Paglantaw sa Pipila ka Gibantog nga mga Tanaman

ANG pagkasinati sa tawo sa Paraiso nagsugod sa usa ka tanaman nga nahimutang sa usa ka dapit nga gitawag ug Eden, nga lagmit duol sa Lanaw Van, sa Turkey karon. Usa ka suba nga misanga sa upat ka suba maoy nagpatubig sa tanaman alang kang Adan ug Eva, kinsa “magtikad ug mag-atiman niini.” Pagkamakalipay unta ang pag-atiman sa usa ka tanaman diin “ang tanang kahoy nga maayo sa panan-aw sa usa ug maayo nga kan-on” dagaya!​—Genesis 2:8-15.

Hingpit nga puy-anan ang Eden. Si Adan ug Eva ug ilang mga kaliwat magpauswag unta sa mga utlanan niadto, sa walay duhaduha magagamit sa labing nindot nga orihinal nga disenyo sa Diyos isip ilang sumbanan. Sa nahaigong panahon, ang tibuok yuta mahimong usa ka paraiso nga sa kahamugaway mapunog mga tawo. Apan ang tinuyong pagkamasupilon sa atong unang mga ginikanan misangpot sa ilang pagkapinalagpot gikan sa maong sangtuwaryo. Ikasubo, ang tanan nga uban sa tawhanong banay nangatawo sa gawas sa maong pinuy-anan sa Eden.

Bisan pa niana, ang tawo gidisenyo sa Maglalalang aron mopuyo sa Paraiso. Mao nga kinaiyanhong ang umaabot nga mga kaliwatan mosulay nga libotan ang ilang kaugalingon sa mga sinundog niana.

Unang mga Tanaman

Ang Nagbitayng mga Tanaman sa Babilonya gidayeg ingong usa sa mga kahibulongan sa karaang kalibotan. Gitukod kadto ni Haring Nabukodonosor kapig 2,500 ka tuig kanhi alang sa iyang taga-Media nga asawa nga nangandoy sa kalasangan ug kabungtoran sa iyang yutang-natawhan. Kadtong 22-metros nga hinagdanang gambalay nga may inarkong mga lungib, ngatanan daghag tanom, nasudlan ug igong yuta aron pagpatubog dagkong kakahoyan. Ang gimingaw nga rayna lagmit nga nalingaw samtang mipaseyo siya sa maong hinagdanang samag-Eden nga dapit.

Ang pagpananom sa palibot ilado sa tabunok nga Walog sa Nilo sa Ehipto. “Ang Ehipto,” matod sa The Oxford Companion to Gardens, “mao ang tinubdan sa labing karaang mga hulagway sa mga tanaman sa kalibotan ug mao ang dapit sa labihan ka dugay . . . nga tradisyon sa paghardin.” Ang usa ka plano sa pagpatahom sa palibot sa usa ka tanaman nga iya sa usa ka Ehiptohanong opisyal sa Thebes, nga may petsang gikan sa mga 1400 W.K.P., nagpadayag sa mga linaw, mga dalan nga nalinyahan ug kakahoyan, ug mga pabilyon. Sunod sa harianong mga tanaman, ang mga tanaman sa templo mao ang labing labong, uban sa ilang mga pundok sa kakahoyan, kabulakan, ug mga yerba nga gipatubigan sa mga kanal gikan sa mga linaw ug mga lanaw nga nanghitok sa langgam sa tubig, isda, ug mga liryong lotus.​—Itandi ang Exodo 7:19.

Ang mga Persiano usab ilado sa kalibotan sa mga paghardin. Madanihon kaayo ang mga tanaman sa Persia ug Ehipto nga sa dihang ang madaogong mga sundalo ni Alejandro nga Bantogan namalik sa Gresya sa ikaupat nga siglo W.K.P., sila nangabot nga daghag mga liso, mga tanom, ug mga ideya. Sa Atenas, si Aristotle ug ang iyang tumutuon nga si Teoprasto nagtigom sa nagdaghang mga tanom ug nagtukod ug usa ka botanikal nga hardin, aron tun-an ug klasipikahon ang mga tanom. Daghang datong mga Grego, nga sama sa mga Ehiptohanon ug mga Persiano nga una kanila, may dagayag-tanom nga mga hardin.

Ang Romanong mga molupyo sa siyudad nagsagol sa balay ug tanaman sa limitadong luna sa siyudad. Ang mga dato mimugnag makapahinganghang mga parkeng malingawlingawan sa ilang mga dagkong balay sa banika. Bisan ang diktador nga si Nero nagtinguha sa iyang Eden, mao nga sa kapintas iyang gipapahawa ang ginatos ka pamilya, giguba ang ilang mga balay, ug mimugna sa usa ka pribadong parke nga may kapig 50 ektarya palibot sa iyang palasyo. Sa ulahi, sa mga 138 K.P., sa balay sa banika ni Emperador Hadrian sa Tivoli, ang Romanhong pagpananom sa palibot miabot sa tayuktok. Ang balay sa banika may 243 ka ektaryang mga parke, mga linaw, mga lanaw, ug mga fountain.

