinolo kan mga Romano kan 70 A.D., durante kan kalaglagan kan Jerusalem. Sa kaenot-enote sa kasaysayan kan mga pagkalot sa siudad, an buhay na marhay asin malinaw na arkeolohikong ebidensia kan pagsolo kan siudad nahayag.”​—Helingon an mga retrato sa pahina 12.

An nagkapira sa mga diskobremientong ini nagtatao nin liwanag sa nagkapirang pangyayari sa buhay ni Jesus. An mga edipisyo nasa Irayang Siudad, kun saen nag-iistar kaidto an mayayaman na tawo sa Jerusalem, kabale an halangkaw na mga saserdote. An dakol na banyong panrituwal nanompongan sa mga harong. An sarong iskolar nagsabi: “An dakol na banyo nagpapatotoo sa estriktong pagsunod sa mga ley sa rituwal na kadalisayan na ginigibo kan mga nag-iistar sa Irayang Siudad kan panahon kan Ikaduwang Templo. (An mga ley na ini nakarekord sa Mishnah, na nagdusay nin sampulong kapitulo sa mga detalye kan mikveh.)” An impormasyon na ini nakatatabang sa sato na masabotan an mga komento ni Jesus sa mga Fariseo asin eskriba manongod sa mga rituwal na ini.​—Mateo 15:​1-​20; Marcos 7:​1-​15.

An nakabibigla sa kadakolan na mga gapong lalagan nanompongan man sa Jerusalem. Si Nahman Avigad nagsasabi: “Kun siring, taano an mga iyan ta nagralataw nin bigla asin siring kadakol sa mga harong sa Jerusalem? An simbag yaon sa halakhah, an mga ley nin Judio dapit sa rituwal na kadalisayan. Sinasabi sa sato kan Mishnah na an mga lalagan na gapo kabilang sa mga bagay na dai naaatian . . . An gapo dai nanggad naaatian nin rituwal na kontaminasyon.” Isinusuherir na ini an nagpapaliwanag kun taano ta an tubig na ginibong arak ni Jesus nabubugtak sa mga lalagan na gapo imbes na sa mga lalagan na dalipay.​—Levitico 11:33; Juan 2:6.

Kun papasyaran an Museo nin Israel maheheling an duwang pambihirang mga lalagan nin mga tolang kan gadan. An Biblical Archaeology Review nagpapaliwanag: “An mga lalagan nin mga tolang kan gadan sa pangenot ginamit mga sanggatos na taon antes kan paglaglag kan mga Romano sa Jerusalem kan 70 C.E. . . . An gadan ilinalaag sa sarong lukab na inukit sa gilid nin lolobngan na lungib; pagkalapa kan laman, an mga tolang kinukua asin ibinubugtak sa sarong lalagan nin mga tolang kan gadan​—sarong lalagan na sa parate gapong puti na may dekorasyon.” An duwang ipinaheheling nakua kaidtong Nobyembre 1990 sa sarong lolobngan na lungib. An arkeologong si Zvi Greenhut nagrereport: “An terminong . . . ‘Caiapha’ sa duwa kan mga lalagan nin mga tolang kan gadan na yaon sa lolobngan maheheling digdi sa kaenot-enote sa arkeolohikong kamugtakan. Posibleng iyan ngaran kan pamilya kan Halangkaw na Saserdote na si Caifas, na nasambitan . . . sa Bagong Tipan . . . Hale sa saiyang harong sa Jerusalem na si Jesus itinao sa Romanong prokurador na si Poncio Pilato.” An sarong lalagan nin mga tolang kan gadan igwang laog na mga tolang nin sarong lalaki na mga 60 anyos. An mga iskolar nagbabanabana na ini sa katunayan an mga tolang ni Caifas. An sarong iskolar nagsasabi na an mga diskobremiento kaidtong panahon ni Jesus: “An sarong sinsilyo na nakua sa saro sa ibang mga lalagan nin mga tolang kan gadan ginibo ni Herodes Agripa (37-​44 C.E.). An duwang lalagan nin mga tolang kan gadan na may ngaran na Caifas posibleng kan pagpopoon pa kan siglo.”

Si William G. Dever, propesor sa arkeolohiya kan Haraning Sirangan sa Unibersidad nin Arizona, nagkomento manongod sa Jerusalem: “Bakong pagpasobra na sabihon na mas dakol an nanodan niamo manongod sa arkeolohikong kasaysayan kan importanteng marhay na lugar na ini sa nakaaging 15 taon kisa sa nakaaging 150 taon.” An kadaklan sa arkeolohikong mga aktibidad sa Jerusalem durante kan dai pa sana nahahaloy na mga dekada nakatao nanggad nin mga diskobremiento na nagtataong linaw sa kasaysayan kan Biblia.

[Pasasalamat para sa pinagkuanan kan retrato sa pahina 9]

Pagreprodusir kan Siudad nin Jerusalem sa panahon kan Ikaduwang Templo – na yaon sa solar kan Holyland Hotel, sa Jerusalem

[Mga retrato sa pahina 10]

Sa itaas: Timog-solnopan na kanto kan Patongtongan kan Templo sa Jerusalem

Sa too: Pagbaba sa Patindog na Labot ni Warren