Ang Pakigbisog sa Kinatsilang Bibliya Aron Makalahutay

SA USA ka adlaw sa Oktubre 1559, mga 200,000 ka Katsilang Katoliko ang mihugop sa amihanang siyudad sa Valladolid. Ang talan-awon maoy auto-da-fé, diin “duha ka biktima ang gisunog nga buhi, napulo ang giluok.” Sila maoy “mga erehes.”

Ang popular nga batan-ong haring si Philip II mismo ang nangulo sa maong hitabo. Sa dihang ang gihukman nga tawo nagpakiluoy, ang hari mitubag: “Kon ingon pa kanimo ka daotan ang akong anak, ako mismo ang magdalag mga bugkos sa kahoy nga isugnod sa pagsunog kaniya.” Unsang krimen ang nahimo sa alaot nga biktima? Siya nagbasa lamang sa Bibliya.

Sa samang panahon, ang organisasyon sa Katolikong Inkisisyon nagkapuliki sa siyudad sa Andalusia sa Seville. Didto, usa ka grupo sa mga monghe sa monasteryo sa San Isidro del Campo, bag-o pang nakadawat ug sekretong kargada sa Kinatsila nga Bibliya. Budhian kaha sila sa mga impormer? Ang pipila nga nakaamgo nga sila nameligro miikyas gikan sa nasod. Apan 40 sa nagpabilin naalaot ug gisunog diha sa estaka, lakip kanila mao ang tawo mismo nga nagpayuhot sa mga Bibliya diha sa nasod. Ang Espanya sa ikanapulog-unom ka siglo maoy usa ka kuyaw nga dapit alang sa mga magbabasa sa Bibliya​—pipila lamang ang nakaeskapo gikan sa mga kamot sa Inkisisyon.

Lakip sa pipila nga nakaikyas mao ang usa ka monghe kanhi, nga si Casiodoro de Reina (c. 1520-94). Siya milagiw ngadto sa London, apan bisan didto siya dili luwas. Ang Inkisisyon nagtanyag ug ganti sa pagdakop kaniya, ug ang Katsilang embahador sa Ingles nga hukmanan naglaraw sa paglit-ag kaniya balik ngadto sa gikontrolar sa Espanya nga teritoryo sa maayo ug sa daotan nga paagi. Sa mubo nga panahon, ang bakak nga mga sumbong sa pagpanapaw ug homoseksuwalidad nagpugos kaniya sa pagbiya sa Inglaterra.

Uban sa diyutay nga kahinguhaan ug nagkadakong pamilya nga sustentohan, siya unang midangop sa Frankfurt. Sa ulahi, ang iyang pagpangitag relihiyosong dangpanan nagdala kaniya ngadto sa Pransiya, Holland, ug sa kataposan sa Switzerland. Apan sulod niining panahona, siya okupado kaayo. ‘Gawas sa panahong ako nagkasakit o nagbiyahe, . . . ako wala mohunong sa akong ginabuhat,’ siya miingon. Siya migugol ug daghang tuig sa paghubad sa Bibliya sa Kinatsila. Ang pagpatik sa 2,600 ka kopya sa Bibliya ni Reina sa kataposan gisugdan niadtong 1568 sa Switzerland ug natapos niadtong 1569. Ang usa ka talagsaong bahin sa hubad ni Reina mao ang paggamit niya sa Iehoua (Jehová) inay Seńor alang sa Tetragrammaton, ang upat ka Hebreohanong letra sa personal nga ngalan sa Diyos.

Padayong Gihimo ang Kinatsila nga Bibliya

Sa kabaliskaran, tungod sa pagkaimbento sa makina sa pagpatik, sa panahon dihang, nagkadaghan ang mga Bibliya sa Uropa, sa Espanya kini nagkanihit. Wala hinoon maingon niana kanunay. Sa daghang kasiglohan ang Bibliya mao ang labing kaylap nga pagkaapod-apod nga libro sa Espanya. Ang mga kopya nga sinulat sa kamot mabatonan sa Latin ug, sa pila ka siglo, bisan diha sa Gothic nga pinulongan. Usa ka historyador mipatin-aw nga sa panahon sa Edad Media, “ang Bibliya​—ingong usa ka tuboran sa pagdasig ug awtoridad, ingong usa ka sukdanan alang sa pagtuo ug paggawi​—mas ilado sa Espanya kay sa Alemanya o Inglaterra.” Ang nagkalainlaing mga estorya sa Bibliya, Salteryo (o, mga Salmo), mga glosaryo, mga sugilanon nga may moral nga pagtulon-an, ug ang susamang mga sinulat nahimong himalitan sa maong panahon.

