Yerusalemu—“Umusumba wa Mfumu Nkulu”

“Mwilapa . . . Yerusalemu, pantu e musumba wa Mfumu nkulu.”—MATEO 5:34, 35.

1, 2. Cinshi cingapelenganya bamo pa lwa Yerusalemu?

ISHINA fye lya kuti Yerusalemu lilenga abantu aba mipepele yalekanalekana ukwibukishapo fimo. Na kuba, tapali nangu umo pali ifwe uushaumfwapo pali uyu musumba wa pa kale, apantu ulalumbulwa ilingi line mu malyashi. Nangu ni fyo, ku ca bulanda, amalyashi ayengi yasokolola ukuti te lyonse Yerusalemu aba icifulo ca mutende.

² Ici kuti capelenganya bakabelenga ba Baibolo bamo. Kale mu kwipifya ishina Yerusalemu lyaleitwa Salemu, icipilibula “umutende.” (Ukutendeka 14:18; Ilumbo 76:2; AbaHebere 7:1, 2) Kanshi, kuti mwaipusha amuti ‘Mulandu nshi umusumba uwainikwa ishina lya musango yo ushakwatila mutende shino nshiku?’

 3. Ni kwi twingasanga ifyebo fyashininkishiwa pa lwa Yerusalemu?

³ Pa kwasuka ico cipusho, tulekabila ukubwelela ku numa no kusambilila pa lwa Yerusalemu wa pa kale. Lelo bamo kuti bapelulula ukuti, ‘Tatwakwata nshita ya kusambilila ifya kale.’ Nangu cibe fyo, ukwishiba kwalungika pa fyacitikile Yerusalemu mu kubangilila kwalicindama kuli ifwe bonse. Umulandu kwacindamina usangwa muli aya mashiwi ya mu Baibolo ayatila: “Fyonse ifyalembelwe kale fyalembeelwe ku kutusambilisha, ukuti mu kutwalilila kabili mu kutukoselesha kwa malembo e mo tube no kucetekela.” (Abena Roma 15:4) Ukwishiba pa lwa Yerusalemu ukupitila muli Baibolo kuti kwatusansamusha, ee, kuti kwapeela abantu muli ulya musumba na mwi sonde lyonse isubilo lya mutende.

Icifulo Umwali “Icipuna ca kwa Yehova”

4, 5. Ni mu nshila nshi Davidi ayafwilisheko Yerusalemu ukubombo mulimo ukalamba mu mitantikile ya mifwaile ya kwa Lesa?

⁴ Mu mwanda wa myaka uwalenga 11 B.C.E., Yerusalemu aile ululumbi ngo musumba wa bwangalishi uwa luko ulwacingililwa kabili ulwa mutende. Yehova asubile umulumendo Davidi nge mfumu pali lulya luko lwa pa kale ulwa Israele. Apo aaletekela mu Yerusalemu pamo nge cifulo ca buteko, Davidi ne ntuntuko shakwe isha bufumu shaikele “pa cipuna ca bufumu bwa kwa Yehova,” nelyo “pa cipuna ca kwa Yehova.”—1 Imilandu 28:5; 29:23.

⁵ Davidi, umwaume waletiina Lesa, umwina Israele uwa mu mukowa wa kwa Yuda, acandiile Yerusalemu ku bena Yebusi abalepepo tulubi. Pali ilya nshita umusumba wali fye pa lupili ulwaleitwa Sione, lelo ilyo ishina lyaishile mukulosha kuli Yerusalemu. Icakonkelepo, Davidi akuushishe icipao ca cipingo Lesa apingene na Israele ku Yerusalemu, uko cailebikwa mwi hema. Imyaka iingi mu kubangilila Lesa alandile kuli kasesema wakwe Mose mwi kumbi pa muulu wa cilya Cipao icashila. (Ukufuma 25:1, 21, 22; Ubwina Lebi 16:2; 1 Imilandu 15:1-3) Icipao caleimininako ukubapo kwa kwa Lesa, pantu Yehova ali ni Mfumu ya cine cine iya kwa Israele. Kanshi, kuti twatila ni mu nshila shibili Yehova aaletekela mu musumba wa Yerusalemu.

