Ifikansa Fikalamba Finshi Ifyo?

FIKANSA nshi fikalamba ifilolenkene na umo umo uwesu? Bushe kusumbuka kwa fipimo fya bemba pa mulundu ne miceele yabulo kwenekela iilengwa no kukafya kwa mu cibulungwa conse? Bushe kucepako kwa mutika wa ozone, ukutungulula ku kusansalikwa ku myengelele yoca iya kasuba iyacilamo ubusanso? Bushe kupuuka kwa bwingi bwa bantu, uko ukukumbinkanya impika shimbi isha mu cibulungwa conse, pamo nga ubupiina ne misoka? Nelyo bushe cilolelo ca kulofya kwa mamilioni yashingalandwa mu nkondo ya manyukiliya, mu kuba na bakapusunsuka abali bonse aba kwipayaulula mu kupelako ukufwa mu kushikitika ukufuma ku mpepo, ukucula ku nsala, nelyo imyengelele?

Pa numa ya kulanshanya ifi ne fipusho fimbi, mu 1989 inyunshipepala ya Scientific American yasondwelele ukuti: “Ukucitikako kwa nkondo ya manyukiliya ukwabulo kutwishika kwimininako ubusanso bwenekelwa ubwabipisha ku . . . kupusunsuka.” Bushe inkondo ya manyukiliya, lyene, e fikansa fikalamba filolenkene na ifwe?

Ifikansa Fikalamba

Mu kuba no kwaluka mu mibele ya bupolitiki ukutula 1989, inkondo ya manyukiliya kuti pambi yamoneka iishingacitikako. Nelyo ni fyo, apo fye ifyanso fya manyukiliya e pantu fili, fikemika icintiinya cikalamba ku mutundu wa muntu. Nangu cibe fyo, ifyebo muli 1990 Britannica Book of the Year fisonta ku mulandu na umbi uwakakala. Ukulingana ne ci citabo ca fya kuloshako, ukucila abekashi ba pe sonde amamilioni 230 baba ni bamukanalesa. Intulo shimbi shilanga ukuti amamilioni yalundwako yasongwa na mano ya buntunse aya ku Kabanga ayo ayasuminisha imimwene ya kuti takwaba Kabumba. Mu kulundapo, ilintu imyanda ya mamilioni basumina muli Kabumba, imfundo shabo pa lwa wene shalipusana apakalamba. Kabili mu milandu iingi, incitilo shabo shileta umuseebanya ukalamba pali Umo uyo untu batunga ukupepa.—2 Petro 2:1, 2.

Nga ca kuti Lesa e ko aba—kabili mu cine cine alibako—lyene mu kushininkisha ifikansa fikalamba ilelo fifwile ukubimbamo wene. Mulandu nshi abumbile umutundu wa muntu? Cishingamo nshi icesu ukulola kuli wene? Akankulako shani ku nshila intu umuntu aleonawilamo isonde? Kabili akankulako shani ku kusonsomba kwalangililwa ku kukaanwa kwa bumulopwe bwakwe ku bafule fyo? Na kuba, ifikansa fikalamba ifilolenkene na umo umo uwesu fya kuti nampo nga tulapokelela nelyo ukukaana bumulopwe bwa kwa Lesa, “uo ishina lyakwe e ka ni YEHOVA.”—Ilumbo 83:18, King James Version.

