Gurano Kaeksakto an Kasaysayan kan Biblia?

“AKO nagsasabi kan katotoohan, dai ako nagpuputik,” sabi nin sarong parasurat sa Biblia sa saiyang hoben na katood. (1 Timoteo 2:7) An mga tataramon na arog kaiyan sa mga surat ni Pablo nagtatao nin angat sa mga kritiko sa Biblia.a Labing 1,900 na taon na an nakaagi poon kan gibohon an mga surat ni Pablo. Pakalihis kan bilog na panahon na iyan, mayo pa nin may sinabi asin napatunayan na minsan sarong sala sa saiyang mga surat.

An parasurat sa Biblia na si Lucas nagpahayag man nin interes sa pagigin eksakto. Isinurat nia an kasaysayan manongod sa buhay asin ministeryo ni Jesus na sinundan kan saiyang pagsaysay na inaapod Mga Gibo nin mga Apostol. “Sinosog ko nin eksakto an gabos na bagay poon sa kapinonan,” an surat ni Lucas.​—Lucas 1:3.

Mga Patotoo sa Pagkaeksakto

An mga kritiko sa Biblia kan pagpopoon nin ika-19 siglo inangat an pagigin eksakto ni Lucas bilang historyador. Dugang pa, hiningako ninda na an historya sa Mga Gibo inimbento kaidtong kabangaan kan ikaduwang siglo C.E. An arkeologong Britano na si Sir William Mitchell Ramsay saro na naniwala digdi. Pero pakasiyasata kan mga ngaran asin lugar na nasambitan ni Lucas, sia nagtuga: “Luway-luway akong nakombensir na sa laen-laen na detalye an kasaysayan nagparisa nin pambihirang katotoohan.”

Kan isurat ini ni Ramsay, may saro pang isyu sa pagkaeksakto ni Lucas na dai nahuhusay. Idto mapadapit sa magkararaning siudad nin Iconio, Listra, asin Derbe. Ipinarisa ni Lucas na an Iconio laen sa Listra asin Derbe, na inaapod an mga nahuhuri na “mga siudad nin Licaonia.” (Gibo 14:6) Pero, siring kan ipinaheheling kaining mapa, an Listra mas harani sa Iconio kisa sa Derbe. An ibang suanoy na historyador inapod an Iconio na kabtang nin Licaonia; kaya, inangat si Lucas nin mga kritiko sa dai paggibo nin siring man kaiyan.

Dangan, kan 1910, nadiskobre ni Ramsay an sarong monumento sa kagabaan nin Iconio na nagpapaheling na an tataramon kan siudad na iyan Frigiano asin bakong Licaoniano. “An dakol na iba pang inskripsion hale sa Iconio asin sa palibot kaiyan nagpapatunay sa bagay na kun dapit sa rasa an siudad masasabing Frigiano,” sabi ni Dr. Merrill Unger sa saiyang librong Archaeology and the New Testament. Tunay na an Iconio kaidtong kaaldawan ni Pablo Frigiano an kultura asin laen sa “mga siudad nin Licaonia,” na duman an mga tawo naggagamit kan “tataramon na Licaoniano.”​—Gibo 14:​6, 11.

Diniskutir man nin mga kritiko sa Biblia an paggamit ni Lucas sa terminong “politarch” para sa mga namomoon sa siudad nin Tesalonica. (Gibo 17:​6, nota sa ibaba) An terminong ini dai midbid sa literaturang Griego. Dangan nadiskobre an sarong arko sa suanoy na siudad na igwa kan ngaran nin mga namomoon sa siudad na inaapod “politarch”​—an eksaktong termino na ginamit ni Lucas. “An pagkaeksakto ni Lucas nabindikar paagi sa paggamit kan termino,” an paliwanag ni W. E. Vine sa saiyang Expository Dictionary of Old and New Testament Words.

An Biyahe sa Dagat ni Lucas

Siniyasat nin mga eksperto sa barko an mga detalye kan pagkalunod na isinaysay sa Gibo kapitulo 27. Sono ki Lucas, an dakulang barko na sinakyan nia asin ni Pablo inabotan nin bagyong hale sa amihanan-subangan harani sa sadit na isla nin Cauda, asin an mga marinero natakot na ikapadpad sa peligrosong mga bahora harani sa baybayon sa amihanan nin Aprika. (Gibo 27:​14, 17, nota sa ibaba) Paagi sa ekspertong pagpadalagan nin barko, nahimo nindang irayo an barko sa Aprika pasolnopan. Dai nagpondo an bagyo, asin sa katapustapusi an barko nasangrad sa isla nin Malta, na mga 870 kilometros an rayong inabot. Kinakarkulo nin mga eksperto sa barko na labing 13 aldaw an kakaipuhanon nin sarong dakulang barko na nagbibiyahe sa panahon nin bagyo tanganing makaabot sa rayong iyan. An mga karkulasyon ninda kaoyon kan tala ni Lucas, na nagsasabi na an pagkalunod nangyari kan ika-14 aldaw. (Gibo 27:​27, 33, 39, 41) Pakasiyasata kan gabos na detalye kan biyahe sa dagat ni Lucas, an apisyonado sa yate na si James Smith nagkonklusyon: “Iyan kasaysayan nin tunay na mga pangyayari, na isinurat nin saro na personal na napalabot dian . . . Mayo nin tawo na bakong marinero na makasusurat nin pagkasaysay nin biyahe sa dagat na oroyon sa gabos na kabtang kaiyan, kun bakong sa aktuwal na obserbasyon.”

Huli sa siring na mga nadiskobre, an ibang teologo andam na idepensa an Kristianong Griegong Kasuratan bilang eksaktong kasaysayan. Pero kumusta man an mas naenot na kasaysayan na yaon sa Hebreong Kasuratan? An dakol na klerigo nagsusunod sa modernong pilosopiya asin nagsasabi na iyan may mga osipon. Minsan siring, an nagkapirang detalye sa amay na kasaysayan kan Biblia naberepikar na man, sa kasopganan kan mga kritiko. Halimbawa, horophoropa an pagkadiskobre sa nalingawan na kaidtong Imperyo nin Asiria.

[Nota sa Ibaba]

[Mapa sa pahina 3]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

PHRYGIA

LYCAONIA

Iconium

Lystra

Derbe

MEDITERRANEAN SEA

CYPRUS