Ang hanas nga mga tigkopya mabinantayong nakahimog maayo kaayong mga hulad sa mga manuskrito sa Bibliya. Bisan tuod nagkinahanglag 20 ka eskriba sa tibuok tuig sa paghimog usa lamang ka primera-klase nga hulad sa manuskrito, daghang Latin nga mga Bibliya ug sa libolibong mga komentaryo sa Latin nga mga Bibliya ang naapod-apod sa Espanya sa ika-15ng siglo.

Dugang pa, sa dihang misugod pagkaugmad ang Kinatsila nga pinulongan, ang interes miuswag sa pagbaton ug Bibliya niana nga pinulongan. Ingon ka sayo sa ika-12ng siglo, ang Bibliya gihubad ngadto sa Romance, o unang Kinatsila, ang pinulongan nga gisulti sa ordinaryong mga tawo.

Usa ka Daklit nga Kadasig

Apan ang kadasig wala magdugay. Sa dihang ang mga sakop ni Waldo, mga Lollard, ug mga Hussite migamit sa Kasulatan sa pagdepensa sa ilang mga pagtuo, ang reaksiyon kalit ug mabangis. Maduhaduhaong gilantaw sa Katolikong mga awtoridad ang pagbasa sa Bibliya, ug ang bag-o pang mga hubad diha sa komun nga mga pinulongan gidili dihadiha.

Ang Katolikong Konsilyo sa Toulouse (Pransiya), nga nagtagbo sa 1229, mideklarar: “Among gidid-an ang tanang layko nga maghupot sa mga basahon sa Daan o Bag-ong Tugon nga gihubad diha sa komung pinulongan. Kon ang ubang mga tawong diyosnon gusto niana, siya makahimo sa pagbaton ug Psalter o Breviary [basahon sa mga awit sa simbahan ug mga pag-ampo] . . . apan ubos sa bisan unsang mga sirkumstansiya siya dili gayod maghupot sa mga basahon nga gihisgotan sa itaas nga gihubad ngadto sa Romance.” Upat ka tuig sa ulahi, si James I sa Aragon (hari sa dakong rehiyon sa Iberianhong peninsula) mihatag ug walo ka adlaw lamang sa tanang may Bibliya sa komun nga pinulongan sa pagtunol niini ngadto sa lokal nga obispo aron sunogon. Ang dili pagbuhat niana, klero man o layko, masuspetsahan ug erehiya.

Bisan pa sa pagdili​—nga dili sa tanang panahon estriktong gisunod—​ang ubang mga Katsila nakapasigarbo nga adunay Romance nga Bibliya sa ulahing bahin sa Edad Media. Kini natapos ug kalit duyog sa pagkatukod sa Inkisisyon sa Katsila ubos ni Hara Isabella ug Haring Ferdinand niadtong 1478. Sa 1492, diha sa siyudad sa Salamanca lamang, 20 ka bililhong sinulat sa kamot nga mga kopya sa Bibliya ang gisunog. Ang bugtong Romance nga mga manuskrito sa Bibliya nga nabilin mao kadtong anaa sa kaugalingong mga librarya sa hari o sa pipila ka gamhanan dungganong mga tawo nga dili katahapan.

Sa misunod nga duha ka gatos ka tuig, ang bugtong opisyal nga Katolikong Bibliya nga gipatik sa Espanya​—gawas sa Latin Vulgate—​mao ang Complutensian Polyglott, ang unang polyglot nga Bibliya, nga gipasiugda ni Kardinal Cisneros. Kadto maoy usa gayod ka binatid nga obra, nga tinong dili alang sa ordinaryong mga tawo. Mga 600 ka kopya lamang ang gigama, ug pipila lamang ang makasabot niadto tungod kay kadto dunay mga teksto sa Bibliya diha sa Hebreohanon, Aramaiko, Grego, ug Latin​—walay Kinatsila. Dugang pa, mahal kaayo kadto. Kadto mikantidad ug tulo ka bulawang dukat (katumbas sa unom ka bulang suweldo sa usa ka ordinaryong mamumuo).

