Radon—Usa ka Katalagman Sulod sa Imong Balay?

USA ka inhenyero nga nagtrabaho sa Limerick nukleyar nga planta sa silangang Tinipong Bansa nakadiskobre nga bisan pag wala siya mosulod sa dapit sa planta sa enerhiya, ang iyang lawas makapalihok sa alarma nga nagabantay sa radyasyon. Sa dihang nadayag nga siya wala makakuhag radyasyon sulod sa nukleyar nga planta, ang iyang balay gisusi, ug nadiskobrehan nga mao ang tinubdan sa hugaw.

Usa ka 68-anyos nga misyonaryo padulong na sa pagkaayo gikan sa double-bypass nga pagdisdis sa kasingkasing nalisdan sa pagbuntog sa anemya bisan pag siya nagdawat ug tambal sa pagpauswag sa kalidad sa iyang dugo. Usa sa mga pangutana nga gisukna sa doktor mao: “Ikaw ba nakaagig pagkaladlad sa radyasyon?”

“Oo,” siya mitubag. “Sa mga kawhaan pa ang akong panuigon, ako nakatrabaho ug duha ka tuig ingong teknisyan sa usa ka planta diin ako naladlad sa radon.”

“Mahimong kana ang imong suliran,” ang doktor mihinapos. Ang inhenyero sa nukleyar nga planta sa enerhiya ug ang lalaki nga nag-antos sa anemya parehong nakaagig pagkaladlad sa dili makita makuyaw nga elemento, ang radon.

‘Radon. Unsa kana? Ug mahimo ba kanang katalagman sa sulod sa akong balay?’ mahimong mangutana ka.

Unsa Kana?

Ang radon, usa ka walay-baho, walay-kolor nga gas, maoy usa sa unom ka kemikal nga elemento nga nailhang dili-lihokang mga gases. Apan, ang radon nalahi gikan sa ubang lima ka dili-lihokang mga gases sanglit kini radyoaktibo. Kini usa ka produkto sa kinaiyanhong pagkabungkag sa radyoaktibong elemento nga radium.

Ang radyoaktibo nga mga elemento nagabuga ug tino nga mga rayos, o partikulo, ug sa maong kapaagihan sa pagkabungkag, kining mga elementoha mausab ngadto sa ubang substansiya. Sa ingon, ang radyoaktibong metal nga uranium ngadtongadto mahimong radium. Sa dihang ang atomo sa metal nga uranium mopahungaw ug radyasyon, kini mobalhin ingong atomo sa radon. Ang radon, sa baylo, mabungkag ingong radyoaktibong mga produkto nga nailhang iyang mga anak babaye.

Ang gikusgon sa pagkabungkag sa usa ka radyoaktibo nga substansiya gitawag nga iyang tunga-kinabuhi. Ang tunga-kinabuhi sa radon maoy diyutayng kulang sa upat ka adlaw, nga nagkahulogang sa sulod sa mga upat ka adlaw, katunga sa orihinal nga radon mahimong mabungkag ngadto sa laing mga substansiya. Sa laing bahin, ang tunga-kinabuhi sa radium maoy 1,660 ka tuig ug ang sa uranium maoy 4,500,000,000 ka tuig! Sa ingon, diha sa iyang kinaiyanhong kahimtang, ang uranium mas daghan kay sa radium sanglit ang uranium dunay mas taas nga tunga-kinabuhi.

Tinubdan sa Suliran

Sa uranium nga mineral, anaa kanunay ang usa ka tino nga gidaghanon sa radium, ingon sab sa diyutayng radon. Kining radyoaktibo nga gas, nga mahimong makasulod sa balay sa usa, maoy tinubdan sa suliran.

Ang gidaghanon sa uranium nga makita diha sa mga bato ug yuta lahi kaayo sa matag dapit. Kini nagpasabot nga sa tinong mga dapit ang ubay-ubayng radon mahimong motubod inanay gikan sa yuta. Kon ang radon makalingkawas ngadto sa kahanginan, kini sa madali mawala. Apan kon ang gas mahitabo nga maanaa sa ilalom sa balay, kini mahimong masikop didto ug sa inanay mosuhop sa silong sa balay pinaagi sa mga liki sa salog o bongbong o agi sa mga tubo sa tangke ug hinugas ug gawasanan sa tubig sa balay.

