Ulwendo Lwandi Ulwalepa Ulwa Kulaleuka Imfwa mu Cambodia

NGA FINTU CASHIMIKWA NA WATHANA MEAS

CALI ni mu 1974, ninshi nalelwisha ba Khmer Rouge mu Cambodia. Nali mushika mu mulalo wa fita fya bena Cambodia. Mu bulwi bumo twaliketeko umushilika umo uwa ba Khmer Rouge. Fintu anjebele pa fintu Pol Pota alepanga ukucita ku ntanshi e fyayalwile ubumi bwandi no kuti ntendeke ulwendo lwandi ulwalepa, mu nshila ya cine cine na lwa ku mupashi.

Lelo taleni lekeni imutwale uko natendekele ulwendo lwandi. Nafyelwe mu 1945, mu Phnom Penh, mu caishibikwa nga Kampuchea (Cambodia) mu lulimi lwa ciKhmer. Bamayo baishilefika ku kukwata icifulo icikalamba mu mpuka ya bakapokola ba mu bumfisolo. E bali intumi yaibela iya kwa Prince Norodom Sihanouk, uwaleteka cilya calo. Apantu e balensunga fye beka kabili ifya kucita fyalibafuliile, cabapatikishe ukunsha pe tempele lya baBuddha pa kuti e po ndesambilishiwa.

Icikulilo ca BuBuddha

Ilyo naile ku kwikala no mukalamba wa baume bashimbe aba ciBuddha abaipeelesha ku fya mapepo nali ne myaka 8. Ukufuma muli ulya mwaka ukwisafika mu 1969, nalipaatwile nshita, naleti naikalako pe tempele, e lyo na ku ng’anda. Uyu mushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo uo nalebombako aali ni Chuon Nat, uwali e ntungulushi nkalamba iya baBuddha bonse aba mu Cambodia pali ilya nshita. Pa nshita inono nabombele nga kalemba wakwe no kumwafwilisha ukupilibula ibuuku lya mushilo ilya baBuddha “The Three Baskets” (Tipitaka, nelyo nga ni mu ciSanskrit ni Tripitaka) ukufumya mu lulimi lwa bena India ulwa pa kale ukutwala mu ciCambodian.

Balinsontele ukuba umushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo mu 1964 no kutwalililo kubombe fyo mpaka na mu 1969. Muli iyi nshita kwali amepusho ayengi ayalempelenganya, pamo nga aya kuti, Mulandu nshi ukucula kwafulile fi mu calo, kabili kwatendeke shani? Namwene uko abantu baleeshaesha ukutemuna imilungu yabo mu nshile shingi, lelo ukwabulo kuti beshibe fintu iyo milungu yabo ingapwisha amafya yabo. Nshalesanga ifyasuko fya kumfikapo mu fyalembwa fya baBuddha, na bashimbe bambi aba fya mapepo na bo cali fye cimo cine. Nali uwafiitwa nga nshi ica kuti natile fye kamfume na pe tempele, e fyo nalekele no kuba umushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo.

Mu kupelako, mu 1971, naingile mu mulalo wa fita uwa mu Cambodia. Bantumine ku Vietnam mupepi na mu 1971, e lyo pa mulandu wa masambililo yantu nakweteko, balinsumbwileko ukuba second lieutenant no kumbika mu mpuka yaibela. Twalelwisha impuka sha ciKomyunisimu isha ba Khmer Rouge na bena Vietcong.

Inkondo no Kwaluka kwa Fintu mu Cambodia

Nasangwike kashosho wakunkuma ku nkondo. Nalibeleshe ukumone mfwa mupepi fye na cila bushiku. Pa lwandi nalwileko imbuli 157. Inshita imo, mu mpanga mu mateshi, balitushingile ukucila pa mweshi uutuntulu kuli ba Khmer Rouge. Ukucila pa bantu 700 balifwile. Twashele fye mupepi na 15 abapuswike—nali umo uwa bene, kabili nalicenenwe. Lelo nafumineko umutuntulu.

Inshita imbi, mu 1974, twaikete umushilika wa ba Khmer Rouge. Ilyo nalemwipusha, anjebele ukuti Pol Pot alepanga ukulofya bonse abaalebomba kale mu buteko, ukusanshako na baba mu mulalo wa fita. Anjebele ukuti nshe fye fyonse no kufulumuka. Atile: “Mwilabomfye shina limo line. Te kwesha ukuleka umuntu ukumwishiba. Muleba kwati tapali ico mwaishiba kabili ngo ushasambilila. Mwilashimikilako uuli onse pa fyo mwalecita ku numa.” Ilyo namulekeleko ukuti abwelelemo ku mwabo, ifyo ansokeleko fyalishele mu matontonkanyo yandi.

