Gihukman ba Nimo sa Silot ang Kalibotan Pinaagi sa Imong Pagtuo?
“Tungod sa pagtuo si Noe . . . nagbuhat sa usa ka arka aron sa pagluwas sa iyang panimalay; ug pinaagi sa maong pagtuo iyang gihukman sa silot ang kalibotan.”—HEBREOHANON 11:7.
1, 2. Unsay atong makat-onan gikan sa pagsusi sa kinabuhi ni Noe?
GIHATAG ni Jehova kang Noe ug sa iyang pamilya—nga walo lamang ang gidaghanon—ang pribilehiyo sa pagkamao lamang ang mga tawong naluwas sa Lunop. Ang kinabuhi sa tanang uban pa sa mga katalirongan ni Noe giputol sa gibanlas sila sa Diyos ngadto sa tubig nga lubnganan. Busa sanglit si Noe mao ang katigulangan natong tanan, magmapasalamaton kita sa pagtuo nga iyang gipakita.
2 Daghan ang atong makat-onan gikan sa pagsusi sa kinabuhi ni Noe. Ang Kasulatan nagasugid kanato nganong gipaboran siya sa Diyos sa kaluwasan samtang gilaglag Niya ang katawhan sa kaliwatan ni Noe. Kining samang balaang rekord tin-awng nagapakita nga ang atong kaliwatan nagaatubang sa susamang paghukom sa Diyos. Mahitungod niini, si Jesus miingon: “Aduna unyay dakong kasakitan nga wala pa sukad mahitabo sukad sa sinugdanan sa kalibotan hangtod karon, wala, ni mahitabo pa kini pag-usab.” (Mateo 24:21) Pinaagi sa pagsundog sa pagtuo ni Noe, makabaton kita sa tinong paglaom nga makalabang-buhi sa umaabot nga kalaglagan niining presenteng daotang sistema.—Roma 15:4; itandi ang Hebreohanon 13:7.
3. Nganong gipahinabo ni Jehova ang Lunop?
3 Sulod sa 1,656 ka tuig sukad sa paglalang kang Adan hangtod sa Lunop, pila ra ka tawo ang may kiling sa pagbuhat ug maayo. Ang moralidad mitidlom nga ubos kaayo. “Nakita ni Jehova nga ang pagkadaotan sa tawo dagaya sa yuta ug ang tanang kiling sa mga hunahuna sa iyang kasingkasing daotan lamang sa tanang panahon.” (Genesis 6:5) Ang kabangisan, pagtinguha sa kalingawan, ug ang presensiya sa nagmateryalisar nga mga manulonda nga nakigminyo sa mga babaye ug nanganak sa higanteng mga liwat nahiapil sa mga hinungdan nga misangpot sa pagpahamtang sa Diyos sa paghukom nianang karaang kalibotan sa katawhan. Kang Noe, si Jehova miingon: “Ang kataposan sa tanang unod miabot sa akong atubangan, tungod kay ang yuta napuno sa kabangisan tungod kanila.” Ang pailob sa Maglalalang, ang “Maghuhukom sa tibuok nga yuta,” naupos na.—Genesis 6:13; 18:25.
Si Noe Naglakaw Uban sa Diyos
4. (a) Unsay pag-isip ni Jehova kang Noe, ug ngano? (b) Bisan pag ang hustisya sa Diyos nagakinahanglan sa kalaglagan niadtong daotang kalibotan, sa unsang paagi ang iyang gugma gipadayag alang kang Noe ug sa iyang pamilya?