Ang radon makaplagan usab sa ilalom-yuta nga tubig, busa makakita kinig agianan ngadto sa mga balay pinaagig sistema sa tubig usab. Ang riyesgo maoy dili labi gikan sa pag-inom ug tubig kay sa gikan sa paghanggab sa gas nga moalisngaw gikan sa tubig samtang ang usa nagahugas, nagakaligo, o nagaluto.

Ang kasinatian sa inhenyero sa Limerick nukleyar nga planta nga gihisgotan sa sinugdanan nagpakita sa lagmit nga katalagman. Ang pundasyon sa iyang balay nakaplagan nga nahabubo ibabaw sa mituybo nga batong may uranium. Ang radyoaktibidad sa iyang lawak-dawatanan misukod ug 3,200 picocuries, kasamtangan ang EPA (Environmental Protection Agency) nagasugyot ug mga lakang sa pag-us-os sa sukod sa radon sulod sa mga balay nga dunay sukod nga labaw ug 4 picocuries matag litro sa hangin.a

Matud sa usa ka pagbanabana, ang pamilya nakadawat sa samang-gidak-on sa radyasyon sulod sa usa ka tuig nga sila mipuyo sa balay sama sa ilang madawat gikan sa mga 260,000 ka X rays sa dughan! Sa ingon, ang ilang kalaoman sa pagbaton ug kanser sa baga mitaas pag-ayo. Ang pamilya sa pagkamaalamon mibalhin hangtod ang kahimtang natul-id. “Ako wala magtabako ug wala gayod mohikap sa alkohol sa dihang ako mabdos,” mimulo ang asawa. “Apan unya ako diayng gihimugso ang akong mga anak aron sa pagpuyo sa usa ka radyoaktibo nga panganod.”

Ang tag-as nga mga sukod sa radyasyon nakaplagan usab sa mga dapit sa Denmark, Pransiya, Alemanya, Gresya, Italya, Netherlands, Sweden, ug ang United Kingdom. Daghang minero sa uranium nga naladlad sa radon nangamatay gikan sa kanser sa baga. Sa pagkamatuod, usa ka magsusulat alang sa The New York Times nangangkon: “Walay usa ang magduhaduha sa katakos [sa radon] sa pagpahinabo ug kanser sa baga, usa ka sakit nga tigpatay sa katunga sa mga minero sa uranium, nga nakahanggab ug daghang produkto gikan sa pagkabungkag sa radon kada adlaw sa trabaho.”

Unsa ka Dako ang Katalagman?

Sanglit ang radon nga mahanggab ngadto sa mga baga sa kinadak-an maginhawa pagawas una pa kini mabungkag, kini mismo dili makahatag ug dakong suliran sa panglawas. Ugaling, ang “mga anak babaye”​—ang radyoaktibong mga produkto nga sangpotanan sa pagkabungkag sa radon—​mahimong kuyaw. Kining mga produktoha maoy aktibong mga kemikal ug motapot sa pinong partikulo sa abog nga mahimong mopabilin sa mga baga. Sa ingon, ang tisyu sa baga mahimong maapektahan sa radyasyon. Si Dr. Anthony Nero, Jr., senyor siyentipiko sa Lawrence Berkeley Laboratory sa Unibersidad sa California, mipahayag: “Sanglit sila dunay mubo nga tunga-kinabuhi, dihang maipon sa baga, lagmit kaayo nga [didto] sila mabungkag.”

Ang katalagman gikan sa pagkaladlad sa radon sa mga balay nasusi lamang ning ulahing mga katuigan, ug walay mausa ang nahibalo gayod kon unsa ang luwas nga sukod sa pagkaladlad. Sayosayo ning tuiga ang EPA mipakunhod sa banabana niini sa katalagman. “Kami niadto mibanabana kutob sa 21,000 ang mamatay sa kanser matag tuig gumikan sa radon ug kanang ihapa karon mga 16,000 tingali,” miingon si Dr. Richard J. Guimond, usa ka opisyal sa EPA. Bisan pa niana, siya miangkon: “Ang radon sa gihapon usa sa mga dakong riyesgo sa panglawas nga giatubang sa tawo.” Bisan pa, walay usa nga makatudlo sa tino sa mga kaso sa kanser gumikan sa pagkaladlad sa radon diha sa balay.

