Ukonaulwa kwa Mitengo Yabela mu Ncende Shakabisha

KALE sana imyaka ishishi bantu, kwali ncende yaletemfuma bwino ne miti iyafimbile sonde lyesu. Mwaiswile imiti ya misango yonse, kabili imimana yayemfeshe ilya ncende.

Ukupala incende iikulu iyalimbwamo imiti iiteku, cali cifulo cayemba kabili ica fintu fyapusanapusana. Hafu wa misango yaba mu calo iya nama, ifyuni, ne fishishi e mo fyaleikala. Lelo nangu ca kuti yali ni ncende yaiswilemo ifya mweo pe sonde, yali iingonaika—ukucila na fintu uli onse aletontonkanya.

Imitengo yabela mu ncende shakabisha yamoneke iikulu nga nshi—kabili kwati te kuti yonaulwe. Lelo tayali iishingonaulwa. Imitengo yatampilepo kuloba mu fishi fya Caribbean. Amabala yakulisha aya fisaali yalofeshe imitengo pa cishi ca Barbados mu kubangilila mu 1671—imyaka 10 pa ntanshi ifyuni ifyaleitwa ati dodo tafilaloba.a Na mu fishi fimbi muli yi ncende, imitengo yalilobele mu nshila imo ine, icali citontonshi ca kwaluka mwi sonde, icibipilenako mu mwanda wa myaka uwalenga 20.

Ilelo imitengo yabela mu ncende shakabisha yafimba amaperesenti 5 aye sonde, ukulinganya na maperesenti 12 pa myaka 100 iyapitapo. Kabili cila mwaka incende ya mitengo iyakula ukucila icalo ca England, nelyo amasikweya kilomita 130,000, ilakungulwa nelyo ukocewa. Ubu bonaushi bwa musango yu ubwa kusakamika buletiinya ukulofya imitengo—kumo no bwina nama—nge fyalobele dodo. Kasapika wa mitengo mu Brazil, Philip Fearnside, asoko kuti: “Te kuti umuntu eshibe umwaka imitengo ikalobelamo, lelo nga ifintu tafyalwike imitengo ikaloba.” Diana Jean Schemo ashimike mu mwaka wapwile mu October ukuti: “Ifyalembwa mu milungu ya nomba line filango kuti icitemene cili mu Brazil uno mwaka nacicila icali mu Indonesia, uko imisumba ikalamba yaisulamo icushi icasalanganine na ku fyalo fimbi. Ukulingana na lipoti ya setilaiti, ukoce mitengo mu ncende ya Amazon nakubipilako pa maperesenti 28 ukucila ukoca ukwa mu mwaka wapwile. Kabili mu 1994 ifyalembwa fya nomba line pa lwa kutemaule miti, filango kuti nakubipilako pa maperesenti 34 ukufuma mu 1991.”

“Imiti Iimena mu Ciswebebe”

Mulandu nshi imitengo iyo yaletemfuma bwino imyaka 100 iyapitapo ileonawilwa lubilo lubilo ifi? Imitengo yabela mu ncende ishishakabisha ishafimba amaperesenti 20 aye sonde, tashaonaulwa sana mu myaka 50 iyapitapo. Mulandu nshi imitengo yabela mu ncende shakabisha yonawilwe fi? Ni co iyi mitengo yaliibela.

Mu citabo cakwe icitila Tropical Rainforest, Arnold Newman asoso kuti imitengo ya ncende shakabisha yalilondololwa bwino pamo nga “imiti iimena mu ciswebebe.” Alondololo kuti mu ncende sha cishiba ca Amazon na mu Borneo “ku ca kupapusha imitengo ikalamba yamena na mwi loba lya mufundo unono fye.” Nangu ca kuti ubwingi bwa mitengo yabela mu ncende shakabisha napamo te kuti imene mu mucanga, mupepi na yonse yamena mu mushili uwafumuka icibi, kabili uushashika sana. Ilintu umushili wabamo umufundo mu mitengo yabela mu ncende shishakabisha napamo ulashika amamita yabili, mu mitengo yabela mu ncende shakabisha, umushili ilingi taushika ukucila amasentimita yasano. Ni shani imitengo yatemfuma bwino pe sonde ingamena mu mushili uwa musango yo?

Basayantisti balipikulwile ubu ubwile muli ba 1960 na ba 1970. Basangile ukuti imitengo ilaipeela umufundo iine. Umufundo uwingi imiti ikabila ufuma ku misambo na mabula ayaponena pa mushili kabili— ku mulandu wa cikabilila ne cipuki—filaboshiwa ku bubenshi, no tushishi twalekanalekana. Tapaba ifyonaika; fyonse filabomfiwa na kabili. Imitengo yabela mu ncende shakabisha ilabwekeshamo amaperesenti 75 aya mfula iyo ilokamo na kabili, ukupitila mu menshi yafuma mu miti no kuya mu muulu. Elyo imfula ipangwa kuli aya menshi itapilile mitengo na kabili.

Lelo uku kuipayanishisha umufundo ne mfula kuti kwapumfyanishiwa. Nga ca kuti kwaonaulwa sana, te kuti kuibwekeshepo. Nge ncende inono mu mutengo yatemwapo, kuti pamenwa mu myaka fye inono; lelo nga ni ncende iikulu, napamo te kuti pamenwe. Imfula ya citalawe ilasenda umufundo, na kasuba kalotokela pa mushili ukuumika ukufikila ifyani e fingamena apali kale umutengo uwaletemfuma bwino.