Ang karaang mga Israelinhon usab may mga tanaman ug mga parke. Ang Hudiyong historyanong si Josephus misulat bahin sa kahimut-anang mga parke nga daghag sapa sa usa ka dapit nga gitawag ug Etam, mga 13 ngadto 16 kilometros gikan sa Jerusalem. Ang mga parke sa Etam mahimong nahilakip sa ‘mga tanaman, mga parke, mga linaw, ug lasang’ nga sumala sa Bibliya si Solomon ‘nagbuhat alang sa iyang kaugalingon.’ (Ecclesiastes 2:5, 6) Sa gawas lamang sa Jerusalem sa Bukid sa mga Olibo diha ang Tanaman sa Getsemane, nga gipabantog ni Jesu-Kristo. Didto, si Jesus nakakaplag ug usa ka dangpanan diin siya nakapanudlo nga mahilomon sa iyang mga tinun-an.​—Mateo 26:36; Juan 18:1, 2.

Gikan sa Arabianhong mga Tanaman Ngadto sa Ingles nga mga Tanaman

Sa dihang ang kasundalohang Arabianhon mikanat ngadto sa silangan ug kasadpan sa ikapitong siglo K.P., sila, sama kang Alejandro, nakakaplag sa mga tanaman sa Persia. (Itandi ang Ester 1:5.) “Ang mga taga-Arabia,” misulat si Howard Loxton, “nakadiskobre nga ang Persianhong mga tanaman susama kaayo sa paraiso nga gisaad ngadto sa matinuohon sa Koran.” Sama sa Persianhong sulondan niini, ang naandang Arabianhong tanaman, gikan sa Moorish nga Espanya ngadto sa Kashmir, nabahin sa upat ka seksiyon pinaagig upat ka sapa nga nahiusa sa sentro sa usa ka linaw o usa ka fountain, nga magpahinumdom sa upat ka suba sa Eden.

Sa amihanang India, sa daplin sa Lanaw Dal sa matahom nga Walog sa Kashmir, ang ika-17ng-siglong mga magmamandong Mogul mitanom ug kapig 700 ka paraisonhong mga tanaman. Kadto sila nahimong masulawong nagkalidadis nga mga kolor nga gisumpo sa ginatos ka fountain, mga terasa, ug mga busay. Ang itom nga marmol nga pabilyong gitukod sa Lanaw Dal ni Shah Jahan (magtutukod sa Taj Mahal) duna pay sinulat: “Kon adunay usa ka paraiso sa nawong sa yuta, mao na kini, mao na kini, mao na kini.”

Pipila ka siglo nga sayosayo, miagi ang Uropa sa Edad Media ug misulod sa ika-14ng-siglong Renaissance. Ang tradisyon sa paghardin sa Roma, nga giyatakan sa pagsugod sa Edad Media sa ikalimang siglo K.P., misugod na usab pagbuswak​—sa maong panahon ubos sa pagmando sa iglesya. Gisabot sa Kakristiyanohan ang tanaman ingong ‘umalaging paraiso.’ Ang usa ka plano sa ikasiyam nga siglo sa usa ka monasteryo nagpadayag sa duha ka tanaman nga gitawag ug “Paraiso.” Ang mga tanaman sa Kakristiyanohan sa wala madugay nahimong mas dagko ug mas talagsaon, apan inay nga magpabanaag sa espirituwal nga mga mithi, daghan ang nahimong mga simbolo sa gahom ug bahandi.

Sa dihang gipukan ni Carlos VIII sa Pransiya ang Naples, Italya, niadtong 1495, siya misulat sa ila: “Dili ka makatuo sa matahom nga mga tanaman nga akong nabatonan niining siyudara . . . Morag si Adan ug Eva na lang ang nakulang aron mahimo kining usa ka paraiso sa yuta.” Apan kon si Carlos nabuhi pa hangtod sa ika-17ng siglo, iya untang hikit-an diha sa Pranses nga yuta ang luag kaayong mga tanaman ni Haring Louis XIV. Ang librong The Garden nagpatuo nga ang mga tanaman sa Palasyo sa Versailles “makapangangkon gihapon sa pagkalabing dako ug labing talagsaon sa kalibotan.”

Ang Renaissance, hinunoa, may bag-ong kahubitan sa paraiso: ang kinaiyahan kinahanglang magpailalom sa nalamdagan nga tawo nga maoy magpahamtang ug kahusay diha sa tanaman pinaagi sa pagpapas sa tanang kagubot. Ang kakahoyan ug kabulakan giareglar sa tukmang geometrikong mga disenyo. Busa, ang karaang Romanhong topiary​—ang arte sa pagporma sa mga kahoy ug mga kahoykahoy pinaagi sa paggunting ug paghulma kanila​—nakapahimulos ug dakong kabanhawan.

