‘Ang Matinumanong Ulipon’ ug ang Nagamandong Lawas Niini
“Kinsa ba ang matinumanon ug maalamon nga ulipon nga maoy itudlo sa iyang agalon sa pagdumala sa iyang panimalay, sa paghatag kanila sa ilang pagkaon sa hustong panahon?”—MATEO 24:45.
1. Nganong andam si Jehova sa pagtugyan sa awtoridad, ug ngadto kang kinsa ilabina iyang gitugyan kini?
SI Jehova nga Diyos maoy usa ka Diyos sa kahusay. Siya mao usab ang Tuboran sa tanang tinuod nga awtoridad. Masaligon sa pagkamaunongon sa iyang matinumanong mga linalang, si Jehova andam sa pagtugyan sa iyang awtoridad. Ang usa nga iyang gitugyanan sa labing dakong awtoridad mao ang iyang Anak, si Jesu-Kristo. Sa pagkamatuod, ang Diyos “nagpasakop sa tanang butang ilalom sa iyang mga tiil, ug naghimo kaniya nga ulo ibabaw sa tanang mga butang alang sa kongregasyon.”—Efeso 1:22.
2. Unsay pagtawag ni Pablo sa Kristohanong kongregasyon, ug kinsa ang gitugyanan ni Kristo sa awtoridad?
2 Gitawag ni apostol Pablo ang Kristohanong kongregasyon nga “panimalay sa Diyos” ug nag-ingon nga ang matinumanong Anak ni Jehova, si Jesu-Kristo gipahiluna ibabaw niini nga panimalay. (1 Timoteo 3:15; Hebreohanon 3:6) Sa baylo, gitugyan ni Jesus ang iyang awtoridad ngadto sa mga sakop sa panimalay sa Diyos. Atong makita kini gikan sa mga pulong ni Jesus nga narekord sa Mateo 24:45-47. Siya miingon: “Kinsa ba ang matinumanon ug maalamon nga ulipon nga maoy itudlo sa iyang agalon sa pagdumala sa iyang panimalay, sa paghatag kanila sa ilang pagkaon sa hustong panahon? Malipayon kadtong ulipona nga sa pag-abot sa iyang agalon mahiabtan nga magabuhat sa ingon. Sa pagkatinuod magaingon ako kaninyo, Iyang igatudlo siya nga maoy magadumala sa iyang tanang katigayonan.”
Ang Unang Siglong Magdudumala sa Panimalay
3. Kinsa ang naglangkob sa “matinumanon ug maalamong ulipon,” ug unsang termino ang aplikado kanila ingong mga indibiduwal?
3 Gikan sa atong mainampingon nga pagtuon sa Kasulatan, kita nahibalo nga ang dinihogan-sa-espiritu nga mga sakop sa panimalay sa Diyos sa bisan unsang panahon sa tiningob gilangkoban sa “matinumanon ug maalamong ulipon,” “piniyalan,” o “magdudumala sa balay.” Sa tinagsatagsa, ang mga sakop sa banay ni Jehova giterminohang “panimalay” o “lawas sa mga alagad.”—Mateo 24:45; Lucas 12:42; Reference Bible, potnot.
4. Sa hapit na siyang mamatay, unsang pangutana ang gibangon ni Jesus, ug ngadto kang kinsa gipakasama niya ang iyang kaugalingon?
4 Sa mga bulan sa wala pa siya namatay, gibangon ni Jesus kining pangutanaha, nga narekord sa Lucas 12:42: “Kinsa ba ang matinumanon nga piniyalan, ang usa nga maalamon, nga igatudlo sa iyang agalon sa pagdumala sa iyang lawas sa mga alagad sa paghatag kanila sa ilang bahin sa pagkaon sa hustong panahon?” Unya, sa mga adlaw sa hapit na siyang mamatay, gipakasama ni Jesus ang iyang kaugalingon sa usa ka tawo nga sa dayon na niyag langyaw ngadto sa laing yuta, nagpatawag sa iyang mga ulipon ug gipiyal diha kanila ang iyang katigayonan.—Mateo 25:14.
5. (a) Kanus-a gitudlo ni Jesus ang uban sa pag-atiman sa iyang katigayonan? (b) Unsang gipadako nga tinudlong-buluhaton ang gihatag ni Kristo ngadto kanila nga mahimong sakop sa iyang daghang-bahin nga magdudumala sa balay?