Fwe bashilika batwebele abati twalelwile calo cesu, ilintu, abo twaleipaya baali bena Cambodia. Ba Khmer Rouge, bacipondoka ba ciKomyunisimu abalefwayo kuteka, baali mu bantu besu bene. Na kuba, icinabwingi mu mamilioni 9 aya bekashi ba mu Cambodia ba mushobo wa ciKhmer, nangu cingatila abengi aba muli bene tababa muli ba Khmer Rouge. Namwene ukuti tacalolelemo nangu panono. Twaleipaya bashibulimi ba kaele abashakwete mfuti kabili abo na ku nkondo abashapooseleko na mano.

Ukubwela ukufuma ku nkondo cali cintu ca kukalifyo mutima. Abakashi na bana ninshi nabekala, nabasakamikwa ukulalolela bamone nga umulume nelyo shibo nabwela. Abengi nalebeba nati lupwa lwabo balimwipeye. Muli ifi fyonse, ukumfwikisha kwandi ubuBuddha takwansansamwishe.

Ndalanguluka nomba pa fyo ifintu fyayalwike mu Cambodia. Ilyo 1970 ashilafika, kwaliko umutende no mutelelwe eyefilya. Abantu abengi tabaleba ne mfuti; waleba mulandu kano nga nukwata laisenshi. Ubupuupu, nelyo ukwiba tafyaseekele sana. Lelo ukutula fye apo inkondo ya bana calo yatendekele pali bucipondoka bwa kwa Pol Pot na mabumba yakwe, fyonse fye fyalyalwike. Imfuti shali fye mpanga yonse. Na bacaice fye aba myaka 12 na 13 balekanshiwa ku mulimo wa fita, ukusambilila ifya kupika no kwipaya. Abantu ba kwa Pol Pot bapatikishe abana banono bamo ukulaipaya abafyashi babo bene. Abashilika baleeba abana banono ukuti, “Nga walitemwa icalo cobe, ulingile ukupata abalwani bobe. Nga abafyashi bobe babomba mu buteko, ninshi balwani besu kanshi ufwile ukubepaya—nga te ifyo iwe wine uli no kwipaiwa.”

Pol Pot Alofya Abantu

Mu 1975, Pol Pot alicimfishe mu nkondo kabili icalo ca Cambodia casangwike ica ciKomyunisimu. Pol Pot atendeke ukulalofya abana ba masukulu, bakafundisha, bacilolo ba buteko, no uli onse uwasomeneko. Onse uwalefwala amagalasi, aali no kwipaiwa pantu caletunganishiwo kuti aali uwasoma! Ubuteko bwa kwa Pol Pot bwapatikishe abantu abengi ukufuma mu misumba ikalamba na matauni no kukuukila ku mishi ku kubomba nga balimi. Imifwalile yali no kuba fye umusango umo kuli bonse. Twalebomba amaawala 15 cila bushiku, utwa kulya na to utunono, takwali umuti, ifya kufwala, e lyo ukusendama na ko, maawala fye yabili nelyo yatatu. Napingwilepo ukufuma mu calo cesu ilyo tacilabipisha.

Naibukishe fintu bampandileko amano kuli ulya mushilika wa ba Khmer Rouge. Ifikope fyonse nalipoosele, ifikalata, ne cili conse icali no kumbika mu bwafya. Naimbile icilindi no kushikamo ifikalata fyandi fimo fimo. Lyene naimine ubulendo ukulungama ku masamba ukulola ku Thailand. Cali ca busanso. Nali no kulasengauka apo bakapokola bacilike umusebo no kusakamana sana amaawala lintu kuli ifibindo fya nshita sha kuleko kwenda, apo bashilika ba ba Khmer Rouge e baleenda fye beka, e bo abalashi balesuminisha.

Naile ku ncende imo no kwikalako no munandi inshita inono. Lyene ba Khmer Rouge bakuushishe bonse abaliko no kubatwala ku cifulo cimbi. Batendeke ukwipaya bakafundisha na badokota. Ine na banandi batatu twalifulumwike. Twafiseme mu mpanga mu mateshi, no kulalya ifitwalo ifyalesangwa ku miti. Twasukile twafika pa kamushi kamo mu citungu ca Battambang, ukwaleikala umunandi umo. Icampapwishe ca kuti, uko kwine e ko nailesanga no wali kale umushilika uwampandile amano ya kuti mfulumuke! Apantu nalimulekeleko, alimfishile mu cilindi pa myeshi itatu. Aebele umwana ukulampooselako ifya kulya mu cilindi nomba te kuloleshamo.

