Unsa ang Pribasiya?
“ANG katungod sa pribasiya lisod masabtan,” miingon ang The Guide to American Law, “tungod kay dili kini mahubit sa hustong paagi.” Si David F. Linowes, propesor sa political economy ug public policy, midugang: “Wala gayoy gikauyonang kahubitan sa pribasiya.”
Sa legal nga pagkasulti, ang katungod sa pribasiya maoy bag-ong hunahuna, nga nagagikan diha sa artikulo sa law-review nga gisulat ni Louis D. Brandeis ug Samuel Warren sa 1890. Namugna kining lisoanang artikulo tungod sa ilang kasuko batok sa daotang pagpatuyang ug balita sa mantalaan nga nailhang “yellow press.”
Busa ang pribasiya gihubit ingon nga “ang katungod nga dili pahilabot.” Apan, si Propesor Masanari Sakamoto sa University of Hiroshima misulat nga kini nga kahubitan “dili mosibo sa ulahing kaugmaran sa katungod.” Iyang giisip ang pribasiya ingon nga positibong ideya nga dunay diwa sa pagbulag gikan sa uban ug sa pakiglangkit sa uban.
Ang hunahuna ni Propesor Sakamoto managsama sa kahubitan sa pribasiya diha sa The Encyclopedia Americana. Didto ang pribasiya gihubit ingon nga “ang pangangkon nga gihimo sa mga tawo, mga grupo, o mga institusyon nga sila pasagdan sa pagdesider sa ilang kaugalingon kon kanus-a, sa unsang paagi, ug unsa kadaghana sa impormasyon bahin kanila ang ibutyag ngadto sa uban.”
Busa, ang giisip sa usa tawo nga pribadong butang, dili pribado alang sa uban. Atong itandi ang nagkalainlaing mga hunahuna.
Mga Tinamdan sa Pribasiya
“Ang pagpanalipod sa pribadong kinabuhi wala gayoy tinong pulong sa Portuges sa paghubit niini. Wala ilista sa mga diksiyonaryo ang pulong ‘pribasiya’ (privacidade),” mitaho ang O Estado de S. Paulo, usa ka mantalaan sa Brazil. Sa 1979 kadto. Dili pa dugay, sa 1986, nga gilista sa diksiyonaryo sa Brazil ang pulong privacidade, nga hinulam gikan sa Ingles. Sa Koreano nga pinulongan, walay usa ka pulong nga katumbas sa Ingles nga pulong “privacy.”
Sama usab ug kahimtang sa Japan. “Sa pagkatinuod, wala gayoy pulong alang sa ‘pribasiya,’” miingon si Donald Keene, usa ka Amerikano nga nagtuon bahin sa Japan. “Diha sa makipundok nga Japan,” miingon ang Kodansha Encyclopedia of Japan, “ang katungod sa indbiduwal sa pribasiya sa tradisyonal nga paagi wala na kaayo tahora kay sa katungod sa pamilya, sa grupo, o sa komunidad sa pagkasayod ug sa pagpanghilabot sa mga kalihokan sa indibiduwal.” Pananglitan, kon gusto kag trabaho sa usa ka kompaniyang Hapones, angay nga andam ka sa pag-atubang sa mga pangutana sama sa: Maayo ba ang imong relasyon sa imong asawa? Hain siya nagtrabaho? Pilay iyang suweldo? Pilay edad sa imong mga anak? Unsang eskuylahana sila nagtungha? Kon dili ka minyo, dihang madawat ka sa trabaho, mabalak-on ang imong amo sa imong pribadong kinabuhi. Tingali moingon siya: “Panahon nang magminyo ka ug magpuyo nga malinawon.”
Isipon ba nimo kining dili-mapasaylong pagpanghilabot sa pribasiya? Dili ingon niini ang paghunahuna sa empliyadong Hapones. Dihang gipangutana kon kanus-a nga bation nila ang malinaw nga hunahuna, 8 porsiento lamang sa mga Hapones ang mitubag “dihang mag-inusara.” Halos dos tersiya niadtong gisurbi miingon nga malinaw ang ilang hunahuna kon kauban sila sa ilang pamilya ug mga higala.
Apan, ang pangasaw-onong Haponesa, nakurat sa pagkakita sa nahitabo sa iyang kasal sa Pilipinas. Iyang gipangutana ang iyang Pilipinong bana kon kinsa ang mga dinapit sa ilang kombira sa kasal. “Wala ako makaila nila,” siya mitubag. “Magluto kamig daghang pagkaon, ug ang bisan kinsa makaduol ug makaambit sa atong kalipay.” Taliwala sa mga Pilipino, pagpakita kanag pagkamaabiabihon. Pagkadakong kalainan kon itandi sa kadaghanang mga katilingban sa Uropa diin ikaw gilaoman nga dunay pormal nga imbitasyon sa dili ka pa mobisita o kaha mouban sa kombira!
Sa dili pa isalikway ang nagkalainlaing mga hunahuna bahin sa pribasiya nga dili-madawat, tan-awa ang positibong bahin sa mga hunahuna sa ubang mga tawo. Tingali magreklamo ang Uropanhon nga walay pribasiya diha sa ubang katilingban. Apan, niining katilingbana ang mga tawo gitudloan sa pakigbahin halos sa tanang butang sa ilang pamilya ug sa mga higala. Gilaoman nga isakripisyo sa tawo ang iyang pribasiya inay sa pagpanalipod niana.
