Toreyo—Arte o Pagdagmal?

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Espanya

SI Lucio 19 anyos pa lang sa diha nga kadto nahitabo. Tingpamulak niadto sa Seville, ug ang bantogang bugnoan sa toro nga Maestranza maoy puno. Apan si Lucio naduol kaayog diyutay sa mihagiyos paglabay ang toro. Gilugit sa usa ka bangis nga sungay ang tuo niyang mata.

Sa nakagawas siya sa ospital, gibansay niya ang iyang paggamit sa kapa nga wayhunong sa tulo ka bulan. Bisan pag nawad-ag usa ka mata, dili niya buot biyaan ang iyang tibuok-kinabuhing tingusbawan. Sa pagkatapos sa ting-init, siya mibalik aron makigbugno sa bugnoan sa toro sa Seville ug gipas-ang madaogon pagawas sa arena. “Kadto maoy usa ka sugal,” siya miangkon, “apan mao kana ang toreyo.”

Ang makapaukyab nga pigura sa toreador nakainspirar sa mga kompositor, mga magsusulat, ug mga tiggamag pelikula. Tingali tungod niini, gibati sa minilyong turista nga ang pagbisita sa Espanya o Mexico dili kompleto kon kana dili mag-apil sa pagtan-aw sa usa ka toreyo.

Apan ang mga turista dili kay mao lamang ang nagapuno sa mga bugnoan sa toro. Ang bantog nga mga toreador nagadanig linibong edukadong mga lokal nga magdadayeg nganha sa halandumong mga bugnoan sa toro sa Madrid, Seville, ug sa Mexico City. Alang sa magdadayeg ang usa ka bantogang toreador maoy usa ka tawo sa arte, nga sama kang Goya o Picasso, usa ka tawo sa arte nga motamay sa kamatayon aron mamugna ang katahom sa linihokan.

Apan dili tanang Katsila ang may toreyo diha sa ilang dugo. Sa usa ka bag-ong surbi, 60 porsiento nagpaila nga sila diyutay ra o kaha walay interes niana. Ang ubay-ubayng pundok sa Espanya nagsugod sa pagkampanya kontra niining “nasodnong piyesta,” nga nag-angkon nga “ang pagsakit dili arte ni kultura.”

Karaang Tradisyon

Makalingaw alang sa pipila, mangil-ad alang sa uban, ang pagpabugno sa usa ka tawo kontra sa usa ka toro maoy karaang tradisyon. Ang mga katawhan sa Mediteranyo dugay nang nagtahod sa dili-mapanton nga espiritu sa ihalas nga toro. Ang mga Paraon sa Ehipto nangayam kanila nga nagbaktas, samtang ang mga prinsipe ug mga prinsesa sa Creta misukol sa nagahasmag nga toro pinaagi sa paglukso ibabaw sa iyang mga sungay.

Sa unang milenyo sa atong Komung Panahon, ang Romanhon ug Muslim nga pagmando nagbilin sa ilang timaan diha sa kon unsay mamahimong tradisyonal Katsilang talan-awon. Ang Romanhong mga ampiteatro gikombertir nga mga bugnoan sa toro, nga may kaamgiran pa sa Romanhong arena. Ang pagduslak sa toro nga nagkabayo gipailaila sa mga Moro ug karon giapil sa seremonyas.

Apan sa ika-18ng siglo na lamang nga ang toreyo nagsugod sa pagkaamgid sa talan-awon karong adlawa. Maoy niadto nga ang aktuwal nga toreyo nahipasa gikan sa mga aristokratang katawhan ngadto sa propesyonal nga mga sakop. Sa maomaong panahon gidesinyo ni Goya ang linaing propesyonal nga uniporme, nga nailhan karong adlawa nga traje de luces, “biste sa mga kahayag,” tungod sa dagayang borda niini nga bulawan ug salapion. Ang pagtagad gisentro usab sa pagbatog angayang mga toro.

Usa ka Lahing Matang sa Toro

Ang tinuod ihalas nga toro nawagtang na gikan sa kataposan nianang kuta sa kakahoyan sa Sentral Uropa sa ika-17ng siglo. Apan sulod sa miaging tulo ka gatos ka tuig, ang Katsilang ihalas nga toro nakalahutay tungod sa piniling pagpaliwat sa igbubugnong mga toro. Ang dakong kalainan tali sa usa ka ihalas nga toro ug sa usa ka binuhing toro mao ang pagsanong niini sa dihang mameligro. Ang luog Iberian nga toro mopadayon sa pag-atake bisan unsa o bisan kinsa ang nagalihok sa iyang atubangan.