Mu kupita kwa nshita, nalifyukile, kabili nasangile bamayo, bamayo mwaice, na nkashi yandi, na bo abalefulumukila ku mupaka wa Thailand. Yali ni nshita ya bulanda kuli ine. Bamayo balilwele, na mu kupelako balifwile ku mulandu wa kulwala no kubulishe fya kulya, mu nkambi ya mbutushi. Nangu cibe fyo, kwaishileko cimo icanengele ukusubilo kuti ubumi bwali no kulondoloka. Nakumene na Sopheap Um, umwanakashi uwaishileba umukashi wandi. Twalifulumwike, capamo na bamayo mwaice na nkashi yandi, ukuciluko mupaka wa Thailand no kwingila mu nkambi ya mbutushi iya ba United Nations. Mu nkondo ya bana calo iya mu Cambodia, ulupwa lwesu lwaliculishe sana. Abantu besu twalufishe bali 18, ukusanshako na munyinane na bukwe bwandi umwanakashi.

Imikalile Imbi mu United States

Ifishinka fyonse fye pa lwa bumi bwesu balifibebetele pa nkambi ya mbutushi, kabili ba United Nations balyeseshe ukusangako uwa kutwafwilisha pa kuti twingaya ku United States. Twasukile twatunguluka! Mu 1980, twafikile mu St. Paul, Minnesota. Nalishibe ukuti nalekabila ukusambilila iciNgeleshi mu kwangufyanya nga nshi nga ningabomba bwino mu calo candi icipya. Abalengafwilisha bantumine ku sukulu pa myeshi fye inono, nangu cingatila nalingile ukutantalishako ukusambilila. Mu cifulo ca ico, bamfwaile incito ya kulawamya pa hotela. Lelo pa mulandu wa kupelebela kwandi mu ciNgeleshi, ifilubo fyalesekesha abantu. Umwine wa cikuulwa kuti anjeba ukuleto mutanto, ine kuyabweshe fisooso!

Ubutandashi bwa Kutiinya

Mu 1984, nalebomba icipani ca bushiku no kusendama akasuba. Twaleikala mu ncende umo abena India na bafiita bapimpilene nga nshi. Bumpulamafunde no kubomfye miti ikola fyaliseekele sana. Ulucelo lumo, umukashi wandi alimbushishe pa 10:00 hrs no kunjebo kuti pa mwinshi peminine umuntu wafiita. Alitiinishiwe pantu wene atontonkenye ukuti aishile ku kutwibila. Nalilengeele mu ciibi, kabili namwene peminine umuntu wafiita nafwala ubusaka ne cola ca briefcase, ninshi ali no musungu. Namwene ukuti fyonse fili fye bwino.

Namwipwishe fintu aaleshitisha. Anangile bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! Nshaumfwilepo nangu cimo. Naeseshe ukukaana pantu imyeshi fye inono iyabangilileko, balimfutike ku musulwishi wa baProtestanti nasuka nalipila amadola 165 pa mabuuku yasano. Nangu cibe fyo, uyu muntu alinangile ifikope fyali muli bamagazini. Ifikope fyali ifisuma nga nshi kabili ifyayemba! Kabili uyu mwaume alemwentula sana, mu nshila ya bucibusa. E co napeele dola umo no kupoka abo bamagazini.

Papitile mupepi ne milungu ibili, alibwelele no kunjipusha nga nalikwete Baibolo mu ciCambodian. Na kuba, nalikweteko umo untu nafumishe pe calici lya Nazarene, nangu cingatila nshaleyumfwikisha. Lelo icankuntile ca kuti abantu babili aba mishobo yapusana balishile pa mwinshi wandi. Lyene anjipwishe ati, “Bushe kuti mwatemwa ukusambilila iciNgeleshi?” Kwena nalefwaya, lelo nalondolwele nati nshakwete ndalama sha kulipila pa masambililo. Anjebele fyo aali no kunsambilisha fye apa fye, ukubomfya ulupapulo lulanda pali Baibolo. Nangu ca kuti nshaishibe imipepele intu afumineko, napelulwile ukuti, ‘Apo fye nshili na kulipila cawama, e lyo ndi no kusambilila ukubelenga no kulembe ciNgeleshi.’