 6. Bulayo nshi Yehova alaile ubwakumine Davidi na Yerusalemu?

⁶ Yehova alaile Davidi ukuti ubufumu bwa ng’anda yakwe iya cifumu, ubwaimininweko na Sione, nelyo Yerusalemu, bwali no kutwalilila. Ici capilibwile ukuti uwa mu ntuntuko sha kwa Davidi e wali no kupyana insambu sha kuteka umuyayaya ngo Wasubwa wa kwa Lesa, uko e kuti Mesia, nelyo Kristu.a (Ilumbo 132:11-14; Luka 1:31-33) Baibolo na kabili isokolola ukuti iyi mpyani ibelelela iya “cipuna ca kwa Yehova” ikateka inko shonse, te Yerusalemu eka.—Ilumbo 2:6-8; Daniele 7:13, 14.

 7. Ni shani Imfumu Davidi yalundulwile ukupepa kwasanguluka?

⁷ Bonse abalefwaya ukufumya Imfumu Davidi, uwasubwa wa kwa Lesa pa bufumu, balifililwe. Lelo, inko ishilwani shalicimfiwe, ne mipaka ya Calo Calaiwe yalikushiiwe ukulingana ne fyo Lesa afwaile. Davidi ashukiile iyi nshita ku kulundulula ukupepa kwasanguluka. Kabili inyimbo sha kwa Davidi ishingi shilumbanya Yehova nge Mfumu ya cine cine mu Sione.—2 Samwele 8:1-15; Ilumbo 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.

8, 9. Bushe ukupepa kwa cine mu Yerusalemu kwaishilekula shani mu kuteka kwa Mfumu Solomone?

⁸ Mu kuteka kwa kwa Solomone mwana Davidi, ukupepa kwa kwa Yehova kwalilundulwike. Solomone akushishe Yerusalemu lwa ku kapinda ka ku kuso ukusanshako no lupili lwa Moria (incende iitwa nomba Dome of the Rock). Pali iyi ncende yasansuka, epo ashukiile ukukuula itempele lya lulumbi ilyaletele ilumbo kuli Yehova. Icipao ca cipingo cabiikilwe Umwashilisha muli lilya itempele.—1 Ishamfumu 6:1-38.

⁹ Uluko lwa Israele lwaipakishe umutende ilyo lwaleyafwilisha no mutima onse ukupepa kwa kwa Yehova, ukwali mu Yerusalemu. Amalembo yalondolola bwino bwino ifyo ici cali, yatila: “Abena Yuda na bena Israele bali abengi ngo musensenga wa pali bemba ku bwingi; ukulya no kunwa no kusamwa. . . . kwali umutende [wa kwa Solomone] konse ukushinguluka. Kabili abena Yuda na bena Israele baikele umutelelwe, umuntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe kabili mwi samba lya mukunyu wakwe.”—1 Ishamfumu 4:20, 24, 25.

10, 11. Bushe ifya kushulashula fishininkisha shani ico Baibolo isosa pa lwa Yerusalemu ilyo aletekwa na Solomone?

¹⁰ Ifya kushulashula filashininkisha ukuti ubu bulondoloshi bwa kusambala kwa kuteka kwa kwa Solomone bwa cine. Mu citabo cakwe ica The Archaeology of the Land of Israel, Profesa Yohanan Aharoni atila: “Ifyuma ifyaletuulwa kwi sano ukufuma mu ncende shalekanalekana, no kufula kwa bukwebo . . . fyaletele ukwaluka ukukalamba mu fya bunonshi no kulunduluka konse. . . . Uku kwaluka . . . takumonekela fye mu fipe fyaumo mutengo lelo kulamoneka maka maka na mu fipe fye bumba. . . . Umusango wa fipe fya mabumba ne fyo fyaleocewa waishilewaminako apakalamba.”