5 Kanus-a gitudlo ni Jesus ang uban sa pag-atiman sa iyang katigayonan? Kini nahitabo human sa iyang pagkabanhaw. Diha sa iyang pamilyar nga mga pulong nga makita diha sa Mateo 28:19, 20, una gihatagan ni Kristo kadtong mahimong sakop sa iyang daghang-bahin nga magdudumala sa panimalay ug dugang tinudlong-buluhaton sa pagtudlo ug sa paghimog mga tinun-an. Pinaagi sa indibiduwal nga pagpamatuod “ngadto sa kinatumyang bahin sa yuta,” ipakaylap sa mga alagad ang misyonaryong natad nga gisugdan ni Jesus sa pag-ugmad sa panahon sa iyang yutan-ong ministeryo. (Buhat 1:8) Kini nag-apil sa ilang paglihok isip “mga embahador nga kapuli ni Kristo.” Ingong “piniyalan sa sagradong mga tinagoan sa Diyos,” sila kinahanglang maghimog mga tinun-an ug magaapod-apod sa espirituwal nga pagkaon kanila.—2 Corinto 5:20; 1 Corinto 4:1, 2.
Ang Panimalay sa Nagamandong Lawas
6. Ang unang-siglong piniyalan nga matang gidasig sa Diyos sa pagtagana ug unsa?
6 Sa tiningob, ang dinihogan-sa-espiritu nga mga Kristohanon maoy mga piniyalan sa agalon, o magdudumala sa balay, nga gitudlo sa pag-apod-apod sa tukma sa panahon nga espirituwal nga pagkaon sa indibiduwal nga mga sakop sa panimalay sa Diyos. Sa mga katuigang 41 K.P. ug 98 K.P., ang mga sakop sa unang-siglong piniyalan nga matang gidasig sa Diyos sa pagsulat ug 5 ka makasaysayanhong mga asoy, 21 ka sulat, ug ang basahon sa Pinadayag alang sa kaayohan sa ilang mga igsoon. Kining dinasig nga mga sulat nasudlan sa maayong espirituwal nga pagkaon alang sa mga panimalay, sa ato pa, ang indibiduwal nga mga dinihogan sa panimalay sa Diyos.
7. Alang sa unsang katuyoan nga mipili si Kristo ug diyutay nga gidaghanon sa mga lalaki gikan sa ulipon nga matang?
7 Samtang ang tanang dinihogang mga Kristohanon sa tiningob naporma nga panimalay sa Diyos, adunay daghang ebidensiya nga si Kristo mipili ug gamay nga gidaghanon sa mga lalaki gikan sa ulipon nga matang sa pag-alagad isip makitang nagamandong lawas. Ang sayo nga kasaysayan sa kongregasyon nagpakita nga ang 12 ka apostol, apil kang Matias, mao ang pundasyon sa unang-siglong nagamandong lawas. Ang Buhat 1:20-26 naghatag kanato ug timailhan niini. Mahitungod sa kapuli ni Judas Iscariote, dunay gihisgotan didto bahin sa “iyang katungdanan sa pagkamagdudumala” ug “niini nga pagpang-alagad ug pagkaapostol.”
8. Unsay naapil sa mga kaakohan sa unang-siglong nagamandong lawas?
8 Ang katungdanan sa pagkamagdudumala nag-apil sa kaahokan sa mga apostol sa pagtudlo ug mga lalaking kuwalipikado sa mga katungdanan sa pag-alagad ug sa pag-organisar sa ministeryo. Apan kini nagkahulogan ug labaw pa. Kini nag-apil usab sa pagpanudlo ug sa pagpatin-aw sa mga punto sa doktrina. Nagatuman sa saad ni Jesus nga narekord sa Juan 16:13, “ang espiritu sa kamatuoran” maoy nagtultol sa Kristohanong kongregasyon sa mauswagong paagi ngadto sa tanang kamatuoran. Sukad pa sa sinugdan, kadtong midawat sa pulong ug nagpabawtismo, ang dinihogang mga Kristohanon nagpadayon sa paggugol sa ilang kaugalingon sa “pagtulon-an sa mga apostoles.” Sa pagkamatuod, ang katarongan kon nganong pito ka lalaki ang girekomendar sa hinungdanong buluhaton sa pag-apod-apod sa materyal nga pagkaon mao nga “ang napulog-duha” may kagawasan sa ‘pag-atiman sa pag-ampo ug sa pag-alagad labot sa pulong.’—Buhat 2:42; 6:1-6.