Ukusambilila IciNgeleshi na Baibolo

Umusenselo wali uwakokomoka. Aaleti ananga ibuuku lya kubalilapo ilya mu Baibolo, Ukutendeka, e lyo na ine nalilumbula mu ciCambodian nati, “Lo ca bat.” Nga atila, “Baibolo,” na ine nasosa natila, “Compee.” Nalitendeke ukulalunduluka, kabili calinkuntile. Nalesenda ku ncito dikishonari wa English-Cambodian, Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa ciNgeleshi, Baibolo wa ciNgeleshi uwa New World Translation, na Baibolo wandi uwa ciCambodian. Pa kutusha, nalefwailisha no kusambilila iciNgeleshi, ukukonke shiwi limo na limo, pa kulinganye mpapulo. Uyu musenselo wakokomoka, pamo pene na masambililo ya cila mulungu fyasendele imyaka itatu. Lelo, nasukile nalabelenga iciNgeleshi!

Umukashi wandi aali acili aleya kwi tempele lya baBuddha, kabili aaleteekela ifikolwe fyakwe ifya kulya. Kwena, abalefilya fye ni balunshi! Ine nakweteko ifibelesho fyashika nga nshi ifyo nafumine na fyo mu mulalo wa fita na mu buBuddha. Ilyo nali umushimbe waipeelesha ku fya mapepo, abantu balendetela ifya kuninika, ukubikapo fye na fwaka wa kashanga. Basumine ukuti nga ca kuti umushimbe uwaipeelesha ku fya mapepo apeepa uyo fwaka, ciba kwati fikolwe fyabo fyapeepa. E fyo naishilekunkuma ku muti wa nicotine. Lyene na kabili, mu mulalo wa fita nalenwesha sana no kupeepa opium pa kuti ningalakosa pa kuya ku bulwi. E ico, ilyo natendeke ukusambilila Baibolo, nali no kuteuluka mu fingi sana. E lyo nasangile fyo kanshi ipepo lilaafwa sana. Mu myeshi fye inono, nalyanshishe ifibelesho fyabipa. Mwandi ico calitemwine bonse aba mu lupwa!

Nabatishiwe nge Nte mu 1989, mu Minnesota. Mupepi ne yo ine nshita naishileumfwo kuti kwaliko ibumba lya Nte abalelanda iciCambodian e lyo kwaliko abena Cambodia abengi nga nshi abaleikala mu Long Beach, California. Ilyo twalanshenyepo no mukashi wandi, twapingwilepo ukukuukila ku Long Beach. Ilyo twakuukile fye twamwene ne fintu no kuibela fyaibela! Uwabalilepo ukubatishiwa ni nkashi yandi, e lyo pakonka bamayo mwaice (abali nomba ne myaka 85) e lyo no mukashi wandi. Abakonkelepo bana bandi batatu. Mu kupelako, nkashi yandi aupilwe kuli Nte, uyo nomba abomba nga eluda mu cilonganino.

Kuno ku United States, twalipita mu fya kwesha ifingi. Twalipita mu mafya yakalamba aya kubulishe ndalama no kulwalilila, lelo pa kukakatila ku fishinte fya Baibolo, twalisungilila ukutetekela kwesu muli Yehova. Aalipaala ukubombesha kwandi lwa ku mupashi. Mu 1992, nalisontelwe ukubomba ngo mubomfi utumikila mu cilonganino, e lyo mu 1995, naishileba eluda kuno ku Long Beach.

Pali ino nshita, kuli lulya lwendo lutali ulwatendeke lintu nali umushimbe wa ciBuddha uwaipeelesha ku fya mapepo e lyo no kuba mushika mu fibansa fya bulwi mu calo calepaulwa ku nkondo ica Cambodia ku mpela ya luko kwaisaba umutende ne nsansa mu calo cimbi icili e mushi wesu. Na kabili twalisanga icitetekelo ico tushakwete kale muli Yehova Lesa na Kristu Yesu. Cilankalipa ukwishibo kuti abantu bacili baleipayana mu Cambodia. E mulandu ukalamba uwalenga ukuti ine no lupwa lwandi tulelolela no kubilisha icalo cipya icalaiwa, umushakabe ishi nkondo shonse na bantu bakatemwa abanabo icine cine nga fintu baitemwa abene!—Esaya 2:2-4; Mateo 22:37-39; Ukusokolola 21:1-4.

[Futunoti]

[Mapu ne Cikope pe bula 12]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

VIETNAM

LAOS

THAILAND

CAMBODIA

Battambang

Phnom Penh

Mu myaka lintu nali umushimbe wa ciBuddha uwaipeelesha ku fya mapepo

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Icikope pe bula 14]

Ninshi ndi no lupwa lwandi, pa Ng’anda ya Bufumu