Si Jehova Wala Gayod Mobiya Kanamo
SUMALA SA GIASOY NI NASHO DORI
Ang Mbreshtan maoy usa ka gamay nga balangay sa bukid sa habagatang Albania, nga dili halayo sa Gresya. Natawo ako didto sa 1907. Sa dihang nag-edad ako ug singko anyos, misugod ako pagtungha sa usa ka Gregong tunghaan, apan ang akong pagtungha nahunong sa dihang ang Italyanhong kasundalohan misulong sa Albania panahon sa Gubat sa Kalibotan I. Human sa gubat, mibalik ako pagtungha apan sa Albanian nga pinulongan.
BISAN tuod ang akong mga ginikanan dili kaayo relihiyoso, sila nagsunod sa mga tradisyon sa Albanianhong Ortodoksong Iglesya. Ang uyoan sa akong ginikanan maoy usa ka pari sa Mbreshtan, busa ako nagtrabaho sa simbahan ug nakakita mismo sa nahitabo didto. Ang mga rituwal daw kawang kaayo, ug ang pagkasalingkapaw naghasol kanako.
Sa pagsunod sa lokal nga kustombre, ang akong mga ginikanan nagpili ug usa ka dalaga nga akong minyoan. Si Argjiro maoy gikan sa haduol nga balangay sa Grabova, ug kami naminyo niadtong 1928, sa dihang siya 18 anyos.
Pagkat-on sa Kamatuoran sa Bibliya
Niadtong panahona mireklamo ako bahin sa Ortodoksong Iglesya ngadto sa usa ka ig-agaw nga miduaw gikan sa Tinipong Bansa. “Sa Amerika, duol sa akong balay,” siya mitubag, “adunay grupo sa katawhan nga walay simbahan, apan sila nagtuon sa Bibliya.” Ang ideya nga magtuon sa Bibliya bisan walay simbahan nakadani kanako. Busa ako mihangyo kon makapadala ba siya kanako ug pipila ka literatura sa Bibliya.
Bug-os nakong nalimtan ang among kabildohay hangtod sa mga usa ka tuig sa ulahi sa dihang nadawat nako ang usa ka pakete gikan sa Milwaukee, Wisconsin. Sa sulod mao ang librong The Harp of God sa Albanian ug Ang Bantayanang Torre sa Grego. Akong gipakli sa daklit ang libro ug nakamatikod ug paghisgot sa matuod nga iglesya. Kadto nakapapikal kanako. ‘Dili ko buot nga moapil sa usa ka iglesya,’ matod ko sa akong kaugalingon. Busa wala nako basaha sa bug-os ang libro.
Sa 1929, miduyog ako sa militar ug gipadala sa siyudad sa Tiranë, ang kabisera sa Albania. Didto akong nahibalag si Stathi Muçi, kinsa nagbasa sa usa ka Gregong Bibliya. “Mosimba ka ba?” ako nangutana. “Dili,” siya mitubag. “Ako mibiya sa iglesya. Ako usa sa Internasyonal nga mga Estudyante sa Bibliya.” Ang laing sundalo ug ako mitambong sa usa ka miting uban kang Stathi pagka-Domingo. Didto akong nakat-onan nga ang matuod nga iglesya dili maoy usa ka tinukod o usa ka relihiyon, kondili kini nalangkoban sa dinihogang mga alagad ni Kristo. Niadtong tungora nasabtan nako kon unsay gipasabot sa The Harp of God.
Si Nasho Idrizi ug Spiro Vruho mipauli sa Albania gikan sa Tinipong Bansa sa tungatunga sa katuigang 1920 ug nagpakaylap sa mga kamatuoran sa Bibliya nga ilang nakat-onan didto. Misugod ako pagtambong sa mga tigom sa Tiranë, uban sa pipila ka Estudyante sa Bibliya. Sa wala madugay nahimong dayag kanako nga akong nakaplagan ang organisasyon ni Jehova. Busa sa Agosto 4, 1930, ako nabawtismohan sa haduol nga suba.