4 Pagkalahi ni Noe gikan sa katawhan sa iyang adlaw! Siya “nakakaplag ug kahamuot sa mga mata ni Jehova. . . . Si Noe maoy usa ka tawo nga matarong. Siya napamatud-ang walay ikasaway taliwala sa iyang mga katalirongan. Si Noe naglakaw uban sa matuod nga Diyos.” (Genesis 6:8, 9) Sa unsang paagi si Noe naglakaw uban sa Diyos? Pinaagi sa pagbuhat sa matarong nga mga butang sama sa pagwali ingong usa ka tigpaluyo sa pagkamatarong ug pagtukod sa arka diha sa pagtuo ug pagkamasinugtanon. Busa, bisan pag kadtong karaang kalibotan nalaglag tungod kay kadto bug-os nga daotan, ang Diyos “nagluwas kang Noe, usa ka magwawali sa pagkamatarong, uban sa pito pa sa dihang iyang gipalunopan ang usa ka kalibotan sa dili-diyosnong katawhan.” (2 Pedro 2:5) Oo, ang atong mahigugmaon ug matarong nga Diyos, si Jehova, wala maglaglag sa mga matarong duyog sa mga daotan. Gisugo niya si Noe sa pagtukod sa usa ka dako kaayong arka aron sa pagluwas sa iyang kaugalingon, sa iyang panimalay, ug sa ubay-ubayng kahayopan, ngatanan aron ang yuta pagapuy-an na usab sa mga tawo tapos sa Lunop. Ug si Noe “nagbuhat gayod niana.”—Genesis 6:22.
5. Giunsa sa Kasulatan pagbatbat ang pagkamatarong ug pagtuo ni Noe?
5 Sa pagkahuman sa arka, giingnan sa Diyos si Noe: “Sumulod ka, ikaw ug ang tibuok nimong panimalay, sa arka, tungod kay ikaw lamang ang akong nakita nga matarong sa akong atubangan taliwala niining kaliwatana.” Si Pablo nagasuma sa mga butang niining paagiha: “Tungod sa pagtuo si Noe, tapos mahatagig balaang pasidaan mahitungod sa mga butang wala pa makita, nagpakitag diyosnong kahadlok ug nagbuhat sa usa ka arka aron sa pagluwas sa iyang panimalay; ug pinaagi sa maong pagtuo iyang gihukman sa silot ang kalibotan, ug siya nahimong usa ka manununod sa pagkamatarong nga maoy sumala sa pagtuo.”—Genesis 7:1; Hebreohanon 11:7.
6. Sa unsang paagi gihukman ni Noe sa silot ang kalibotan sa iyang adlaw pinaagi sa iyang pagtuo?
6 Si Noe may talagsaong pagtuo. Nagtuo siya sa gipamulong sa Diyos mahitungod sa kalaglagan niadtong kaliwatana. Si Noe nagbatog tukmang kahadlok sa pagpasuko kang Jehova ug masinugtanong nagtukod sa arka sumala sa hinatag-sa-Diyos nga mga mando. Dugang pa, ingong magwawali sa pagkamatarong, gisultihan ni Noe ang uban mahitungod sa umaabot nga kalaglagan. Bisan pag sila wala mamati sa iyang mga pulong, wala niya itugot nga kadtong daotang kalibotan ‘magpiga kaniya ngadto sa hulmahan niini.’ (Roma 12:2, Phillips) Hinunoa, pinaagi sa iyang pagtuo, gihukman ni Noe sa silot ang kalibotan tungod sa pagkadaotan niini ug gipakita nga kini takos sa kalaglagan. Ang iyang pagkamasinugtanon ug matarong nga mga buhat nagpasundayag nga ang uban pa gawas kaniya ug ang iyang pamilya maluwas unta kon sila andam pang mag-usab sa ilang paagi sa kinabuhi. Sa pagkamatuod, gipamatud-an ni Noe nga, bisan pa sa mga pagpit-os tungod sa iyang dili-hingpit nga unod, sa daotang kalibotan alirong niya, ug sa Yawa, ang pagkinabuhi sa usa ka kinabuhi nga nakapahimuot sa Diyos maoy posible.
Kon Nganong ang Diyos Maglaglag Niining Sistemaha
7. Nganong nahibalo kita nga kita nagapuyo sa kataposang mga adlaw?
7 Sa matag dekada niining ika-20ng siglo ang kalibotan nagkaunlod nga mas lalom sa kadaotan. Kini matuod ilabina sukad sa sinugdanan sa Gubat sa Kalibotan I. Ang katawhan natugob kaayo sa imoralidad sa sekso, krimen, kabangisan, pakiggubat, pagdumot, kadalo, ug sayop nga paggamit sa dugo nga kadtong nahigugma kon unsay matarong nahibulong kon kaha ang mga kahimtang lagmit nga mograbe pa. Bisan pa niana, gitagna sa Bibliya ang kaugmaran sa atong kaliwatan sa labihang pagkadaotan, nga dugang magapamatuod nga kita ania sa “kataposang mga adlaw.”—2 Timoteo 3:1-5; Mateo 24:34.