9. Nganong mikunhod man sa 11 ka membro ang unang nagamandong lawas, apan nganong ang gidaghanon wala man dayon ibalik sa 12?
9 Mopatim-aw nga sa sinugdan ang nagamandong lawas gilangkoban sa mga apostoles lamang ni Jesus. Apan nagpabilin pa kana nianang paagiha? Sa mga tuig 44 K.P., si apostol Santiago, ang igsoon ni Juan, gipatay ni Herod Agripa I. (Buhat 12:1, 2) Dayag nga walay gipuli kaniya ingong apostol, sama sa gihimo sa kaso ni Judas. Nganog wala? Sa walay duhaduha tungod kini kay si Santiago namatay nga matinumanon, ang una sa 12 ka apostoles nga namatay. Sa laing bahin, si Judas maoy daotang tigbulag ug kinahanglang pulihan aron mabalik sa 12 ang gidaghanon sa batong pamag-ang sa espirituwal nga Israel.—Efeso 2:20; Pinadayag 21:14.
10. Kanus-a ug sa unsang paagi ang unang-siglong nagamandong lawas midako, ug sa unsang paagi gigamit kini ni Kristo aron sa pagdumala sa panimalay sa Diyos?
10 Ang orihinal nga sakop sa unang-siglong nagamandong lawas maoy mga apostoles, mga lalaki nga nakauban ni Jesus ug nagpakasaksi sa iyang kamatayon ug pagkabanhaw. (Buhat 1:21, 22) Apan kining kahimtanga hapit na nga mausab. Sa midagan ang katuigan, ang ubang Kristohanong mga lalaki nakabaton ug espirituwal nga kauswagan ug gitudlo isip mga ansiano sa kongregasyon sa Jerusalem. Sa tuig 49 K.P., sa labing ulahi, ang nagamandong lawas midako sa pag-apil dili lamang sa nahibiling mga apostol kondili sa ubay-ubay nga mga tigulang sa Jerusalem. (Buhat 15:2) Busa ang maglangkob sa nagamandong lawas walay piho ang gidaghanon, apan dayag nga gigiyahan sa Diyos ang mga butang nga kini mausab aron mohaom sa mga sirkumstansiya sa iyang katawhan. Si Kristo, ang aktibong Ulo sa kongregasyon, migamit niining gipadako nga nagamandong lawas aron sa paghusay sa hinungdanong doktrinal nga butang bahin sa pagtuli sa dili-Hudiyohanong mga Kristohanon ug sa pagpasakop sa Kasugoan ni Moises. Ang nagamandong lawas misulat ug sulat nga nagtin-aw sa desisyon niini ug mihimog mga balaod nga pagabantayan.—Buhat 15:23-29.
Ang Panahon sa Paghusay sa Magdudumala sa Balay
11. Ang malig-on nga pagpanguna nga gihimo sa nagamandong lawas gipabilhan ba sa mga igsoon, ug unsay nagpakita nga gipanalanginan ni Jehova kining kahikayana?
11 Sa indibiduwal ug ingong mga kongregasyon, gipabilhan sa unang mga Kristohanon kining kusganong pagpangulo nga gihimo sa nagamandong lawas. Human nga nakabasa ang kongregasyon sa Syria Antioquia sa sulat gikan sa nagamandong lawas, sila nalipay sa pagdasig. Sa dihang nakadawat ang ubang mga kongregasyon sa impormasyon ug nagbantay sa mga balaod, sila “milig-on sa pagtuo ug nanag-uswag sa gidaghanon matag-adlaw.” (Buhat 16:5) Sa dayag, gipanalanginan sa Diyos kining kahikayana.—Buhat 15:30, 31.
12, 13. Unsang mga hitabo ang gitagna ni Jesus diha sa iyang mga sambingay bahin sa mga mina ug sa mga talento?
