Ifyo Ifyebo Fyaba pa Fipapatu Fyumfwana na Baibolo

ILYO Lesa afulungenye indimi pa Babele, abantu batendeke ukulemba mu misango iyalekanalekana. Abaleikala mu Mesopotamia, abena Sumeri na bena Babiloni, balebomfya ifilembo fya kufwatika, kabili balefilemba pe bumba ilishilauma.

Abashula ifya kushulashula balishula ifipapatu apaba ifi filembo ifilanda pa bantu na pa fyacitike kale ifyo na Malembo yalandapo. Finshi twaishiba pali iyi milembele? Kabili bushe ifi filembo filanga shani ukuti amalyashi yaba mu Baibolo ya cine?

Ifyalembwa Ifyakokola Nga Nshi

Abasoma batila pa kubala, abena Mesopotamia balebomfya ifikope pa kulemba. Ifikope e fyaleimininako amashiwi nelyo ico balelandapo. Ku ca kumwenako, pa kulemba ishiwi lya kuti ing’ombe, balelenga umutwe wa ng’ombe. Ilyo bailwike ukuti calicindama ukusunga ifyalembwa, batampile ukubomfya ifilembo fya kufwatika. Icitabo cimo (NIV Archaeological Study Bible) catile: “Ifi filembo tafyalelanga fye ishiwi lelo fyalelanga ne fya kulishimbula, kabili nga bafibika pamo fyalelanga ifya kushimbula amashiwi.” Mu kupita kwa nshita, ilyo bakwete ifilembo fyalekanalekana nalimo 200, iyi milembele “yaishileba ululimi ulwa cine cine.”

Mu nshiku sha kwa Abrahamu, nalimo mu 2,000 B.C.E., iyi milembele yalile sana pa ntanshi. Imyaka 2,000 iyakonkelepo, indimi 15 shatendeke ukubomfya iyi milembele. Ifipapatu fye bumba e fyafula sana pa fintu basanga ifyo balembapo ifi filembo. Mu myaka 150 iyapita, balisanga ifipapatu ifingi mu Uri, mu Uruk, mu Babiloni, mu Nimrud, mu Nippur, mu Ashur, mu Ninebe, mu Mari, mu Ebla, mu Ugarit, na mu Amarna. Icitabo cilanda pa fyo bashula (Archaeology Odyssey) catila: “Abasoma batunganya ukuti ifipapatu ifyo bashula fyaba nalimo pa kati ka 1 milioni na 2 milioni, kabili cila mwaka balashula ifipapatu 25,000 nelyo ukucilapo.”

Abasoma abaishiba ukubelenga ifi filembo balikwata umulimo uwa kupilibula ifi filembo uukalamba sana kabili uwa-afya nga nshi. Batunganya ukuti “muno nshiku, pa fipapatu fyonse ifyo basanga, fipapatu fye ifinono e fyo babelenga kabili bafibelengapo fye umuku umo.”

Ukusanga ifipapatu ifyo balembapo ifilembo fya kufwatika mu ndimi shibili nelyo shitatu e kwabafwile ukwishiba umo ifi filembo fyalolele. Abasoma basangile ukuti ifi fipapatu fyakwete ifyebo fimo fine ifyo balemba mu ndimi ishalekanalekana. Lintu bailwike ukuti amashina, amalumbo, indupwa umo ishamfumu shafyalilwe, nelyo amashiwi ya kuilumba ilingi line baleyabwekeshapo, e lyo batampile ukwishiba umo ifi filembo fyalolele.

Ilyo calefika muli ba 1850, abasoma balishibe ukubelenga indimi isho balelemba ukubomfya ifilembo fya kufwatika, pamo nga ululimi balebomfya mu fyalo fyali mu Palestine, ululimi ulwa bena Akkadia, nelyo abena Asiria na bena Babiloni. Icitabo na cimbi (Encyclopædia Britannica) catila: “Ilyo abasoma basambilile ululimi lwa bena Akkadia, e lyo baishibe ifya kubelenga ilya milembele, kabili balisangile ne fya kucita pa kupilibula indimi shimbi isho balembele ukubomfya ifilembo fya kufwatika.” Bushe ifyebo fyaba pali ifi fyalembwa fyumfwana shani ne fyo Amalembo yalanda?

Ifyebo Ifyumfwana ne Fyaba mu Baibolo

Baibolo yatila imfumu sha bena Kanaani e shaleteka Yerusalemu mpaka lintu Davidi acimfishe ulya musumba muli ba 1070 B.C.E. (Yosh. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Lelo abasoma bamo baletwishika ici. Nomba mu 1887, umwanakashi uwalebomba mwi bala asangile icipapatu ce bumba mu Amarna, ku Egypt. Mu kuya kwa nshita, abasoma bailwike ukuti ifipapatu 380 ifyo basangile mu Amarna fyali makalata ayo ishamfumu sha mu Egupti (Amenhotep III na Akhenaton) shalelembeshanya ne shamfumu sha mu Kanaani. Amakalata 6 yafumine kuli ‘Abdi-Heba, imfumu yaleteka Yerusalemu.