8. Unsay giingon sa pipila mahitungod sa pagsabot sa sala?
8 Karong adlawa, ang ideya sa sala gisumpo na diha sa mga kaisipan sa kinabag-an. Kapig 40 anyos kanhi, si Papa Pio XII miingon: “Ang sala niining sigloha mao ang pagkawala sa tanang sentido sa sala.” Ang kaliwatan karon dili na moila sa sala ug pagbati sa sala. Sa iyang librong Whatever Became of Sin? si Dr. Karl Menninger mipahayag: “Ang pulong mismo nga ‘sala’. . . halos nahanaw na—ang pulong, uban ang ideya. Ngano? Wala na bay makasala?” Daghan ang nawad-an sa katakos sa pag-ila sa matarong gikan sa daotan. Apan dili kita matingala niini, kay gitagna ni Jesus ang maong kaugmaran sa naghisgot sa ‘ilhanan sa iyang presensiya’ sa “panahon sa kataposan.”—Mateo 24:3; Daniel 12:4.
Sumbanan sa Paghukom Gihatag sa Adlaw ni Noe
9. Giunsa ni Jesus pagtandi ang adlaw ni Noe sa mahitabo panahon sa Iyang presensiya?
9 Gitandi ni Jesus ang mga hitabo sa adlaw ni Noe ug ang mahitabo panahon sa Iyang presensiya nga may gahom sa Gingharian, sugod sa 1914. Matud niya: “Maingon sa mga adlaw ni Noe, mao usab sa presensiya sa Anak sa tawo [Jesus]. Kay maingon nga niadtong mga adlawa sa wala pa ang lunop, sila nanagpangaon ug nanagpanginom, ang mga lalaki nanagpangasawa ug ang mga babaye gipangasawa, hangtod nga si Noe misulod sa arka; ug sila wala magtagad hangtod nga miabot ang lunop ug gianod silang tanan, mao man usab sa presensiya sa Anak sa tawo.”—Mateo 24:37-39.
10. Sa unsang paagi ang katawhan sa linangkob wala magtagad sa makahuloganong mga hitabo nga langkit sa presensiya ni Kristo?
10 Oo, ingon sa adlaw ni Noe, ang mga tawo karong adlawa walay pagtagad. Kay puliki kaayo sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi ug mahakogong mga pangagpas, dili sila moila nga ang mga kahimtang karon lahi kaayo kay sa nangagi ug haom sa tukma sa giingon ni Jesus nga magtimaan sa panahon sa kataposan. Sa daghang katuigan, ang mga Saksi ni Jehova nagamantala sa usa ka modernong kaliwatan nga ang presensiya ni Jesus ingong Mesiyanikong Hari sa langit nagsugod sa 1914 ug mahitabo dungan sa “konklusyon sa sistema sa mga butang.” (Mateo 24:3) Kadaghanang tawo nagayubit sa mensahe sa Gingharian, apan bisan kini gitagna sa dihang misulat si apostol Pedro: “Kamo nahibalo niini pag-una, nga sa kataposang mga adlaw moabot ang mga mayubiton uban sa ilang pagyubit, nga magabuhat sumala sa ilang kaugalingong mga tinguha ug magaingon: ‘Hain na kining iyang gisaad nga presensiya? Aw, sukad sa adlaw nga ang atong mga katigulangan nahikatulog sa kamatayon, ang tanang butang nagapadayong sama ra gayod sukad sa sinugdanan sa paglalang.’”—2 Pedro 3:3, 4.
11. Nganong ang kaliwatan karong adlawa walay ikapangulipas inig-abot sa dakong kasakitan?
11 Bisan pa niana, ang kaliwatan karong adlawa dili makapangulipas sa dihang moabot ang dakong kasakitan. Ngano? Tungod kay adunay mga talaan sa Bibliya mahitungod sa balaang mga paghukom sa kakaraanan nga naghatag ug hulad kon unsay pagabuhaton sa Diyos sa atong adlaw. (Judas 5-7) Ang tagna sa Bibliya nga nagakatuman sa atubangan mismo sa atong mga mata nagapakitang mahukmanon kon diin na kita sa agos sa panahon. Anaa usab sa atubangan niining kaliwatana ang buluhaton sa pagwali sa mga Saksi ni Jehova ug ang ilang rekord sa paghupot sa integridad sama sa iya ni Noe.