¹¹ E fyo na Jerry M. Landay alandilepo mu citabo ca kuti The House of David, atile: “Ubunonshi no kulunduluka kwa bena Israele mu myaka 30 iya kuteka kwa kwa Solomone, fyalilundulwike nga nshi ukucila mu myaka 200 iyabangilileko. Pa fyashulwa ifya kwa Solomone palasangwa ifitantaala fya fikuulwa ifikalamba, imisumba ikalamba iyakwete amalinga yasansuka, amayanda ayengi ayasuma aya bakankaala, ifyalelangilila ukulunduluka kukalamba mu milimo ya bubumfi. Palasangwa ne finkolonkolo ifyapangilwe mu ncende sha kutali, icilangilila ukuti Solomone aalecita ubukwebo ubukalamba ne fyalo fimbi.”

Ukupomonwa Kwapyana pa Mutende

12, 13. Cinshi calengele ukuti ukupepa kwa cine kwitwalilila mu Yerusalemu?

¹² Cali icalinga ukupepela Yerusalemu umutende no lubanda, pantu e musumba umwali icifulo cashilisha ica kwa Yehova. Davidi alembele ukuti: “Lombeleni Yerusalemu umutende, amuti, Kube umutelelwe ku batemwa iwe; mube umutende mu malinga yobe, mu makuule yobe ayakankaala. Pa mulandu wa bamunyinane na banandi, shi ndetila, Mube umutende muli iwe.” (Ilumbo 122:6-8) Nangu ca kuti Solomone e wapeelwe ishuko lya kukuula itempele lya lulumbi muli ulya musumba wa mutende, kwi pele pele aishileupa abanakashi abengi abasenshi. Ilyo akotele, bamubeleleke ukulundulula ukupepa kwa milungu ya bufi iya pali ilya nshita. Ubu busangu bwalengele uluko lonse ukupondama, bwalengele umutende wine wine ukukaanaba pali lulya luko na bekashi ba luko.—1 Ishamfumu 11:1-8; 14:21-24.

¹³ Ilyo fye Rehoboamu mwana Solomone atendeke ukuteka, imikowa 10 yalipondweke no kupanga ubufumu bwa kwa Israele ubwa ku kapinda ka ku kuso. Pa mulandu wa kupepo tulubi, Lesa alengele Ashuri ukutaasha bulya bufumu. (1 Ishamfumu 12:16-30) Ubufumu bwa mikowa ibili ubwa ku kapinda ka ku kulyo ubwa kwa Yuda bwatwalilile ukuba mu Yerusalemu. Lelo mu kupita kwa nshita na bo bwine bwashiile ukupepa kwasanguluka, e co Lesa alekele ulya musumba wapondweke ukonaulwa ku bena Babele mu 607 B.C.E. AbaYuda abasendelwe ku Babiloni balifunshike muli bunkole pa myaka 70. Lyene, ku nkumbu sha kwa Lesa, balisuminishiwe ukubwelela ku Yerusalemu no kuyabuukulula ukupepa kwa cine.—2 Imilandu 36:15-21.

14, 15. Ni shani Yerusalemu aishilecindama pa numa ya bunkole bwa ku Babele, lelo ifintu fyaishileyaluka shani?

¹⁴ Pa numa ya myaka 70 iya kupomonwa, mu fitantaala fya fikuulwa mufwile mwalisapile. Ilinga lya Yerusalemu lyalibongolweke, no mwali impongolo ne mpungu sha kwikasha mwashele ifipunda ifikalamba. Nalyo line, abaYuda abalebweluluka balishipile. Bakuulile icipailo apo itempele lyali kale no kutendeka ukupelelapo amalambo ya cila bushiku kuli Yehova.