12 Apan motan-aw kita sa laing bahin niining hinungdanong butang. Diha sa iyang ilustrasyon bahin sa mga mina, gipakasama ni Jesus ang iyang kaugalingon sa usa ka tawong hamili nga mipanaw sa usa ka halayong yuta aron sa pagdawat sa harianong gahom alang sa iyang kaugalingon ug unya mibalik. (Lucas 19:11, 12) Ingong resulta sa iyang pagkabanhaw sa 33 K.P., gibayaw si Jesu-Kristo sa tuo nga kamot sa Diyos, ug diin didto siya milingkod hangtod nga ang iyang mga kaaway gihimo nga tumbanan sa iyang mga tiil.—Buhat 2:33-35.
13 Diha sa susama nga ilustrasyon, ang sambingay bahin sa mga talento, si Jesus miingon nga tapos sa taas nga panahon, ang agalon miabot aron husayon ang iyang mga ulipon. Ngadto sa mga ulipon nga napamatud-ang matinumanon, ang agalon miingon: “Sa diyutay kasaligan ka diay. Sa daghan pagapiyalan ko ikaw. Dumuyog ka sa kalipay sa imong agalon.” Apan mahitungod sa dili-matinumanong ulipon, siya miingon: “Siya pagakuhaan sa bisan unsa nga anaa kaniya. Ug ilabay ninyo ang walay pulos nga ulipon ngadto sa kangitngitan sa guwa.”—Mateo 25:21-23, 29, 30.
14. Unsay gilaoman ni Jesus sa iyang dinihogan-sa-espiritu nga mga ulipon?
14 Tapos sa taas nga panahon—duolan sa 19 ka siglo—gihatagan si Kristo ug harianong gahom sa 1914, sa kataposan sa “tinudlong panahon sa kanasoran.” (Lucas 21:24) Wala magdugay tapos niadto, siya “miabot ug nakighusay” sa iyang mga ulipon, ang dinihogang mga Kristohanon. (Mateo 25:19) Unsay gilaoman ni Jesus kanila sa tinagsatagsa ug sa tiningob? Ang tinudlong-buluhaton sa piniyalan nagpadayon sama niadto sukad pa sa unang siglo. Si Kristo mihatag ug mga talento sa mga indibiduwal—“ang matag usa sumala sa iyang katakos.” Busa, nagpaabot si Jesus ug nagakaigo nga mga resulta. (Mateo 25:15) Aplikado dinhi mao ang lagda sa 1 Corinto 4:2, nga nagaingon: “Ang gikinahanglan sa mga piniyalan nga sila magapakita nga matinumanon.” Ang pagpalakaw sa mga talento nagkahulogan sa matinumanong paglihok ingong mga tinugyanan sa Diyos, maghimog mga tinun-an ug mag-apod-apod sa espirituwal nga mga kamatuoran ngadto kanila.—2 Corinto 5:20.
Ang “Ulipon” ug ang Nagamandong Lawas Niini Samtang ang ‘Panahon sa Kataposan Nagkahiduol Na’
15. (a) Unsay gilaoman ni Kristo sa iyang tiningob nga magdudumala sa balay? (b) Unsay nagpakita nga naglaom si Kristo nga pagabuhaton kini sa ulipon nga matang sa wala pa siya moabot sa pagsusi sa iyang panimalay?
15 Naglaom si Jesus nga ang dinihogang mga Kristohanon sa tiningob molihok ingong matinumanong piniyalan, maghatag sa iyang lawas sa mga alagad sa “ilang bahin sa pagkaon sa hustong panahon.” (Lucas 12:42) Sumala sa Lucas 12:43, si Kristo miingon: “Malipayon kadtong ulipona nga sa pag-abot sa iyang agalon mahiabtan nga nagabuhat sa ingon!” Kini nagpakita nga sa pipila ka panahon sa wala pa moabot si Kristo aron husayon ang iyang dinihogan-sa-espiritu nga mga ulipon, sila angay nagaapod-apod na sa espirituwal nga pagkaon sa mga sakop sa Kirstohanong kongregasyon, ang panimalay sa Diyos. Kinsay nakaplagan ni Kristo nga nagabuhat sa ingon sa dihang siya mibalik uban ang harianong gahom sa 1914 ug mipadayon sa pagsusi sa panimalay sa Diyos sa 1918?—Malakias 3:1-4; Lucas 19:12; 1 Pedro 4:17.
16. Sa dihang miabot si Kristo sa pagsusi sa balay sa Diyos sa 1918, nganong wala siya makakaplag sa mga simbahan sa Kakristiyanohan nga nagatagana ug espirituwal nga pagkaon sa hustong panahon?