Human niadto ako mibalik sa Mbreshtan sa pagpadayon sa akong pagkasapatero. Apan mas hinungdanon, misugod usab ako sa pagpakig-ambit sa uban sa mga kamatuoran sa Bibliya nga akong nakat-onan. Ako silang sultihan: “Si Jesu-Kristo dili sama sa mga imahen sa simbahan. Siya maoy buhi!”
Pagsangyaw Bisan sa Paglutos
Si Ahmed Bey Zogu miilog sa gahom niadtong 1925, naghimo sa iyang kaugalingon nga Haring Zog I sa 1928, ug nagmando hangtod sa 1939. Ang iyang ministro sa tawhanong mga katungod mihatag ug pag-uyon sa among Kristohanong buluhaton. Bisan pa niana, kami may mga suliran. Kadto tungod kay si Musa Juka, ang ministro sa kalihokan sulod sa estado, suod nga nakig-alyansa sa papa sa Roma. Si Juka mimando nga tulo lamang ka relihiyon ang ilhon—Muslim, Ortodokso, ug Romano Katoliko. Ang kapolisan misulay pag-imbargo sa among mga libro ug pagpahunong sa among pagsangyaw, apan wala sila molampos.
Sulod sa katuigang 1930, subsob nakong giduaw ang Berat, usa ka mas dako nga siyudad sa Albania nga gikan niana si Mihal Sveci nagtultol sa among buluhatong pagsangyaw. Among gihikay ang mga panaw sa pagsangyaw latas sa nasod. Kas-a ako gipadala sa lungsod sa Shkodër sulod sa duha ka semana, ug ako nakabilin ug daghang literatura. Sa 1935 usa ka grupo namo nag-abang ug bus aron mosangyaw sa lungsod sa Këlcyrë. Unya usa ka mas dakong panaw alang sa pagsangyaw sa Albania ang gieskedyul alang sa mga lungsod sa Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Pogradec, ug Elbasan. Natapos namo ang panaw sa Tiranë nga tukma sa panahon sa pagsaulog sa Memoryal sa kamatayon ni Kristo.
Ang abiyo sa espirituwal nga pagkaon nakatabang kanamo sa pagpabiling lig-on sa espirituwal, busa wala gayod kami mobati nga biniyaan. Gikan sa 1930 ngadto sa 1939, regular akong nakadawat sa Gregong Bantayanang Torre. Ang akong tumong mao usab ang pagbasa sa Bibliya sulod sa labing menos usa ka oras matag adlaw, nga akong gihimo sulod sa 60 ka tuig una pa mahalap ang akong mata. Karon lang bag-o nga ang entirong Bibliya nahimong mabatonan sa Albanian nga pinulongan, busa ako nalipay nga akong nakat-onan ang Grego sa bata pa. Ang ubang Albanianong mga Saksi niadtong sayong mga katuigan nagtuon usab sa pagbasa ug Grego aron nga sila usab makabasa sa entirong Bibliya.
Niadtong 1938, nabawtismohan si Argjiro. Pagka-1939 pito sa among napulo ka anak ang natawo. Ikasubo, tulo sa among unang pito ka anak namatay sa bata pa sila.
Kalisdanan Panahon sa Gubat sa Kalibotan II
Sa Abril 1939, una pa sa pagsugod sa Gubat sa Kalibotan II, ang Italyanhong Pasistang kasundalohan miatake sa Albania. Wala madugay human niadto ang buluhaton sa mga Saksi ni Jehova gidili, apan ang among gamayng grupo sa mga 50 ka magmamantala sa Gingharian mipadayon sa pagsangyaw. Mga 15,000 sa among mga libro ug mga pulyeto giimbargo ug gidaot sulod sa Gubat sa Kalibotan II.
Si Jani Komino may dakong bodega alang sa mga literatura nga konektado sa iyang balay. Sa dihang ang Italyanhong kasundalohan nasayod nga ang mga libro giimprinta sa Tinipong Bansa, sila napikal. “Kamo mga propagandista! Ang Tinipong Bansa maoy batok sa Italya!” sila miingon. Ang masibotong batan-ong managsoong lalaki nga si Thomai ug Vasili Cama gidakop, ug sa dihang nahibaloan nga ang mga libro nga ilang gipanagtag naggikan kang Komino, siya usab gidakop. Sa wala madugay gipatawag ako sa kapolisan aron sukitsukiton.