¹⁵ Iyi yali ni ntendekelo ya kukoselesha, lelo ulya Yerusalemu wabweshiwa tali na kuba umusumba ukalamba uwa bufumu bwa ntuntuko sha Mfumu Davidi. Lelo, abaYuda batekelwe na cilolo uwasontelwe na bacimfishe Babele kabili balelipila imisonko ku bena Persia abalebateka. (Nehemia 9:34-37) Nangu line Yerusalemu ‘alinyantawilwepo,’ ali acili e musumba fye weka mwi sonde lyonse uo Yehova Lesa asenamiine. (Luka 21:24) Nge cifulo cikalamba ica kupepa kwasanguluka, na kabili caiminineko insambu sha kwa Lesa isha kulanga bumulopwe bwakwe pe sonde ukupitila mu ntuntuko ya Mfumu Davidi.

Ukukaanya Ukufuma Kuli Bakapepa Ba Bufi

16. Mulandu nshi abaYuda ababwelulwike ukufuma ku Babele bashatwalilile ukukuula Yerusalemu cipya cipya.?

¹⁶ AbaYuda ababwelulwike ukufuma muli bunkole tabakokwele ukutendeka umufula we tempele ilipya. Lelo bakapepa ba bufi ababashingulwike batumiine Artakishashete Imfumu ya Persia kalata wa kubepesha abaYuda ukuti balefwaya ukupondoka. Icafuminemo, Artakishashete alibindile ukutwalilila ubukuule mu Yerusalemu. Nga ca kuti e musumba mwaleikalamo ku numa kulya, nga mwalipelenganishiwe pa fyo Yerusalemu ali no kwisaaba ku ntanshi. Nge fyo caishileba, abaYuda balilekele ukukuula itempele no kuitumpa mu kusupila ifikwatwa.—Esra 4:11-24; Hagai 1:2-6.

17, 18. Ni nshila nshi Yehova ashininkishishemo ukuti Yerusalemu akuulwe cipya cipya?

¹⁷ Ilyo papitile imyaka 17 ukutula apo babwelulukile, Lesa aimishe bakasesema Hagai na Sekaria ukuti balungike ukutontonkanya kwa bantu bakwe. Ilyo balapiile, abaYuda batendeke ukukuula itempele cipya cipya. Pali iyi nshita, Dariusi e wali imfumu ya Persia. E wasuminisheko ukuti Imfumu Koreshe naikambisha ukuti itempele lya Yerusalemu likuulwe cipya cipya. Dariusi atumine kalata ku fyalo fyali mupepi na baYuda, ukubasoka ‘ukutaluka kuli Yerusalemu’ no kubeba ukwafwilishako mu fya ndalama shalefuma mu misonko ya ku mfumu pa kuti ubukuule bwingapwishishiwa.—Esra 6:1-13.

¹⁸ AbaYuda bapwishishishe itempele mu mwaka walenga 22 ukutula apo babwelulukiile. Kuti mwatesekesha ukuti bali no kulasefya ici cakucitika cacindama no kusekelela kukalamba. Lelo, ukufika pali iyi nshita, Yerusalemu ne linga lya iko fyali ficili tafilakuulwa. Baishiletendeka ukubombela pa musumba “mu nshiku sha kwa Nehemia kateka na Esra shimapepo kabili kalemba.” (Nehemia 12:26, 27) Cilemoneke fyo, pa mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 5 B.C.E., Yerusalemu alipwishishiwe ukukuulwa cipya cipya ngo musumba ukalamba uwa calo ca pa kale.

Mesia Amoneka!