Ang toreyo nagasalig sa maong kinaiya, usa ka kinaiya nga kanunay gisingkamotan sa pagpauswag sa Katsilang mga tigbuhig toro. Sulod sa upat ka tuig ang mga toro panggaon hangtod nianang bililhong gutlo sa dihang sila mabangisong ituklod pasulod sa arena. Sa dili pa mosulod sa arena, ang toro wala pa gayod makakitag usa ka toreador o kapa​—kon siya nakakita pa, siya mahinumdom sa mga teknik ug siya peligroso kaayo. Apan kinaiyanhon siya mohasmag nianang nagalihok nga panapton, kon kaha kana pula o ubang kolor (ang mga toro dili makailag kolor). Sa mga 20 minutos, ang tanan matapos na; ang patay na, 450-kilong lawas guyoron pagawas sa bugnoan.

Ang mga Ang-ang sa Usa ka Toreyo

Sa buloknong pang-abling seremonyas, diin ang tanang sumasalmot, apil ang tulo ka toreador, ilang mga luyoluyo, ug ang mga picador, moparada libot sa arena. Ang matag toreador iasayn sa duha ka toro ug makigbugno kanila nga tinagsa sa lakat sa duha niya ka bugno. Sa tibuok bugno ang usa ka banda moduyog sa aksiyon pinaagi sa makapukaw tradisyonal nga musika, samtang ang mga budyong sa trompeta magaanunsiyo sa pagsugod sa matag usa sa tulo ka tercios, o mga hugna, sa drama.

Ang unang ang-ang mosugod tapos ang toreador makahimog ubay-ubay pasiunang mga pag-agi uban ang dakong kapa, nga magahagit sa toro. Ang picador mosulod sa bugnoan nga nagkabayo, nga magdalag bangkaw nga ang tumoy asiro. Ang toro hagiton sa paghasmag sa kabayo, kansang mga kilid protektado sa may-hanig nga armadura. Sagngon sa picador ang atake pinaagi sa iyang bangkaw, nga magasamad sa liog ug mga kaunoran sa abaga sa toro. Makapaluya kini sa kaunoran sa liog, nga magpugos sa toro nga ipaubos ang iyang ulo sa dihang mohasmag, nga hinungdanon ilabina alang sa kataposang pagpatay. (Tan-awa ang hulagway sa ibabaw.) Tapos sa duha pa ka atake, ang nagsakay nga picador mobiya sa bugnoan, ug ang ikaduhang tercio sa bugno mosugod.

Kining ang-anga naglangkit sa mga katabang sa toreador, ang mga banderilleros, kansang papel mao ang paglabay sa duha o tulo ka paris sa banderillas, mugbong mga udyong nga may asirong mga sima, ngadto sa mga abaga sa toro. Ang banderillero magkuha sa pagtagad sa toro pinaagi sa mga singgit ug mga kompas gikan sa distansiyang mga 20 ngadto 30 metros. Sa paghasmag sa toro, ang banderillero modalagan paingon niana, nga molikay sa kataposang gutlo samtang magatugsok sa duha ka sima sa mga abaga sa toro.

Sa kataposang bahin sa bugno, ang toreador moatubang sa toro​—nga magainusara. Kining kulbahinam nga bahin sa bugno gitawag ang gutlo sa kamatuoran. Karon ang toreador mogamit sa usa ka muleta, nga usa ka pulang serge o planelang panapton, aron sa paglimbong sa hayop. Siya magpaduol sa toro, nga magahagit sa hayop sa paghimog desperadong mga hasmag apan magakontrolar niana pinaagi sa muleta samtang ang toro magpaduol sa iyang lawas. Giingon nga kining ang-anga sa bugno “dili gayod pakigbisog tali sa tawo ug sa toro kondili pakigbisog sa tawo sa iyang kaugalingon: unsa ka duol siya mangahas sa pagpaduol sa mga sungay, asa kutob siya molihok aron pahimut-an ang panon?”

Sa dihang ang toreador nagpasundayag sa iyang paggahom ibabaw sa karon napakyas nga toro, siya mangandam sa pagpatay. Kini ang tayuktok nga gutlo sa bugno. Tinoon sa toreador nga ang toro nagatindog sa maayong posisyon para sa pagpatay, nga ang atubang nga mga tiil niini magdug-ol. Unya siya mopadulong sa toro, mokab-ot sa mga sungay, ug magaduslak sa iyang espada tali sa mga abaga samtang maningkamot sa paglikay sa bisan unsang kalit nga pagdosdos sa mga sungay. Sa mithianong paagi, ang espada magaputol sa aorta ug magpahinabog halos dihadihang kamatayon. Kini talagsa rang mahitabo. Ang kadaghanang toro kinahanglag ubay-ubay nga paghana sa pagpatay.