Ulupapulo na lumbi ululanda pa fyo bashula (Biblical Archaeology Review) lwatila: “Ifipapatu basangile mu Amarna fyalanda ukuti Yerusalemu wali musumba te mushi uunono, kabili fyalilondolola bwino icifulo ‘Abdi-Heba akwete ukuti ali ni . . . kateka uwakwete isano na bashilika abena Egupti 50 abalemulonda mu Yerusalemu. Ici cilanga ukuti Yerusalemu yali bufumu ubunono ubwabelele pa lupili.” Ulu lupapulo lusosa no kuti: “Kanshi amakalata basangile mu Amarna, yalanga ukuti umusumba uwalumbwike sana ukucila imisumba imbi pali ilya nshita, e ko wali.”

Amashina Yaba mu Fyalembwa fya Bena Asiria na Bena Babiloni

Abena Asiria, na bena Babiloni, balelemba ifyalecitika pa fipapatu fye bumba, pa mibungi, e lyo na pa fyaimikwa. E ico, ilyo abasoma baishibe ukubelenga ifilembo fya bena Akkadia, basangile ukuti pali filya fyebo pali amashina ya bantu abo na Baibolo yalandapo.

Icitabo icilanda pali Baibolo (The Bible in the British Museum) catila: “Mu 1870, ilyo uwasoma Samuel Birch alelanda ku bali mu kabungwe bapangile pali ilya nshita (akabungwe ka Society of Biblica Archaeology) alibelengele [amashina ayo balembele ukubomfya ifilembo fya kufwatika aya] shamfumu sha baHebere pamo nga Omri, Ahabu, Yehu, Asaria . . . , Menahemu, Peka, Hoshea, Hisekia na Manase, ishamfumu sha bena Asiria pamo nga Tiglati-Pilesere . . . [III], Sarigone, Sankeribu, Esarihadone na Ashuribanipali, . . . ne shamfumu sha bena Siria pamo nga Beni-hadadi, Hasaele na Resini.”

Icitabo na cimbi icilanda pali Baibolo (The Bible and Radiocarbon Dating) calinganya ilyashi lya mu Baibolo ililanda pali Israele na Yuda ku filembo fyaba pa fipapatu. Cinshi basanga? Basanga ukuti “ishamfumu sha mu Yuda na mu Israele 15 nelyo 16 shalilumbulwa mu fyalembwa ifyo balembele mu fyalo fimbi, kabili amashina ne nshita ishi shamfumu shaleteka fyalilingana ne fyo Baibolo yalanda mu mabuuku ya Ishamfumu. Takwaba imfumu yalumbulwa mu mabuuku ya mu Baibolo iyo bashalumbula, kabili ishamfumu shonse ishalumbulwa mu fyalembwa ifyo balembele mu fyalo fimbi ni shilya shine ishalumbulwa na mu mabuuku ya mu Baibolo aya Ishamfumu.”

Icalembwa icaishibikwa sana apaba ifilembo fya kufwatika ico basangile mu 1879, e kutila Cyrus Cylinder (Umubungi wa kwa Sailasi), catila ilyo Sailasi acimfishe Babiloni mu 539 B.C.E., aebele bankole ukubwelelamo ku mwabo pantu e musango akwete. AbaYuda bali pali bankole abali no kubwelelamo ku mwabo. (Esra 1:1-4) Abasoma abengi abaliko muli ba 1800 baletwishika ici cipope ico Baibolo yalandapo. Lelo, ifyalembwa apaba ifilembo fya kufwatika ifyo abena Persia balembele pa nshita icalo cabo cakwete sana amaka, e lyo no Mubungi wa kwa Sailasi, filanga ukuti ilyashi ilyaba mu Baibolo lya cine.

Mu 1883 bashulile ifipapatu balembapo ifilembo fya kufwatika ukucila pali 700 mu musumba wa Nippur, mupepi na ku Babiloni. Pa mashina 2,500 ayalumbulwa, paliba amashina mupepi na 70 aya ciYuda. Uwasambilila pa fyalecitika kale Edwin Yamauchi atila cimoneka kwati abaYuda “balecita ifipangano, baleba bashibukombe, nelyo inte, balesonkesha imisonko, kabili baleba bacilolo abalebomba kwi sano.” Ubu bushininkisho ubulanga ukuti abaYuda balebomba imilimo ya musango yu mu misumba yali mupepi na ku Babiloni pali ilya nshita bwalicindama nga nshi. Bulanga ukuti uku kusesema kwa mu Baibolo kwa cine, ukutila ilyo ‘abashelepo’ pa bena Israele bafumine muli bunkole mu Asiria na mu Babiloni no kubwelela ku Yudea, abengi tababwelelemo.—Esa. 10:21, 22.

Mu myaka ya ba 1000 B.C.E., pa kulemba, abantu balebomfya ifilembo fya kufwatika e lyo ne filembo tubomfya pali ino nshita. Lelo, mu kuya kwa nshita, abena Asiria na bena Babiloni batampile ukubomfya sana ifilembo tubomfya pali ino nshita.

Ifipapatu ifingi nga nshi ifyo basungila mu fiyanda basungilamo ifya kale tabalati bafibelenge ukufika na ino nshita. Ifipapatu ifinono fye ifyo abasoma bapilibula, filanga ukuti amalyashi ya mu Baibolo ya cine. Na lintu bakesapilibula ifyebo ifyaba pa fipapatu ifyo bashilabelenga ukufika na ino nshita, nalimo bakasanga ifyebo na fimbi ifikalanga ukuti amalyashi yaba mu Baibolo ya cine.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 21]

Abasuminishe ukukopa ici cikope ni ba British Museum