16 Sa dihang hapit nang matapos ang dugay nga paghulat ni Jesus diha sa tuo nga kamot ni Jehova, anam-anam nga nadayag kon kinsa ang nagahatag ug espirituwal nga mga tagana sa pagkaon sa panimalay ni Kristo bisan sa panahon una pa sa 1914. Nagtuo ka ba nga mga simbahan kadto sa Kakristiyanohan? Dili gayod, kay sila dulot kaayong nalangkit sa mga politika. Sila maoy andam nga mga kasangkapan sa koloniyal nga pagpadako ug hilabihang nagpalabwanay sa usa ug usa sa pagpamatuod sa ilang pagmahal sa nasod, busa nagdasig sa nasyonalismo. Kini sa ulahi nakahatag ug mabug-at nga pagkasad-an sa dugo diha kanila, sa ato pa, sa dihang sila mihatag sa ilang aktibong pagsuportar sa politikanhong mga kagamhanan nga nalangkit sa unang gubat sa kalibotan. Sa espirituwal nga paagi, ang ilang pagtuo napaluya sa Modernismo. Usa ka espirituwal nga krisis ang misangpot tungod kay daghan sa ilang mga klerigo nahimong sayon nga biktima sa higher criticism ug sa ebolusyon. Walay espirituwal nga pagkaon ang mapaabot gikan sa klero sa Kakristiyanohan!
17. Nganong gisalikway ni Kristo ang ubang dinihogang mga Kristohanon, ug unsay ilang gisangpotan?
17 Sa susama, walay makapalagsik nga espirituwal nga pagkaon ang moabot gikan niadtong dinihogang mga Kristohanon kinsa mas mabalak-on sa ilang personal nga kaluwasan inay kay sa pagpalakaw sa talento sa Agalon. Sila nakaplagan nga “tapolan,” dili-takos sa pagdumala sa katigayonan sa Agalon. Busa, sila gilabay ngadto “sa kangitngitan sa guwa,” diin maoy nahimutangan gihapon sa mga iglesya sa Kakristiyanohan.—Mateo 25:24-30.
18. Kinsay nakaplagan sa Agalon nga nagatagana sa iyang lawas sa mga alagad ug espirituwal nga pagkaon sa hustong panahon, ug unsay nagpamatuod niini?
18 Sa dihang miabot sa pagsusi sa iyang mga ulipon sa 1918, hinunoa, kinsay nakaplagan sa Agalon, si Jesu-Kristo, nga nanghatag sa iyang lawas sa mga alagad sa ilang bahin sa pagkaon sa hustong panahon? Buweno, kinsa ang naghatag sa sinserong mga tigpangita-sa-kamatuoran sa tukmang pagsabot sa halad lukat, sa balaan nga ngalan, sa pagkadili-makita nga presensiya ni Kristo, ug sa kahulogan sa 1914? Kinsa ang nagyagyag sa kabakakan sa Trinidad, sa pagkadili-mamatay sa tawhanong kalag, ug sa impiyernong-kalayo? Ug kinsa ang nagpasidaan sa kapeligrohan sa ebolusyon ug sa espiritismo? Ang mga kamatuoran nagpakita nga kadto mao ang grupo sa dinihogang mga Kristohanon nga nakig-uban sa mga magpapatik sa magasing Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, nga karon gitawag Ang Bantayanang Torre Nagapahayag sa Gingharian ni Jehova.
19. Sa unsang paagi ang matinumanon nga ulipon nga matang napadayag sa wala pa ang 1918, pinaagi sa unsa nga kini nagpanagtag ug espirituwal nga mga pagkaon, ug sukad kanus-a?
19 Ang gula niini sa Nobyembre 1, 1944, ang The Watchtower nag-ingon: “Sa 1878, kap-atan ka tuig sa wala pa moabot ang Ginoo sa templo sa 1918, dihay usa ka matang sa sinsero nagpahinungod nga mga Kristohanon nga mibulag gikan sa herarkikanhon ug klerong mga organisasyon ug kinsa naningkamot sa pagsunod sa Kristiyanidad . . . Sa pagkasunod tuig, sa Hulyo, 1879, nga ang mga kamatuoran nga gitagana sa Diyos pinaagi ni Kristo isip ‘pagkaon sa hustong panahon’ regular nga gipanagtag diha sa tanan sa iyang panimalay sa nagpahinungod mga anak, kining magasina, The Watchtower, gisugdan sa pagpatik.”