“Nakaila ka ba niining mga tawhana?” sila nangutana.
“Oo,” ako mitubag.
“Nagtrabaho ka ba uban kanila?”
“Oo,” ako mitubag. “Kami mga Saksi ni Jehova. Dili kami batok sa mga kagamhanan. Kami maoy neyutral.”
“Nanagtag ka ba niining maong literatura?”
Sa dihang mitubag ako ug oo, ila akong giposasan, ug ako nabilanggo sa Hulyo 6, 1940. Didto ako miduyog sa lain pang lima gikan sa akong balangay—si Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, ug ang managsoong Cama. Samtang didto sa bilanggoan nahibalag namo ang tulo pa ka laing mga Saksi—si Gori Naçi, Nikodhim Shyti, ug Leonidas Pope. Kaming siyam ngatanan naghuot sa usa ka 1.8 por 3.7 metros nga selda!
Tapos sa pipila ka adlaw, duyog kaming gikadenahan ug gidala sa siyudad sa Përmet. Tulo ka bulan sa ulahi gibalhin kami sa bilanggoan sa Tiranë ug gipriso sulod sa dugang walo ka bulan nga walay bista.
Sa kataposan, miatubang kami sa usa ka korte militar. Si Brader Shyti ug ako gihukmang mabilanggo sa 27 ka bulan, si Brader Komino 24 ka bulan, ug ang uban gibuhian tapos sa 10 ka bulan. Gibalhin kami sa Gjirokastër nga bilanggoan, diin si Brader Gole Flloko mitabang nga makagawas kami sa 1943. Human niadto ang among pamilya mipuyo sa siyudad sa Përmet, diin nahimo akong magtatan-aw sa gamayng kongregasyon.
Bisan tuod ang among buluhaton gidili ug ang Gubat sa Kalibotan II miulbo sa mga nasod libot kanamo, kami mipadayon sa pagbuhat kutob sa among maarangan sa pagtuman sa among komisyon sa pagsangyaw sa mensahe sa Gingharian. (Mateo 24:14) Sa 1944 15 ka Saksi ang gibilanggo. Bisan pa niana, sulod nianang malisod nga mga panahon, wala gayod kami mobati nga gibiyaan ni Jehova.
Gisulayan sa Isyu sa Neyutralidad
Bisan tuod natapos ang gubat sa 1945, ang among mga kalisdanan mipadayon ug misamot pa gani. Ang pinugsanay nga pagbotar gipatuman panahon sa piniliay sa Disyembre 2, 1946. Si bisan kinsang mangahas sa pagdumili giisip nga kaaway sa Estado. Kadtong didto sa among kongregasyon sa Përmet misugod pagpangutana, “Unsay angay natong buhaton?”
“Kon kamo mosalig kang Jehova,” ako mitubag, “dili kamo kinahanglang mangutana kanako kon unsay buhaton. Nasayod na kamo nga ang katawhan ni Jehova maoy neyutral. Sila dili bahin sa kalibotan.”—Juan 17:16.
Miabot ang adlaw sa piniliay, ug ang mga delegado sa kagamhanan miabot sa among balay. Sila kalmadong misugod, “Oh, mangape ta ug mag-estoryahay. Nasayod ba kamo kon unsang adlawa karon?”
“Oo, karong adlawa ginahimo ang piniliay,” ako mitubag.
“Mas maayong magdali kamo, o kon dili maulahi kamo,” usa ka opisyal miingon.
“Wala, wala akoy planong moadto. Ang among boto maoy alang kang Jehova,” ako mitubag.
“O sige, nan dali ug botar para sa kaatbang.”
Ako misaysay nga ang mga Saksi ni Jehova maoy bug-os nga neyutral. Sa dihang nahibaloan pag-ayo ang among baroganan, mas dakong pagpit-os ang gipahamtang kanamo. Gibaoran kami nga mohunong sa pagtigom, busa misugod kami sa pagtigom nga tinago-tago.