12. Sa diwa, giunsa ni Pedro pagtandi ang kalaglagan sa kalibotan sa adlaw ni Noe sa kalaglagan nga modangat sa “mga langit ug sa yuta nga ania karon”?
12 Gipatin-aw ni Pedro kon unsay mahitabo niadtong dili magtagad niining mga panghitaboa. Sama kang Jesus, nagapatin-aw ang apostol pinaagi sa pagtumong sa nahitabo sa adlaw ni Noe, nga nagaingon: “Sumala sa ilang tinguha, kining kamatuorana wala nila himatikdi, nga dihay mga langit gikan sa kakaraanan ug usa ka yuta nga nagbarog nga tibuok gikan sa tubig ug sa taliwala sa tubig tungod sa pulong sa Diyos; ug pinaagi niadto ang kalibotan niadtong panahona nakaagom sa kalaglagan sa dihang kini gilunopan sa tubig. Apan pinaagi sa samang pulong ang mga langit ug ang yuta nga karon anaa gitagana alang sa kalayo ug gitagana alang sa adlaw sa paghukom ug sa paglaglag sa mga tawong dili diyosnon.”—2 Pedro 3:5-7.
13. Tungod sa halandumong mga hitabo sa unahan, unsang tambag gikan kang Pedro ang pagatagdon?
13 Tungod kay kining tinong paghukom sa Diyos anaa sa atong atubangan, dili kita magpalimbong o mahadlok sa mga mayubiton. Dili kinahanglang atong maagoman ang ilang dulnganan. Si Pedro nagatambag: “Sanglit kining tanan nga butanga sa ingon pagatunawon, unsang matang sa mga tawo angay maingon kamo diha sa balaang mga buhat sa kagawian ug mga binuhatan sa diyosnong pagkamahinalaron, nga magapaabot ug magabutang gayod sa hunahuna sa presensiya sa adlaw ni Jehova, nga pinaagi niana ang mga langit nga karon nagadilaab pagatunawon ug ang mga elemento kay mainit kaayo matunaw! Apan adunay bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta nga atong ginapaabot sumala sa iyang saad, ug niini magapabilin ang pagkamatarong.”—2 Pedro 3:11-13.
Sundoga ang Pagtuo ni Noe Alang sa Kaluwasan
14. Unsang mga pangutana ang makatabang nato sa pagsusi sa atong kaugalingon?
14 Karong adlawa, giatubang nato ang samang mga hagit sama sa giatubang ni Noe ug sa iyang pamilya sa pagkahimo ug pagpabiling mga kandidato alang sa kaluwasan. Sama kang Noe, ang mga Saksi ni Jehova nagahukom sa silot sa kalibotan pinaagi sa ilang pagtuo nga gipaluyohan sa maayong mga buhat. Apan ang matag usa kanato basin mangutana sa iyang kaugalingon: ‘Unsa ang akong kahimtang sa personal? Kon moabot ugma ang dakong kasakitan, hukman kaha ako sa Diyos nga takos maluwas? Sama kang Noe, kinsa “nagpamatuod sa iyang kaugalingon nga walay ikasaway taliwala sa iyang mga katalirongan,” ako ba may kaisog nga malahi gikan sa kalibotan? O usahay lisod ba ang pag-ila sa kalainan tali kanako ug sa tawong kalibotanon tungod sa akong linihokan, sinultihan, o sininaan?’ (Genesis 6:9) Si Jesus miingon mahitungod sa iyang mga tinun-an: “Sila dili bahin sa kalibotan, maingon nga ako dili bahin sa kalibotan.”—Juan 17:16; itandi ang 1 Juan 4:4-6.
15. (a) Sumala sa 1 Pedro 4:3, 4, unsaon nato pag-isip ang atong nangaging kalibotanong hunahuna ug kagawian? (b) Unsay atong pagabuhaton kon kita tamayon sa kanhing kalibotanong mga higala?