Intendekelo ya Kubumbwa Konse

Kwena, kuli abo abashasumina muli Lesa, ukushingamwa kwesu ukulola kuli wene takuli kwa fikansa. Lelo uuli onse uulolesha mu cituntulu pa mipangilwe no kuyemba kwa mushi wesu uwe sonde ali uwapatikishiwa ukusumina ukuti kufwile kwabako Kapanga mukalamba. Caba ica cine ukuti mu kwesha ukulondolola ifipapwa fya cifyalilwa ifyatushinguluka, basayantisiti abengi tababika Lesa mu cikope. Abengi basosa, ku ca kumwenako, ukuti ukubumbwa konse kwakulile ukufika ku cipimo ca kuko ica ndakai ukufuma ku kantu akacepesha nga nshi ukucila pa mutwe wa napini, ukuti cacitike fye mu “cifyalilwa,” ku mankumanya, ukwabulo kukabila kwa kwa Kabumba. Nangu cibe fyo, pa numa ya kulondolola imfundo yalumbuka iipya pa fyo ukubumbwa konse kwatendeke, uwaishibisha sayansi ya cifyalilwa Hanbury Brown, mu citabo cakwe The Wisdom of Science, asumina ukuti: “Ku bantu abengi, ndetunganya, ico kuti caumfwika ngo kukopeka kwabamo amalele ukucila ubulondoloshi.” Profesa Brown asondwelela ukuti “intendekelo ne mifwaile ya calo” fyaba ni “nkama ikalamba” iyo sayansi imoneka iishingaba na maka ya kupikulula.

Basayantisiti balilangisha ukuti ifisolobelo no lupikwe fyalyampana mu kupalamisha no kuti ifisolobelo kuti fyaalwilwa mu lupikwe no lupikwe mu fisolobelo. Nga fintu camonwa mu kupuuka kwa manyukiliya, ifisolobelo finono fimininako ulupikwe lukalamba. Ni kwi, lyene, kwaba intulo ya lupikwe lonse ulwaimininwako ne ntanda amamilioni 100,000 mu cipinda bushiku cesu, capamo ne fipinda bushiku fyacila pa mamilioni 1,000 ifyapanga ukubumbwa konse ukumoneka?

Baibolo isoso kuti: “Inwineni amenso yenu mu mulu, moneni; ni ani uwalengele intanda ishi? Untu afumya umulalo wa shiko mu mpendwa, shonse shiine eta mwi shina ne shina. Pa kuti afulisho kukosa na maka ayengi, takubulapo nangu lumo.” Ni ani Uyo? Baibolo yalilemba icasuko ukuti: “Ine ndi Yehova, e shina lyandi; no bukata bwandi nshibupeela kuli umbi.”—Esaya 40:26; 42:5, 8.

Ukwelenganya kwa kuti isonde capamo no kubumbwa konse fyatendeke mu mankumanya kufumyapo ubukata bwawaminwa Kabumba, Yehova Lesa. (Ukusokolola 4:11) Na kabili kufumyapo inkuntu yakosa ku kubomba mu kushingamwa ukulola kwi sonde. Nga ca kuti abantu bali abaibukila ukuti bali no kulubulula kuli Lesa ku cintu bacita ku bubumbo bwakwe, nakalimo kuti baba abasakamana mu kucilapo mu milandu ya musango yo pamo nga ukukowesha, ubonaushi bwa mutika wa ozone, no kukafya kwa mu cibulungwa conse.

Intendekelo ya Bumi

Languluka na kabili icipusho ca kuti: Ni shani ubumi bwatendeke? Abantu balisambilishiwa ukuti ubumi bwaishileko ukwabula ukucilima kwa kwa Lesa ukuli konse. Lelo ici cipilika icishinte caimikwa bwino ica sayansi. Pa kashita kamo casuminwe ukuti fintunkamafi fyafumine ku mafi ya ŋombe, imititi ukufuma ku mubili wabola, bakwindi ukufuma mu matipa. Nelyo fye ni mu kati ka mwanda wa myaka wapwa, basayantisti basambilishe ukuti utushishi twacepesha tufuma ku fintu fyabulo bumi. Lelo amatontonkanyo yapala aya yalisuushiwe kuli Redi, Pasteur, na basayantisti bambi. The World Book Encyclopedia (ukulembwa kwa mu 1990) kulondolola ukuti: “Pa numa ya kweshaesha kwa kwa Pasteur, abasambilila ifya bumi bapokelele itontonkanyo ilya kuti ubumi bonse bwafuma ku bumi bwabako.”