Pagpauli sa Among Pinuy-anang Balangay
Sa 1947 ang akong pamilya ug ako mibalik sa Mbreshtan. Wala madugay human niadto, sa bugnaw nga hapon sa Disyembre, gipatawag ako sa opisina sa Sigurimi (sekreta). “Nasayod ka ba kon nganong gipatawag ko ikaw?” nangutana ang polis.
“Sa akong hunahuna kana tungod kay nakadungog ka ug mga sumbong batok kanako,” ako mitubag. “Apan ang Bibliya nag-ingon nga ang kalibotan magdumot kanamo, busa ang mga sumbong dili makapatingala kanako.”—Juan 15:18, 19.
“Ayaw paghisgot ug Bibliya kanako,” siya misingka. “Bun-ogon ko ikaw pag-ayo.”
Ang polis ug ang iyang mga tawo mibiya apan gibaoran ako nga motindog sa kabugnaw sa gawas. Pagkataudtaod gipasulod ako pag-usab sa iyang opisina ug nagbaod kanako nga mohunong sa paghimo ug mga tigom sa among balay. “Pila bay nagpuyo sa inyong balangay?” siya nangutana.
“Usa ka gatos ug kaluhaan,” ako miingon.
“Unsay ilang relihiyon?”
“Albanianhong Ortodokso.”
“Ug ikaw?”
“Ako usa sa mga Saksi ni Jehova.”
“Usa ka gatos ug kaluhaan ka tawo ang nagsubay sa usa ka dalan ug ikaw nagsubay sa lain?” Dayon gisugo ko niya sa pagdagkot ug mga kandila sa simbahan. Sa dihang ako miingon nga dili ko mobuhat niana, siya misugod pagbunal kanako ginamit ang usa ka kahoy. Ala una na sa buntag sa dihang ako sa kataposan gibuhian.
Giputol ang Suplay sa Literatura
Human matapos ang Gubat sa Kalibotan II, misugod na usab kami sa pagdawat sa Ang Bantayanang Torre pinaagi sa koreyo, apan ngadtongadto ang mga magasin wala na ihatod. Unya, usa ka gabii sa alas diyes, ako gipatawag sa mga sekreta. “Usa ka Gregong magasin ang miabot,” ako giingnan, “ug buot namo nga isaysay nimo kon bahin kana sa unsa.”
“Dili kaayo ko sinati sa Grego,” ako miingon. “Ang akong silingan mas nakahibalo niana. Tingali makatabang siya kaninyo.”
“Dili, buot namong isaysay mo kini,” matod sa usa ka polis samtang mihulbot siya ug pila ka Gregong mga kopya sa Ang Bantayanang Torre.
“Oh, ako kini!” ako misinggit. “Siyempre, ikasaysay ko kini. Abi ninyo, kining mga magasina naggikan sa Brooklyn, New York. Mao kanay nahimutangan sa hedkuwarter sa mga Saksi ni Jehova. Ako usa sa mga Saksi ni Jehova. Apan morag nasayop sila sa adres. Kining mga magasina angay untang ipadala kanako, dili kaninyo.”
Dili nila ihatag kanako ang mga magasin, ug sukad niadtong panahona hangtod sa 1991, kapin sa 40 ka tuig sa ulahi, wala kami makadawat ug bisan unsang literatura sa Bibliya sa Albania. Sulod niadtong mga tuiga, kami mipadayon sa pagsangyaw, nga naggamit lamang sa among mga Bibliya. Mga 20 ka Saksi ang nabilanggo sa 1949; ang uban may lima-ka-tuig nga mga sentensiya.
Misamot ang mga Kalisdanan
Sa katuigang 1950, ang mga tawo gibaoran nga magdala ug mga dokumento nga magpakita nga sila nagpaluyo sa militar. Apan ang mga Saksi ni Jehova midumili sa pagdala sa maong mga dokumento. Tungod niini, si Brader Komino ug ako migugol ug laing duha ka bulan sa prisohan.