15 Si Pedro nagatambag: “Ang panahon nga milabay igo na nga kamo nagbuhat sa kabubut-on sa mga nasod sa dihang kamo nagbuhat sa mga binuhatan sa malaw-ay nga kagawian, mga kaulag, mga pagpatuyang sa bino, mga hudyaka-bahakhak, mga bangga sa inom, ug sa supak-kasugoan nga mga pagsimbag diyosdiyos. Tungod kay kamo wala magpadayon sa paglakaw uban kanila niining dalana ngadto sa samang pagkaunlod sa pagpatuyang, sila nangalibog ug nagasultig pasipala kaninyo.” (1 Pedro 4:3, 4) Ang imong kanhing kalibotanong mga higala tingali mosultig pasipala kanimo kay ikaw nagalakaw na uban sa Diyos ug wala na magagawi nga sama kanila. Apan, sama kang Noe, makahukom ka nila sa silot pinaagi sa imong pagtuo ug maayong mga binuhatan nga gihimo uban ang pagkamakasaranganon.—Miqueas 6:8.
16. Unsay pag-isip ni Jehova kang Noe, ug unsang mga pangutana ang makatabang nato sa pagsusi sa atong mga hunahuna ug kagawian?
16 Giisip sa Diyos si Noe nga usa ka tawong matarong. Kanang matinumanong patriarka “nakakaplag ug kahamuot sa mga mata ni Jehova.” (Genesis 6:8) Sa dihang susihon nimo ang imong mga hunahuna ug kagawian sa kahayag sa mga sukdanan sa Diyos, gibati ba nimong siya nagauyon sa imong ginabuhat, sa tanang dapit nga imong ginaadtoan? Nagapahimulos ka ba usahay sa ngil-ad nga kalingawan, nga karon kaylap kaayo? Ang Pulong sa Diyos nagaingon nga angay kitang mamalandong sa mahinlo, maayo, ug makapalig-ong mga butang. (Filipos 4:8) Nagakugi ka ba sa pagtuon sa Pulong sa Diyos aron ‘mabansay ang inyong mga gahom sa salabotan sa pag-ila sa matarong ug daotan’? (Hebreohanon 5:14) Ginasalikway ba nimo ang daotang mga kauban ug gikalipayan ang pakig-uban sa isigkamagsisimba ni Jehova panahon sa Kristohanong mga tigom ug sa ubang okasyon?—1 Corinto 15:33; Hebreohanon 10:24, 25; Santiago 4:4.
17. Ingong mga Saksi ni Jehova, sa unsang paagi kita mahisama kang Noe?
17 Human sa pagtaho sa pagkahuman sa arka, ang Kasulatan nagaingon: “Si Noe nagbuhat sumala sa tanan nga gisugo sa Diyos kaniya. Gibuhat gayod niya kana.” (Genesis 6:22) Kadtong diyosnong tawo makugihon usab sa pagwali ingong usa ka saksi ni Jehova. Sama kang Noe, ikaw mahimong hugot nga tigpaluyo kon unsay matarong ingong regular nga magwawali sa pagkamatarong. Magmalahutayon sa pagpalanog sa pasidaan sa kataposan niining daotang kalibotan, bisan pag diyutay ra ang mamati. Makighiusa sa pagbuhat sa kaubang mga magtutuo aron matapos ang buluhatong paghimog tinun-an sa dili pa ang kataposan.—Mateo 28:19, 20.
18. Pinasukad sa unsa si Jehova nagatino kon kinsay pagaluwason sa dakong kasakitan?
18 Sa pagpadapat sa samang matarong ug makiangayong mga sukdanan sama sa iyang gibuhat sa adlaw ni Noe, ang Diyos karon nagatino kon kinsay pagaluwason ug kinsay pagalaglagon panahon sa dakong kasakitan. Gipanig-ingon ni Jesus ang buluhaton sa pagbahinbahin karon ngadto sa pagbahinbahin sa usa ka magbalantay sa mga karnero gikan sa mga kanding. (Mateo 25:31-46) Ang mga tawo nga nagasentro sa ilang mga kinabuhi diha sa mahakogong mga tinguha ug mga pangagpas dili gustong matapos ang daang kalibotan ug sila dili maluwas. Apan kadtong nagalikay nga malangkit sa kahugawan niining kalibotana, nga nagahupot nga padayon sa lig-ong pagtuo sa Diyos, ug nagapadayon sa pagwali sa mensahe sa Gingharian, nga nagapalandong sa pasidaan sa umaabot nga paghukom ni Jehova, makatagamtam sa balaang kahimuot ingong mga makalabang-buhi. Matud ni Jesus: “Unya may duha ka tawo sa uma: ang usa pagadad-on ug ang lain pagabiyaan; ang duha ka babaye magagaling sa galingan: ang usa pagadad-on ug ang lain pagabiyaan.”—Mateo 24:40, 41; 2 Tesalonica 1:6-9; Pinadayag 22:12-15.