Mga Suliran nga Buntogon
Tinuod, adunay giisip sa pipila ingong mga problema kon sa naandan diyutay lamag pribasiya ang mga tawo. Kon nagpuyo ang tawo ning matanga sa katilingban ug gustong magtuon o maghimog ubang personal nga mga kalihokan, kinahanglang ilang ugmaron ang katakos nga makabug-os sa pagtagad. Si Donald Keene miingon diha sa iyang librong Living Japan: “Ang tinuod nga pribisiya mahimo lamang pinaagi sa espirituwal nga paglain sa kaugalingon gikan sa ubang mga tawo nga sa pagkatinuod anaa lamang sa duol, ug kining matanga sa pribasiya kinahanglan sa Japan.”
Ang pagpuyo nga duol sa mga paryente ug sa mga higala mohatag ug laing mga problema. Ang ubang mga minyong mga magtiayong Hapones, pananglitan, mobatig panginahanglan sa pag-adto sa “mga hotel sa gugma” aron didto sila magromansa. Sa susama, limitado ang pribasiya sa Brazil diha sa balay diin nipis nga kurtina lamang ang nag-ali imbes pultahan o diin minamaomao lamang ang mga kuwarto. Ang panagsultihay ug ubang tingog molapos sa ubang mga kuwarto.
Apan dili lamang bahin sa pamalay ang makamugna nianang giisip sa uban ingong mga problema; makamugna usab ug problema ang mahigalaong batasan sa mga tawo. Kini makapikal sa mga tawong gusto ug pribasiya. Pananglitan, kon ikaw walay mga anak, tingali pangutan-on kag personal nga mga pangutana sama sa, ‘Wala ba kamoy mga anak? Ngano man?’
Dako ba nga Kabayaran?
Bisan pa, ang sobra ka mausisaon sa mga kalihokan sa silingan gilantawng daotan sa Denmark. Sa susama, sa Britanya, gipabilhan sa daghang hamtong nga mga tawo ang pribasiya bisan sa ilang kaugalingong mga anak. Diha sa katilingban nga maalinggaton sa sosyal nga kahimtang, ang matag sosyal nga grupo maningkamot sa pagkinabuhi sulod sa pagpanalipod sa pribasiya.
Apan, diha sa mga nasod diin ginalaoman ang dakong pribasiya, kini adunay kabayaran. Pananglitan, dihang nakandadohan sa 80-anyos nga tigulang nga lalaki ang iyang balay sa Denmark, wala gayod siya makagahom sa pagpislit sa doorbell sa iyang silingan. Naglibotlibot siya sa usa ka oras ug tunga sa tugnawng klima hangtod nga gitabangan siya sa usa ka polis sa pag-adto sa mamumuhat ug yawi.
Ang mga problemang sama niini maoy nakaaghat sa taga Denmark sa pagsugod ug pultahan-sa-pultahan nga kampaniya sa katuigang 1970. Ang tumong sa kampaniya? Sa pagdasig sa mga tawong nag-inusara sa pagtawag sa ilang mga silingan ug sa pakigsulti kanila. Sa midagan ang pila ka bulan, duolan sa 50,000 ka taga Denmark ang miapil niini nga kampaniya. Kining katingad-anan sa kabahin sa makipribasiya nga katilingban nagapakita sa panginahanglan sa pagpakitag kabalaka sa uban.
Apan, sa Alemanya 62 porsiento niadtong gisurbi sa Allensbacher Institute naglantaw sa ilang pribadong kalipay ingon nga mao ang ilang pangunang katuyoan sa kinabuhi. Apan kining institusyona mitapos: “Kon isipon natong binuang ang paghatag sa uban ug magtan-aw lamang sa atong pribadong kalipay ug sa atong pamilya, tingali kita nakaabot na sa katilingban sa ice age.” Sa pagkatinuod, ang kakulang sa pagtagad sa uban magkauban sa kadalo.
Sa Japan ang kiling sa pagkadalo nga ginapasiugda ang pribasiya ang namatikdan. “Taliwala sa daghang mga kausaban sa katilingbang Hapones nga gipatungha sa kusog nga pag-uswag sa ekonomiya sa nasod,” misulat si Tetsuya Chikushi, usa ka iladong magsusulat nga Hapones, “mao ang katingad-anan sa mga bata nga nanagko sa ilang kaugalingong mga lawak, usa ka katingad-anan nga giisip sa kadaghanan nga nagahawas sa dakong historikal nga kausaban sa katilingbang Hapones.”
Ang kausaban dunay positibo ug negatibong bahin. Ang pribasiya makatabang sa bata sa pag-ugmad ug apresasyon sa responsibilidad ug sa pagtagana kaniyag dalangpanan sa pagtuon ug pagpalandong. Apan, kini makaumol sa mga bata nga mahimong tig-inusara sa ilang lawak, dili makigkomunikar sa pamilya. Naghisgot niining negatibong mga bahin, si Hiroshi Nakamura sa Children’s Culture Institute sa Japan miingon: “Kon sayo ang pagkinaugalingon mas maayo, kon mas adunahan mas maayo, kon bug-os ang pribasiya mas maayo—kini mismong mga hunahunaa ang nakaingon sa sikoholikal nga kal-ang sa pamilya.”
Ang nagatubong tinamdan sa pagkadalo sa katilingban niini nakatugaw sa daghang mga Hapones. Ang problema makatabang kanato sa pagtan-aw sa panginahanglan sa pagkatimbang.
[Blurb sa panid 6]
Ang pila ka minyong mga magtiayon moadto sa “mga hotel sa gugma” aron sa pagromansa