Ang uban, sa pagkatinuod, nagtuo nga ang kabalaka mahitungod sa radon maoy gipalabihan. Si William Mills, ang kanhi pangulo sa EPA, miingon nga ang gidaghanon sa kamatayon sa kanser nga pinasangil sa radon maoy gipaburot sanglit daghan ning mga kamatayona angayang ibasol sa pagpanabako. “Ang akong panlantaw,” matud niya, “mao nga ang tinuod nga riyesgo gikan sa radon maoy tali sa wala ug pipila ka ihap duol sa wala.” Ang naay samang opinyon mao si Roger Eaton, pangulo sa usa ka radon nga grupo sulod sa departamento sa panglawas ug kaayohan sa gobyerno sa Canada. “Ang among kasinatian,” siya miingon, “mao nga ang kanser sa baga usa ka tagsaon nga sakit sa diha nga walay pagpanabako nga nalangkit.”

Ang pagpanabako sa dayag makapausbaw ug dako sa kakuyaw sa radon kanila nga naladlad niini. Ang magasing Science miingon nga ang pagkaladlad sa radon mopilo sa riyesgo sa kanser sa baga alang sa mga tigtabako sa labing ubos napulo ka pilo. Wala mahibaloi ngano ang radon makaapektar sa mga tigtabako nga labi kay sa mga dili tigtabako, apan ang pila ka eksperto mibati nga ang nadaot-sa-aso nga baga may kiling sa pagsikop sa radyoaktibo nga mga produkto sa pagkabungkag sa radon.

Ang ubang mga dapit nailhang mga dapit sa daghang radon. Sa Clinton, New Jersey, sa Tinipong Bansa, nakaplagan nga ang tanang balay nga gisusi diha sa usa ka komunidad dunay taas nga sukod sa radyasyon sa radon. Lima ka balay ang duna ing labihan gayod nga gibanabana nga ang pagpuyo diha niana sa tibuok nilang kinabuhi mohatag sa mga molupyo ug riyesgo sa kanser sa baga sama sa pagpanabako ug 20 ka pakete sa sigarilyo sa usa ka adlaw!

Si Dr. Nero mipahayag: “Daghang tawo sulod ning mga dapita nagpuyo sa mga balay nga dunay sukod sa radon nga labaw sa 20 picocuries, nga maoy mga sukod nga labaw sa limite sa mga minero sa trabaho.” Si Nero nagbanabana: “Dunay mga 100,000 nianang mga panimalaya, ug kining mga tawhana sa tinuod nanginahanglag tabang.”

Ang EPA nakapasidaan nga mga walo ka milyones nga Amerikanhong panimalay may sukod sa radon nga molabaw sa pederal nga lagda nga upat ka picocuries matag litro sa hangin. Hinuon, pipila sa mga eksperto mituo nga ang banabana sa EPA sa mga balay nga naa sa kuyaw maoy pinaburot. Sila usab wala mouyon sa gidak-on sa katalagman nga girepresentahan sa maong sukod sa radon. Si Dr. Bernard L. Cohen, propesor sa physics ug panglawas labot sa radyasyon sa Unibersidad sa Pittsburgh, miingon: “Ang akong pagsabot sa nahipos nga mga kasayoran mao nga ang mubog-sukod nga pagkaladlad sa kinadak-an dili makadaot; walay epekto diha sa pinakamubog-sukod, sama sa mapalgan sulod sa kadaghanang mga balay.”

Komosta Naman ang Imong Balay?

Ang katalagman nga gihulga sa radon kanimo nagadependeg dako sa gibag-on sa uranium diha sa yuta diin ikaw nagapuyo. Laing importanteng butang mao ang tipo sa yuta ilalom sa imong balay; ang mas daling mosuyop nga yuta motugot sa pagsulod sa mas daghang radon bisan pag ang radium nga unod sa yuta ubos.

Hinuon laing hinungdan sa riyesgo mao ang paagi sa pagkatukod sa imong balay. Pananglitan, daghang modernong mga balay natukod nga halos dikasudlan ug hangin aron sa pagtipig sa enerhiya. Sa ingon, ang radon nga mosuhop kanila dili dayon makalingkawas. Sama sa gipahayag sa usa ka EPA nga opisyal: “Sa dihang buot mong selyado pag-ayo ang balay aron dili mohungaw ang hangin, ang sukod sa mga makapahugaw motaas.” Sa ingon, ang karaang mga balay nga nanagkal-ang na ang mga bentana ug pultahan mahimong luwas gikan sa hulga sa katalagman sa radon.