Ang Kinatsila nga Bibliya Hilom nga Giapod-apod

Sa sayo sa ika-16 nga siglo, ang usa ka Katsilang “Tyndale” mitungha diha sa persona ni Francisco de Enzinas. Anak sa usa ka sapiang asindero nga Katsila, siya misugod sa paghubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan sa Kinatsila samtang usa pa ka batan-ong estudyante. Sa ulahi siya dunay hubad nga gipatik sa Netherlands, ug sa 1544 siya maisogong misulay sa pagpangayog permiso sa hari sa pag-apod-apod niini sa Espanya. Ang imperador sa Espanya, si Charles I, didto sa Brussels sa maong panahon, ug gipahimuslan ni Enzinas kadtong higayona sa pagpangayog permiso sa hari alang sa iyang proyekto.

Ang talagsaong panagkabildohay sa duha ka tawo gikataho ingon sa mosunod: “Unsang matanga sa basahon kini?” nangutana ang imperador. Si Enzinas mitubag: “Kini maoy bahin sa Balaang Kasulatan nga gitawag ang Bag-ong Tugon.” “Kinsay awtor sa basahon?” siya gipangutana. “Ang balaang espiritu,” siya mitubag.

Misugot ang imperador sa pagpatik niini apan sa usa ka kondisyon​—nga ang iyang kaugalingong kompesor, usa ka Katsilang monghe, mohatag usab sa iyang kalig-onan sa pag-uyon. Ikasubo alang kang Enzinas, ang maong pag-uyon wala moabot, ug iyang nakita ang iyang kaugalingon nga gibilanggo na sa Inkisisyon. Sa paglabay sa duha ka tuig siya nakaikyas.

Pipila ka tuig sa ulahi, usa ka rebisadong edisyon niini nga hubad ang gipatik sa Venice, Italya, ug kadto nga edisyon sa Kasulatan ang tagong gipayuhot ni Julián Hernández ngadto sa Seville, Espanya. Apan siya nadakpan, ug human sa duha ka tuig nga pagsakit ug pagkabilanggo, siya gipatay duyog sa ubang isigkaestudyante sa Bibliya.a

Diha sa Konsilyo sa Trent (1545-63), ang Iglesya Katolika mipasiugda pag-usab sa iyang pagsaway sa mga hubad sa Bibliya diha sa kaugalingong pinulongan. Kini nagpatik ug usa ka indise sa gidiling mga libro, nga naglakip sa tanang mga hubad sa Bibliya nga gipatik nga walay pag-uyon sa simbahan. Sa tinuod ang tanang Kinatsila nga Bibliya gidili ug ang pagbaton ug usa lamang niini mopahinabog kamatayon.

Sa pipila ka tuig human nga napatik ang hubad ni Reina, si Cipriano de Valera, laing monghe niadto nga nakaikyas sa kabangis sa Inkisisyon sa Seville, nagrebisar niana. Kini nga bersiyon gipatik sa Amsterdam sa 1602 K.P., ug ang pipila ka kopya gipayuhot ngadto sa Espanya. Diha sa orihinal ug rebisadong mga bersiyon niini, ang Reina-Valera nga Bibliya mao gihapon ang labing kaylap nga gigamit nga hubad taliwala sa nagasultig-Kinatsilang mga Protestante.

Ang mga Dungawan Gibuksan

Sa kataposan, sa 1782 ang husgado sa Inkisisyon mipakanaog ug sugo nga ang Bibliya mahimo nang patikon basta kini naglakip sa kahubitan bahin sa kasaysayan ug sa mga doktrina. Sa 1790 gihubad sa Katolikong obispo sa Segovia, si Felipe Scio de San Miguel, ginamit ang Latin Vulgate, ang Bibliya sa Kinatsila. Ikasubo, kadto mahal kaayo​—1,300 real, makapaatras nga prisyo niadtong panahona​—ug ang pagkapamulong niini di-hisabtan, mao nga gihubit kini sa usa ka Katsilang historyador nga “walay palad.”