19. Ni shani fintu Mesia alandile pa lwa bucindami bwapulamo ubwa Yerusalemu?

¹⁹ Nangu ni fyo, natubwelele ku numa imyanda ya myaka imo tumone ica kucitika cacindama mu kubumbwa konse, ukufyalwa kwa kwa Yesu Kristu. Malaika wa kwa Yehova Lesa alyebele nyina wa kwa Yesu nacisungu ukuti: “Shikulu Lesa akamupeele cipuna ca bufumu ica kwa Davidi wishi; . . . na ku bufumu bwakwe takwakabe impela.” (Luka 1:32, 33) Ilyo papitile imyake ingi, Yesu alandile Ilyashi lya pa Lupili ilyaishibikwa. Muli ili lyashi, akoseleshe no kufunda abantu pa milandu iingi. Ku ca kumwenako, acincishe abalemukutika ukufisha imilapo yabo kuli Lesa lelo abebele ukukanalapa icilapelape. Yesu atile: “Mwalyumfwo kuti casoselwe ku ba kale, aciti, Wilalapa bufi, lelo ubweseshe kuli Shikulu ica mulapo obe. Lelo ine ndemweba, nati, Mwilapa iyo, nangu muulu, pantu e cipuna ca bufumu ica kwa Lesa; nangu calo, pantu e cipuna ca makasa yakwe; nangu ni Yerusalemu, pantu e musumba wa Mfumu nkulu.” (Mateo 5:33-35) Kuti twamone fyo Yesu alilandile pa lwa bucindami bwapulamo ubwa Yerusalemu, ubo akwete pa myanda ya myaka iingi. Ee, wali “musumba wa Mfumu nkulu,” Yehova Lesa.

20, 21. Kwaluka nshi ukukalamba ukwaishileba mu kutontonkanya kwa bengi abaleikala mu Yerusalemu?

²⁰ Ilyo ubumi bwakwe ubwa pe sonde bwalepalamina impela, Yesu amonekele ku bekashi ba mu Yerusalemu nge Mfumu yabo iyasubwa iyalinga. Pa kwankula kuli ilya nshita ya kucincimusha, abengi babilikishe no kusekelela abati: “Abe uwapaalwa uuleishila mwi shina lya kwa Shikulu! Bube ubwapaalwa ubufumu ubuleisa, ubwa kwa shifwe Davidi.”—Marko 11:1-10; Yohane 12:12-15.

²¹ Nangu ni fyo, ilyo no mulungu umo ushilapwa, amabumba yalekele intungulushi sha fya mapepo isha mu Yerusalemu ukubalenga ukwalukila Yesu. Asokele ukuti umusumba wa Yerusalemu no luko lonse fye lwali no kulufya icifulo cabo icasenaminwa na Lesa. (Mateo 21:23, 33-45; 22:1-7) Ku ca kumwenako, Yesu abilishe ati: “We Yerusalemu, we Yerusalemu! we wipaya bakasesema, na batumwa kuli iwe ukubapoola amabwe! Inshita ishingi nafwayo kulonganya abana bobe, filya nankoko alonganya utwana twakwe mu mapindo yakwe, lelo mwalikene! Moneni, ing’anda yenu yashilwa imwe icipompa.” (Mateo 23:37, 38) Pa nshita ya ca Kucilila mu 33 C.E., bakakaanya ba kwa Yesu balimufyengele no kumwipaila ku nse ya Yerusalemu. Nangu cibe fyo, Yehova alibushishe Uwasubwa wakwe no kumucindamika pa kumupeelo bumi bwa ku mupashi ubwa kukanafwa muli Sione wa ku muulu, umulimo uo bonse twingamwenamo.—Imilimo 2:32-36.

22. Pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, ni kwi ifyalembwa ifingi pali Yerusalemu fyalelosha?

²² Ukutula lilya ukuya ku ntanshi, amasesemo ayengi ayashafikilishiwa pa lwa Sione, nelyo Yerusalemu, kuti twayomfwila mu kuti yalosha ku mitantikile ya ku muulu nelyo ku bakonshi ba kwa Yesu abasubwa. (Ilumbo 2:6-8; 110:1-4; Esaya 2:2-4; 65:17, 18; Sekaria 12:3; 14:12, 16, 17) Ifyalembwa ifingi ifilosha kuli “Yerusalemu” nelyo “Sione” ifyalembelwe pa numa ya mfwa ya kwa Yesu fya mampalanya fye kabili tafilanda pa musumba nelyo icifulo ca cine cine. (Abena Galatia 4:26; AbaHebere 12:22; 1 Petro 2:6; Ukusokolola 3:12; 14:1; 21:2, 10) Ubushininkisho bwa kulekelesha ubwa kuti Yerusalemu alilekele ukuba “umusumba wa Mfumu nkulu” bwaishilebako mu 70 C.E. lintu imilalo ya bena Roma yaishileupomona, ukulingana ne fyaseseme Daniele na Yesu Kristu. (Daniele 9:26; Luka 19:41-44) Bakalemba ba Baibolo atemwa Yesu umwine tabasoobelepo ukuti ku ntanshi Yerusalemu wa pe sonde akabweshiwa ukuti akasenaminwe na Lesa mu kuibela nga fintu aasenaminwe kale.—Abena Galatia 4:25; AbaHebere 13:14.