Usa sa iladong daghag radon sulod sa Tinipong Bansa mao ang dapit nga naggikan sa silangang Pennsylvania tabok sa amihanang New Jersey ug ngadto sa New York. Lain pa mao ang dapit sa walog sa Red River tali sa Minnesota ug North Dakota. Kon ikaw nagpuyo sulod nianang iladong daghag radon, ang pagsusi sa hangin sulod sa imong balay sa pagtino sa sukod sa radon mahimong maalamon.

Bisan pa, way sapayan sa nahimutangan sa imong balay, ang resulta sa pagsusi dili matagnaan. Usa ka balay sulod sa Pennsylvania may sukod sa radon nga 2,694 picocuries, apan ang balay sa tapad dunay mabasa nga 3.6 lang! Tapos usab, ang taas sulod-balay nga sukod sa radon mahimong molutaw sa mga dapit nga wala mailhing daghag uranium. Tungod ning pagkadili-matagnaan, usa ka direktor sa EPA nagkanayon: “Ang ihangyo lamang namo nga buhaton sa mga tawo mao ang paggugol ug $10 hangtod $20 sa pagsusi kon sila aduna ing suliran.”

Kon ikaw nakahukom nga ipasusi ang imong balay, naay nagkadaiyang paagi sa pagbuhat niana. Basin buot mong makabaton ug impormasyon gikan sa lokal nga mga ahensiya sa pagkontrol sa kasilinganan. “Ang giya maoy para sa kasagarang pagkaladlad diha sa mga kuwarto nga imong gipuy-an,” si Dr. Nero miingon. “Apan kadaghanan sa pagsusi sa EPA,” matud niya, “gibuhat pinaagi sa mga detektor nga ibutang sa silong.” Siya usab mipasiugda: “Ang pagbantay dapat molungtad ug mga bulan, ug labing maayo usa ka tuig.”

Mahimong maalamon ang maampingong pagpili ug usa ka kompaniya nga mosusi, sanglit ang pipila mas kasaligan kay sa uban. Mahimong mapalit usab ang mga detektor sa radon. Apan ang mga taho nagpaila ug dakong kalainan sa kawalay sipyat gikan sa usa ka modelo ngadto sa laing modelo.

Kon human sa pagsusi imong mapalgan nga ang imong balay dunay taas nga sukod sa radyasyon, ang suliran masulbad ra. Seguro ang pagsampong sa mga liki sa mga bongbong ug salog sa silong ug ang paggamit ug bentilador sa pagpauswag sa bentilasyon paigo na. Sa Clinton, New Jersey, ang komunidad nga nahisgotan pag-una diin ang tanang balay dunay taas nga sukod sa radyasyon, ang unang napulo ka balay nga gitrabaho nakapaus-os sa ilang sukod ngadto sa way-peligro nga limite sulod sa unom ka bulan. Ang buluhaton sa pagtul-id sa suliran tagsaong mogugol labaw sa $1,500​—sa kadaghanan ubos pa kaayo.

Sa labing tagsaon nga kahimtang, sama sa iya sa inhenyero sa planta-nukleyar, ang dakong trabaho mahimong gikinahanglan. Ang kongkretong salog sa silong ug daghang yuta sa ilalom gikuha. Ang pundasyon sa balay gihaklapan ug espesyal nga plastik nga makapugong sa radon, ug ang tanang liki sa kongkreto gisampongan ug silicone. Sa kataposan, usa ka espesyal nga sistema sa bentilasyon gitaod. Ang paningkamot sa pagpaus-os sa sukod sa radon ngadto sa luwas nga sukod milampos, ugaling sa gasto nga $32,000.

Ikalipay, ang ebidensiya morag nagpahayag nga ang hulga sa radon diha sa mga balay dili makaylapon sama sa gikahadlokan. Apan kon ikaw nagduhaduha mahitungod sa imong balay, basin buot mong masusi kini alang sa imong kalinaw sa hunahuna.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 13]

Inalisngaw gikan sa tubig sa atabay

Mga liki sa salog ug bongbong

Luag nga mga tubo sa gawasanan sa hinugas

Kon sa unsang paagi makasulod ang radon sa balay

Granito

Tubig sa atabay

Mga liki sa salog

Bangagon nga mga bloke