Bisan sa mga gutlo nga sila himalatyon, ang mga toro mahimong makapatay. Lima ka tuig kanhi ang usa ka popular 21-anyos nga toreador nga nailhang si Yiyo mitalikod tapos sa tibawas nga pagduslak. Ugaling, ang toro nabaskog, ug usa sa mga sungay niini nakasamad sa kasingkasing sa alaot nga toreador.

Pagkiskis ug Pagkamatay

Alang sa daghan ang toreyo maoy buloknon ug makapaukyab nga talan-awon. Apan kini may daghang ngil-ad nga bahin. Ang usa ka magdadayeg miingon nga “niining salawayong pangilad ang bugtong madungganong pigura mao ang toro, ug siya gisamadsamaran pinaagi sa pagkiskis sa mga tumoy sa iyang mga sungay aron magkalisod siya sa pagpunting sa iyang tumong.”a

Ang pagdumala sa toreyo iladong hiwi, nga mitultol sa usa ka toreador sa pagkomentong katingad-anan nga siya dili gayod mahadlok sa mga toro “sa katunga kay sa . . . [siya nahadlok] sa mga tawong nagadumala sa mga bugnoan sa toro.” Bisan tuod ang hawod nga mga toreador makasapig minilyong dolyar, ang kompetisyon grabe, ug ang kadaot ug kamatayon maoy kanunayng mga kapeligrohan. Sa mga 125 ka iladong toreador sa miaging 250 ka tuig, kapig 40 ang namatay sa arena. Ang kadaghanang toreador ginasungay labing menos kas-a, nga grabe o gamay ra, panahon sa kada yugto sa toreyo.

Ang Kristohanong Punto de Vista

Tapos sa paghisgot sa nahaunang kasayoran, unsaon pag-isip sa Kristohanon ang toreyo? Si apostol Pablo mipatin-aw nga ang paninugdang prinsipyo sa pagpakitag kalulot ngadto sa mga hayop angay gihapon alang sa mga Kristohanon. Gikutlo niya ang Moisesnong Kasugoan, nga tinong nangayo sa Israelinhong mag-uuma nga tagdon ang iyang toro nga may konsiderasyon. (1 Corinto 9:9, 10) Ang toreyo dili mabatbat nga usa ka maluluy-ong paagi sa pagtagad sa toro. Tinuod, ang toreyo giisip sa pipila nga usa ka arte, apan kana ba nagapakamatarong sa rituwal nga pagpatay sa usa ka bililhong hayop?

Ang laing prinsipyo nga tagdon mao ang pagkabalaan sa kinabuhi. Angay bang tinuyong ibutang sa Kristohanon ang iyang kinabuhi sa kapeligrohan aron ipasundayag lamang ang iyang pagkalalaki o paukyaban ang panon? Si Jesus midumili sa pagbutang sa Diyos sa pagsulay pinaagi sa wayhinungdang pagpameligro sa iyang kinabuhi.​—Mateo 4:5-7.

Si Ernest Hemingway misulat diha sa Death in the Afternoon: “Ako nagtuo, gikan sa modernong punto de vista bahin sa maayong kagawian, nga mao, ang Kristohanong punto de vista, ang tibuok toreyo dili ikapakamatarong; tinong anaa ang dakong kapintasan, anaa ang kanunayng kapeligrohan, nga gitinguha o wala pangitaa, ug anaa kanunay ang kamatayon.”

Sa linibong motan-aw sa usa ka toreyo, ang pipila mahimuot, ang pipila mahiubos, ug ang uban mayugot. Bisan pag unsay pag-isip niini sa mga tawo, ang Maglalalang sa toro dili makatan-aw sa maong talan-awon nga mahimuot. Bisan pag giisip sa daghan nga usa ka arte, kini sa pagkamatuod maoy pagpasipala sa balaang mga prinsipyo.​—Deuteronomio 25:4; Proverbio 12:10.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 18]

Ang picador nga nagkabayo magasamad sa liog ug kaunoran sa abaga sa toro pinaagi sa usa ka bangkaw, nga makapaluya niini

Ang usa ka toreador nga hapit nang magduslak sa iyang espada nganha sa toro