Panunda ang mga Panalangin Uban ni Noe
19. Unsang pagtigom ang gitagna ni Isaias ug Miqueas alang sa kataposang mga adlaw?
19 Sa samang mga tagna, ang mga manalagna sa Diyos nga si Isaias ug Miqueas nagbatbat kon unsay mahitabo sa kataposang mga adlaw. Nakita nila daan kon unsay atong makita nga natuman karong adlawa—nagapanon nga mga tawong matarong ug kasingkasing nga nagagawas sa daang kalibotan ug nagatungas ngadto sa simbolikong bukid sa matuod nga pagsimba. Ngadto sa uban ginapaabot nila ang imbitasyon: “Umari kamo, kamong katawhan, ug manungas kita ngadto sa bukid ni Jehova, ngadto sa balay sa Diyos ni Jacob; ug siya magatudlo kanato mahitungod sa iyang mga dalan, ug kita magalakaw sa iyang mga alagianan.” (Isaias 2:2, 3; Miqueas 4:1, 2) Ikaw ba nagalakaw duyog niining malipayon nga panon?
20. Unsang mga panalangin ang matagamtam niadtong nagahukom sa silot sa kalibotan pinaagi sa ilang pagtuo?
20 Si Isaias ug si Miqueas misitar usab sa mga panalangin nga pahimuslan niadtong nagahukom sa silot sa kalibotan pinaagi sa ilang pagtuo. Ang matuod nga kalinaw ug hustisya magmalungtaron sa ilang taliwala, ug sila dili na makakat-on sa gubat. Makabaton sila sa tinong paglaom sa usa ka panulondon gikan kang Jehova ug “magalingkod ang matag usa sa silong sa iyang parras ug sa silong sa iyang kahoy nga igos.” Apan ang matag tawo kinahanglang mohimog lig-ong desisyon, kay si Miqueas nagapakita nga posible ang duha ka dalan, nga nagaingon: “Ang tanang mga katawhan, sa ilang bahin, magalakaw ang matag usa sa ngalan ni Jehova nga among Diyos sa panahong walay katinoan, bisan sa walay kataposan.”—Miqueas 4:3-5; Isaias 2:4.
21. Sa unsang paagi makaambit ka sa dakong panalangin nga kinabuhing dayon sa yuta?
21 Ang Kasulatan tin-awng nagapakita kon unsay gikinahanglan aron makalabang-buhi sa dakong kasakitan: lig-on nga pagtuo. Nabatonan ni Noe ang maong pagtuo, apan nabatonan mo ba kana? Kon mao, sama kaniya ikaw mahimong “usa ka manununod sa pagkamatarong nga maoy sumala sa pagtuo.” (Hebreohanon 11:7) Naluwas si Noe sa gihukom-sa-Diyos nga kalaglagan nga midangat sa iyang kaliwatan. Dili lamang nga siya nabuhi sulod sa 350 ka tuig tapos sa Lunop apan siya pagabanhawon uban ang palaaboton nga mabuhi sa yuta sa walay kataposan. Pagkatalagsaong panalangin! (Hebreohanon 11:13-16) Makaambit ka sa maong panalangin uban kang Noe, sa iyang pamilya, ug sa minilyon pa nga nahigugma sa pagkamatarong. Sa unsang paagi? Pinaagi sa pag-antos hangtod sa kataposan ug paghukom sa silot sa kalibotan pinaagi sa imong pagtuo.
Nahinumdom Ka Ba?
◻ Nganong ang pagtuon sa kinabuhi ni Noe hinungdanon alang sa mga Kristohanon?
◻ Sa unsa ang katawhan niining kaliwatana wala magtagad, nga mosangpot sa ilang kalaglagan?
◻ Sama kang Noe, sa unsang paagi kita makahukom sa silot niining kalibotana?
◻ Sa unsang paagi kita mahisama kang Noe ingong magwawali sa pagkamatarong?