Nangu cibe fyo, basayantisti belenganya ukuti ku nshita sha ku kale sana ifintu fyali ifyapusanako. Basosa ukuti ifya mweo fya lusandesande lumo ifya kubalilapo fyaishileko ku fya mankumanya ukufuma ku fyatumbinkanishiwa fyabulamo bumi ifyo beta ifyasongoloka fya nshita sha butuutu, ifyo fyalimo ifya miti miti ifikabilwa ku bumi. “Amankumanya, kabili amankumanya yeka, e yacitile fyonse, ukufuma ku fyasongoloka fya nshita sha butuutu isha muntu,” e fibilisha Christian de Duve muli A Guided Tour of the Living Cell.

Ukulanda ulwa kwa Lesa, Baibolo isoso kuti: “Kuli imwe kwaba akamfukumfuku ka mweo.” (Ilumbo 36:9) Ubu bulondoloshi bwaba mu cine cine ubwaumfwana ne camonwa—ukuti ubumi kuti bwaisako fye ukufuma ku bumi bwabako kale. Apantu, nangu cibe fyo, sayansi yaseeka isobolapo ukumona cimo ica bupe bwa kwa Lesa bwakwatisho mutengo, ubumi, nge cintu cimo ico icacitikeko fye, abantu abengi bayumfwa abashashingamwa ukulola kuli Lesa mu nshila babomfeshamo ubumi bwabo. Muli ifyo, batoba amafunde ya kwa Lesa, bacita bambi ulumanimani, ukwibilana, ukwipayana, no kupoosaika indalama shafulilako, inshita, no kucenjela mu kupanga ifyanso ifyo ifipaya mu kuba no kufumamo cimo ukwa kutiinya.

Ukupwishe Fikansa

Pa mbali ya bamukanalesa na bakonkelela imfundo sha kwaluka kwa muno nshiku, imintapendwa na bambi balakaana bumulopwe bwa kwa Lesa. Impendwa yakulisha ilelo baitunga ukusumina muli Lesa, kabili ukucila pa mamilioni 1,700 baita abene Abena Kristu. Pa myanda ya myaka amacalici ya Kristendomu balilumbanya Lesa mu mapepo yabo pa cintubwingi. Lelo ni kwi ubwingi bwa abo bantu amamilioni 1,700 baiminina mu cine cine mu mulandu wa bumulopwe bwa kwa Lesa?

Bonse babili abantu umo umo ne nko balilangisha imisuula kuli bwene pa kulwisha amakambisho ya mu kulungatika aya kwa Lesa. Inko ishiitunga ukuba Abena Kristu shalibomba incitilo shabulwa bukapepa isha lukaakala, ukusanshako inkondo shabipisha shibili mu lyashi lya kale ilya buntunse—kabili bashibutotelo ba “Bwina Kristu” mu mbali shonse shibili bapaalile isho nkondo! Ku bumbimunda bwa musango yo, balimininako Lesa bubi bubi apakalamba. Nga fintu Baibolo ilondolola ukuti: “Basosa, abati, Twaishiba Lesa, lelo ku milimo yabo bamukaana pa kuba aba muselu, kabili bacintomfwa, kabili ifinangwa ku mulimo onse usuma.”—Tito 1:16.

Nangu ni fyo, Lesa “te kuti aikaane umwine.” (2 Timote 2:13, NW) Inshita ifwile ukwisa lintu akapikulula imbali shonse isha ifi fikansa fya bumulopwe mu kumfwana ne mifwaile yakwe iyaimikwa iya kuti: “Shikeshibo kuti ni ne Yehova.” (Esekiele 38:23) Lelo mulandu nshi akokwele fi? Ni shani fintu ifikansa mu kulekelesha fikapwishishiwa? Kabili ni shani fintu wingapanga ukupingulapo kwalungama muli uyu mulandu wacilishapo kucindama?

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Intulo ya nkupo: U.S. Naval Observatory photo

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 03]

Intulo: U.S. Naval Observatory photo