20. (a) Sa unsang paagi ang modernong-adlaw nga Nagamandong Lawas mitungha sa esena? (b) Unsay ginahimo sa mga sakop sa Nagamandong Lawas, ug ilalom sa kang kinsa nga pagtultol?
20 Mitagana ug impormasyon bahin sa kaugmaran sa modernong-adlaw nga Nagamandong Lawas, ang Hunyo 15, 1972, nga gula sa Ang Bantayanang Torre mibatbat: “Lima ka tuig sa ulahi [sa 1884] ang Zion’s Watch Tower Tract Society nainkorporar ug mialagad nga ‘ahensiya’ sa pagdulot ug espirituwal nga pagkaon sa linibong mga tawo nga matinguhaon sa pag-ila sa Diyos ug sa pagsabot sa iyang Pulong . . . Ang dedikado, bawtismado, dinihogang mga Kristohanon nakaanib sa maong Sosyedad nga may hedkuwarter sa Pennsylvannia. Bisan kon membro sa Hunta Direktiba, o dili, sila andam sa ilang kaugalingon nga gamiton alang sa linaing buluhaton sa ‘matinumanon ug maalamong ulipon’ nga matang. Sila mitabang sa pagpakaon ug pagtultol sa ulipon nga matang, ug mao nga mipatim-aw ang nagamandong lawas. Kini dayag ubos sa pagtultol sa dili-makita, aktibong gahom ni Jehova o balaang espiritu. Usab, ubos sa pagtultol sa Ulo sa Kristohanong kongregasyon, si Jesu-Kristo.”
21. (a) Kinsay nakaplagan ni Kristo nga nag-apod-apod sa pagkaon, ug sa unsang paagi iyang gigantihan sila? (b) Unsay naghulat sa matinumanong ulipon ug sa Nagamandong Lawas niini?
21 Sa 1918, sa dihang gisusi ni Jesu-Kristo kadtong nanag-angkong iyang mga ulipon, iyang nakaplagan ang usa ka internasyonal nga grupo sa mga Kristohanon nga nagpatik sa mga kamatuoran sa Bibliya aron magamit sa sulod sa kongregasyon ug sa gawas diha sa buluhatong pagsangyaw. Sa 1919 kini napamatud-an nga mao gayod sumala sa gitagna ni Kristo: “Malipayon kadtong ulipona nga sa pag-abot sa iyang agalon mahiabtan nga nagabuhat sa ingon. Sa pagkatinuod ako magaingon kaninyo, Iyang igatdulo siya nga maoy magadumala sa iyang tanang katigayonan.” (Mateo 24:46, 47) Kining matuod nga mga Kristohanon miduyog sa kalipay sa ilang Agalon. Nagpakita sa ilang kaugalingon nga “matinumanon sa diyutay,” sila gitudlo sa Agalon nga ‘pagapiyalan sa daghan.” (Mateo 25:21) Ang matinumanong ulipon ug ang Nagamandong Lawas niini napahiluna, andam alang sa ginapadako nga tinudlong-buluhaton. Pagkadako sa atong kalipay nga nahimo kini nga ingon niini, kay ang maunongong mga Kristohanon tugob nga nagapahimulos gikan sa debotadong buluhaton sa matinumanong ulipon ug sa Nagamandong Lawas niini!
Pangunang mga Punto nga Hinumdoman
◻ Kinsa ang Ulo sa panimalay sa Diyos, ug ngadto kang kinsa gitugyan niining Usa ang awtoridad?
◻ Unsang tiningob nga tinudlong-buluhaton ang gihatag ni Kristo sa ulipon nga matang?
◻ Unsang ubang tiningob nga lawas ang naglungtad taliwala sa ulipon nga matang, ug unsa ang partikular nga mga katungdanan niini?
◻ Sa dihang miabot si Kristo sa pagsusi sa panimalay sa Diyos, kinsa ang nagatagana ug espirituwal nga pagkaon sa mga sakop niini?
◻ Sa unsang paagi mitungha ang modernong-adlawng Nagamandong Lawas?
[Hulagway sa panid 10]
Ang unang-siglong “ulipon” adunay nagamandong lawas nga gilangkoban sa mga apostoles ug sa mga ansiano sa kongregasyon sa Jerusalem