Ifitontonshi fya Mutende Ubelelela

23. Mulandu nshi tulingile ukwangilwa kuli Yerusalemu na lelo line?

²³ Pa numa ya kupituluka mu fyo Yerusalemu wa pe sonde ali pa kubala, takuli uwingakaana ukuti uyu musumba wali fye ngo mwalola ishina lya uko, e kuti “Uwakwete [nelyo, Intendekelo ya] Umutende wa Mbali shibili,” mu kuteka kwa mutende ukwa Mfumu Solomone. Nalyo line, cilya cali fye citontonshi ca mutende no lubanda ifyo abatemwa Lesa abakekala pe sonde ilikasangulwa paradise bali no kuipakisha nomba line.—Luka 23:43.

24. Cinshi twingasambilila ku mibele yaliko pa nshita Solomone aleteka?

²⁴ Ilumbo lyalenga 72 lilanda pa mibele yaliko mu kuteka kwa Mfumu Solomone. Lelo lulya lwimbo ulwalongoloka lwaba busesemo bwa mapaalo abakalatekwa mu kuteka kwa ku muulu ukwa kwa Mesia, Yesu Kristu bakakwata. Kemba wa malumbo aimbile pa lwa iyi mfumu ati: “Lekeni ubulungami bupuuke mu nshiku sha iko, no bwingi bwa mutende ukasuke aubulapo umweshi. . . . Ipokololo mubusu uwakuuta, no mulanda, no ushikwete wa kumwafwa; ilililo bulanda umulanda no mubusu, ne myeo ya babusu ilapususha: ilubule myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa; no mulopa wabo walifinisha mu menso ya iko. Mube ukupaka kwa ngano mu calo, na pa muulu wa mpili.”—Ilumbo 72:7, 8, 12-14, 16.

25. Mulandu nshi twingafwaila ukusambilila ifingi pa lwa Yerusalemu?

²⁵ Mwandi ayo mashiwi yalapeela icisansamushi ne subilo ku ba mu Yerusalemu nelyo aba mwi sonde lyonse abatemwa Lesa! Kuti mwaba pali abo abakaipakisha umutende wa mwi sonde lyonse abakalatekwa mu Bufumu bwa kwa Lesa ubwa buMesia. Ukwishiba ifyacitikile Yerusalemu kale kuti kwatwafwa ukumfwikisha imifwaile ya kwa Lesa ku bantu. Ifipande fikonkelepo fyalalanda pa fyacitike mu myaka yalenga 70 ne yalenga 80 pa numa abaYuda bafumiine ku Babele muli bunkole. Ici cilasansamusha bonse abafwaya ukupepa Yehova Lesa, Imfumu Nkulu.

[Futunoti]

Bushe Muleibukisha?

◻ Yerusalemu aishileba shani icifulo umwali “icipuna ca kwa Yehova”?

◻ Mulimo nshi uwacindama untu Solomone abombele mu kulundulula ukupepa kwa cine?

◻ Twaishiba shani ukuti Yerusalemu alilekele ukuba icifulo ca kupepa kwa kwa Yehova?

◻ Mulandu nshi twangiilweko ku kusambilila ifyafulilako pa lwa Yerusalemu?

[Icikope pe bula 10]

Umusumba wa kwa Davidi wali pa cilundulundu cabelele ku kapinda ka ku kulyo, lelo Solomone aliukushishe lwa ku kapinda ka ku kuso no kukuule tempele

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 8]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.