Unya, sa ika-18 ug ika-19ng mga siglo, ang pagpanuhid sa kadagatan ug patigayon nagpadayag sa bag-ong mga tanom ug mga ideya sa paghardin ngadto sa kasadpanhong kalibotan. Ang Inglaterra misugod pagpabantog sa pagdisenyo sa hardin. “Sa Inglaterra sa ika-18ng siglo,” matod sa The New Encyclopædia Britannica, “ang tawo sa mausbawon nakaamgo sa kinaiyahan nga niana siya maoy bahin. Inay ipahamtang ang iyang ginamag-tawong geometrikanhong kahan-ayan diha sa kinaiyahan, siya misugod paghunahuna nga ipasibo ang iyang kinabuhi mismo nganha niana.” Ang mga tawong sama ni William Kent ug Lancelot Brown mihawod sa pagpananom sa palibot. Si Brown midisenyog kapin sa duha ka gatos ka asyendang may balay sa Inglaterra. Duha ka tawong nahimong mga presidente sa Tinipong Bansa, si Thomas Jefferson ug si John Adams, milibot sa Inglaterra sa 1786 aron tun-an ang Ingles nga mga tanaman.

Mga Palibot sa Silangan

Ang tradisyon sa paghardin sa Tsina nakaimpluwensiya sa ubang sibilisasyon sa Silangan, sama ra nga ang mga tradisyon sa paghardin sa Ehipto, Gresya, ug Roma nakaimpluwensiya sa Kasadpan. Ang mga Insek sa sinugdan nagtuman ug animistang relihiyon, diin ang mga suba, mga bato, ug mga bukid gisabot ngatanan ingong materyalisadong mga espiritu ug busa pagatahoron. Human niadto, ang Taoismo, Confucianismo, ug Budhismo milapnag sa yuta ug mipatungha sa ilang kaugalingong mga dagway sa tanaman.

Sa pikas nga tampi sa Dagat sa Hapon, ang Hapones nga mga hardin nakaugmad sa ilang kaugalingong estilo, diin ang dagway molabaw kay sa kolor ug ang matag butang adunay tukmang dapit niini. Sa tinguha nga masundog, diha sa gamayng lugar, ang kanindot ug kadaiyahan sa kinaiyahan, ipahilunag maayo sa hardinero ang iyang mga bato ug magtanom ug magporma sa iyang tanaman nga makutihon. Dayag kini sa bonsai (nga nagkahulogang “gimaseterang tanom”), ang arte sa pagporma sa giming nga kahoy o tingali pundok sa kakahoyan ngadto sa tinong porma ug proporsiyon.

Bisan pag ang estilo niini tingali malahi gikan sa iyang Kasadpanhong katumbas, ang tanaman sa Silangan nagpabanaag usab sa pangandoy sa Paraiso. Pananglitan, sa yugtong Heian sa Hapon (794-1185), misulat ang Hapones nga historyano sa tanaman nga si Wybe Kuitert, ang mga hardinero misulay pagpukaw sa atmospera sa “paraiso sa yuta.”

Tibuok-Kalibotang Gugma

Naglakip pa sa tigpangayam-tigpupo nga mga tribo, kinsa nagpuyo sa “kinaiyanhong” mga tanaman​—mga lasang, mga kakahoyan, ug kabugangan​—ang gugma sa tanaman maoy tibuok kalibotan. Mahitungod sa “mga Aztec sa Mexico ug mga Inca sa Peru,” matod sa Britannica, “ang mga konkistadores mitaho sa makutihong mga tanaman nga may hinagdanang mga kabungtoran, mga pundok sa kakahoyan, mga fountain, ug pangdayandayan nga mga linaw . . . nga sama sa mga tanaman niadto sa Kasadpan.”

Oo, ang karaang mga pundok sa kakahoyan nga anaa sa kadaplinan sa Nilo, mga palibot sa Silangan, sa modernong mga parke sa siyudad, ug botanikal nga mga hardin​—unsay gipadayag niini? Ang pangandoy sa katawhan sa Paraiso. Sa pagmatikod sa mapadayonong “kamingaw sa Paraiso” sa katawhan, ang magsusulat nga si Terry Comito miingon: “Ang mga tanaman maoy mga dapit nga niana ang mga tawo mopauli.” Ug kinsang tawhana ang dili mahimuot sa panultihon, ‘Ang akong balay maoy sama sa Tanaman sa Eden’? Apan ang tibuok-yutang Eden​—ug dili lamang alang sa mga dato​—usa ba lamang ka damgo? O kini ba tino nga umaabot?

[Hulagway sa panid 7]

Ideya sa dibuhista sa Nagbitayng mga Tanaman sa Babilonya

[Hulagway sa panid 7]

Usa ka klasikal nga tanaman sa Hapon

[Hulagway sa panid 7]

Versailles, Pransiya

Latas sa kasaysayan, ang mga tawo nangandoy sa Paraiso

[Credit Line]

French Government Tourist Office/Rosine Mazin