Umushili, Imbao, na Mabanshi Yabamo Inama

Mu fyalo ifipiina ifyakwata impanga inono iya kulimapo, incende yabo iikalamba mu mitengo iishilaikatwako yamoneke nge yalinga ukulimamo. “Ukupikulula kwayanguka” kwali kukoselesha ababusu bashakwete pa kulima ukuteme miti no kupoke nsambu sha kulimamo—kwati fintu abasungu bafuma ku Bulaya baileikala ku Masamba ya Amerika. Nangu cibe fyo, icacitike ku mitengo na kuli bashimafarmu ca bulanda nga nshi.

Umutengo watemfuma kuti napamo wamoneka kwati ifili fyonse kuti fyamenamo. Lelo nga imiti yatemwa, itontonkanyo lya kuti yalibamo mufundo ushingapwa, cisangwa ukuti lya bufi. Victoria, namayo wa mu Afrika uulime bala lya lupwa lintu apokele kuli bakapenda mabula, alondolola ubu bwafya ati:

“Abapongoshi e lintu fye batemene no koce iyi ncende mu mutengo pa kuti nkalimepo imbalala, tute, ne nkonde. Uno mwaka nkasombola bwino, lelo ilyo papite myaka ibili nelyo itatu, umushili ukafumuka, na kabili tukalima pambi. Mulimo wakosa, lelo e nshila fye twingasangilamo ifya kulya.”

Ukupala Victoria no lupwa lwakwe, kwaliba amamilioni 200 aya balimi ba citemene! E bonaula amaperesenti 60 aya mpanga mu mitengo cila mwaka. Nangu ca kuti aba balimi ba citemene kuti bafwaya ukubomfya imilimine yaanguka, tabakwata mwa kulosha. Pa mulandu wa kushomboka ne miliile, basanga ukubakilila imitengo nge cintu icayafya.

Ilintu bashimafarmu abengi bateme mitengo pa kuti balimepo, bambi batema apa kuliishe nama umulemfwe. Mu mitengo ya mu Amerika wa Pa kati no wa ku Kapinda ka kuso, ukuteke ng’ombe e cikalamba na cimbi icilenga ukutemaule mitengo. Ing’ombe bashishitisha ku Amerika wa ku Kapinda ka kuso, uko amatuuka ya kuliilamo yafwaya nga nshi inama ishanakako mutengo isha kupangilako mabanshi yabamo inama.

Nangu cibe fyo, abateke ng’ombe baipoosa mu bwafya bumo bwine nga balimi banono. Umulemfwe uumena mu mupya te kuti uukokole ukucila pa myaka isano. Ukuliishe nama umulemfwe wa mu mutengo napamo kuti kwanonsha abanono fye, lelo yaba ni imo iya nshila sha bonaushi nga nshi isha kusangilamo ifya kulya isho abantunse batala ababomfya.b

Ukuteme imiti ya mbao e cintu na cimbi icingalofya imitengo. Tacilepilibulo kuti ukuteme miti ya mbao e kulofya imitengo. Utwampani twa batemi tumo tulateme miti ya kushitisha iyalinga fye ica kuti imitengo ilamena na kabili. Lelo ubwingi bwa masikweya kilomita 45,000 aya mitengo yantu utwampani twa batemi tutema cila mwaka ilatemwamo imiti icabipisha ica kuti umuti fye umo pali isano e upusuka.

Manuel Fidalgo, uwasambilile fya fimenwa alilishike ukuti: “Cilamponya pa musao lintu namona umutengo watemfuma uleonaulwa ku kuteme miti ya mbao ukwacishamo. Nangu ca cine fyo ifimenwa na fimbi filamenamo na kabili, umutengo tauba uwatemfuma bwino—imiti imenapo taiba iyalekanalekana sana. Pakapite myanda ya myaka nelyo amakana pa kuti umutengo walipo kale ukamene na kabili.”

Utwampani twa batemi tulalundako ku konaule mitengo na mu nshila shimbi. Abateke ng’ombe na balimi ba citemene basansa impanga maka maka pantu abatemi baatemene. Inshita shimo ifibula ifyo basha batema e fibilimya umulilo mu mitengo, uwonaule mitengo ukucila na batemi. Mu Borneo, umulilo wa musango yo waonawile amaheka milioni umo aya mutengo mu 1983.

Cinshi Cilecitwapo ku Kucingilila Imitengo?

Pa mulandu wa ubu bonaushi, kuliko kubombesha kumo ifi pa kubakilile mitengo isheleko. Lelo umulimo ukalamba nga nshi. Icitungu ca cingililwamo inama kuti cacingilila fye incende ishinono mu mitengo, lelo ukulunga, ukuteme miti ya mbao, no bulimi bwa citemene ficiliko mu kati na nkati ka fitungu fya cingililwamo inama ifingi. Ifyalo ifipiina tafyakwate ndalama sha kusakamana ifi ifitungu.

Amakamfulumende yashakwate ndalama yalasembelekwa ku twampani twa mu fyalo fimbi ukushitisha insambu sha kuteme miti—mu fyalo fimo e nshila shimo isha kulipililamo inkongole ku fyalo fimbi. Kabili abalimi ba citemene abengi takwata kwa kulola, lelo baleya baleingila fye mu kati ka mitengo.

Bushe ukubakilila imitengo kwalicindama, muli ci calo caisulamo amafya ayengi fi? Cinshi tukaipusula nga yaloba?

[Amafutunoti]