Pipila ka tuig sa ulahi, gisugo sa Katsilang haring si Fernando VII ang obispo sa Astorga, si Félix Torres Amat, sa paghimog pinauswag nga hubad, usab gipasukad diha sa Latin Vulgate. Kini nga hubad migula sa 1823 ug mas kaylap nga naapod-apod kay sa hubad ni Scio. Apan, kay wala man kini ipasukad sa orihinal nga Hebreohanon ug Grego, kini dunay kasagarang mga kakulian sa usa ka hubad sa usa ka hubad.

Bisan pa niini nga kauswagan, ang simbahan ug ang mga magmamando sa nasod wala gihapon makombinsir nga ang Kasulatan kinahanglang basahon sa ordinaryong mga tawo. Sa dihang si George Borrow, usa ka hawas sa British and Foreign Bible Society, nangayog permiso sa mga tuig 1830 sa pagpatik ug Bibliya sa Espanya, siya gisultihan sa ministro sa kagamhanan nga si Mendizabal: “Akong maayong ginoo, dili Bibliya ang among gikinahanglan, kondili mga posil ug polbora sa posil, aron masumpo ang mga rebelde, ug labaw sa tanan, kuwarta, aron kasuweldohan namo ang mga sundalo.” Si Borrow nagpadayon sa paghubad sa Ebanghelyo ni Lucas ngadto sa pinulongan sa Katsilang Hitano, ug sa 1837 siya gibilanggo tungod sa iyang mga paningkamot!

Sa kataposan, ang bul-og dili na gayod mabangbang pa. Sa 1944 ang Katsilang simbahan mipatik sa iyang unang hubad sa Balaang Kasulatan nga gipasukad sa orihinal nga mga pinulongan​—mga 375 ka tuig human sa hubad ni Casiodoro de Reina. Kini maoy hubad sa Katolikong mga eskolar nga sila si Nácar ug Colunga. Kini gisundan niadtong 1947 pinaagi sa hubad ni Bover ug Cantera. Sukad niadto diha nay nagbahang mga hubad sa Bibliya nga Kinatsila.

Gipasalig ang Kadaogan

Bisan pag ang Kinatsila nga Bibliya sa daghang siglo nakigbisog aron makalahutay, ang gubat sa kataposan nadaog. Ang dakong mga sakripisyo sa maisog nga mga maghuhubad nga sama kang Reina wala gayod makawang. Unsa ka daghan sa mga tawo nga mopalit ug Bibliya karong adlawa ang mohunong sa pagpamalandong sa panahon dihang ang pagbatog usa ka Bibliya gidili?

Karong adlawa, ang Bibliya maoy usa ka labing-himalitang libro sa Espanya ug sa nagasultig-Kinatsilang mga nasod, ug daghang maayong mga hubad ang mabatonan. Lakip niana mao ang Versión Moderna (Modern Version, 1893), nga kanunay nga migamit sa ngalang, Jehová; ang Pauline Edition sa Bibliya (1964), nga migamit sa ngalang Yavé diha sa Hebreohanong Kasulatan; ang Nueva Biblia Española (New Spanish Bible, 1975), nga ikasubong wala mogamit bisan Jehová o Yavé; ug ang Traducción del Nuevo Mundo (New World Translation, 1967), nga gipatik sa Watch Tower Society, nga migamit sa Jehová.

Ang mga Saksi ni Jehova nagaduaw sa mga balay sa minilyong nagasultig-Kinatsilang mga tawo kada semana sa pagtabang kanila sa pagpabili sa Balaang Bibliya​—usa ka basahon nga takos pakamatyan, usa ka basahon nga takos pagakinabuhian. Ngani, ang kasaysayan sa pagpakigbisog sa Kinatsila nga Bibliya aron makalahutay maoy usa ka dugang pamatuod nga “ang pulong sa atong Diyos . . . magpabilin hangtod sa kahangtoran.”​—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 10]

Ang Complutensian Polyglott gihulad ug busa sa kasayon mahimong masusi. (Tan-awa ang panid 8)

[Credit Line]

Sa panugot sa Biblioteca Nacional, Madrid, Espanya