Sulod sa panahon nga ang Estado mitugot sa paglungtad sa pipila ka relihiyon, kami may usa ka sukod sa kagawasan. Hinunoa, niadtong 1967 gidili ang tanang relihiyon, nga opisyal nga naghimo sa Albania nga bug-os ateyistikong nasod. Ang mga Saksi mipadayon sa pagsulay sa pagtigom, apan nahimo kadtong lisod kaayo. Ang uban kanamo nagtahi ug linain nga bulsa sa layning sa among dyaket aron makatago kami ug usa ka gamay nga Bibliya. Unya moadto kami sa uma aron basahon kana.Ang mga Saksi sa Tiranë nasakpan, ug tulo ang gihukmang abilanggo sulod sa lima ka tuig sa halayong mga kampo sa silot nga trabaho. Ingong resulta, nag-antos ang ilang mga pamilya. Kaming nagpuyo sa gagmay, nahilit nga mga balangay wala ipadala tungod kay wala kami isipa nga usa ka seryosong hulga. Apan ang among neyutralidad mitultol sa pagkuha sa among mga ngalan gikan sa listahan niadtong makadawat ug pagkaon. Busa, ang kinabuhi maoy lisod kaayo. Dugang pa, duha pa ka anak namo ang namatay. Apan wala gayod kami mobati nga gibiyaan ni Jehova.
Ang kahadlok maoy kaylap sa Albania. Ang tanan gibantayan, ug ang mga sekreta nagsulat ug mga taho bahin kang bisan kinsa nga mangahas sa pagpahayag ug hunahuna nga lahi nianang sa nagamandong partido. Busa mabinantayon kaayo kami bahin sa paghimog sinulat nga mga taho bahin sa among mga kalihokan. Dili kami makatigom alang sa espirituwal nga pagdasigay diha sa mga grupo nga mas daghan sa duha o tulo. Sa gihapon, kami wala mohunong sa pagsangyaw.
Sa paningkamot nga ipahinabo ang kalibog taliwala sa mga igsoon, ang mga sekreta nagpakaylap ug tabi nga ang usa ka iladong Saksi sa Tiranë maoy usa ka espiya. Kini nagpahinabo sa pipila nga mawad-an ug pagsalig ug medyo nagbungkag sa among panaghiusa. Tungod kay walay bisan unsang bag-ong literatura sa Bibliya ug walay kontak sa makitang organisasyon ni Jehova, ang pipila gidaog sa kahadlok.
Dugang pa, ang mga awtoridad nagpakaylap sa tabi nga si Spiro Vruho, usa ka tinahod kaayong Kristohanong ansiano sa Albania, naghikog. “Abi ninyo,” sila miingon, “bisan si Vruho miangka.” Sa ulahi nahimong tin-aw nga si Brader Vruho sa pagkatinuod gipatay.
Pagka-1975, si Argjiro ug ako mipuyo uban sa among anak lalaki sa Tiranë sulod sa pipila ka bulan. Panahon sa piniliay, ang mga awtoridad sa siyudad nagpit-os kanamo pinaagi sa paghulga: “Kon dili mo mobotar, kuhaan namog trabaho ang inyong anak lalaki.”
“Diha na niining trabahoa ang akong anak lalaki sulod sa 25 ka tuig,” ako mitubag. “Kamo may detalyadong personal nga mga rekord bahin kaniya ug sa iyang pamilya. Wala ako mobotar sulod sa 40 ka tuig. Kining maong impormasyon kasagarang anaa sa mga rekord sa trabahante. Kon wala pa, nan dili hapsay ang inyong rekord. Kon anaa kana sa inyong mga rekord, nan dili kamo maunongon sa partido pinaagi sa pagtugot kaniya sa pagtrabaho sulod sa daghan kaayong katuigan.” Sa pagkadungog niini, ang mga awtoridad miingon nga kon mobalik kami sa Mbreshtan, dili na nila ipadayon ang isyu.
Dagkong mga Kausaban
Sa 1983 mibalhin kami gikan sa Mbreshtan ngadto sa siyudad sa Laç. Wala madugay human niadto, sa 1985, namatay ang diktador. Nagmando siya sukad niadtong unang pinugsanay nga piniliay niadtong 1946. Ngadtongadto, ang iyang estatuwa, nga nagbuntaog sa pangunang plasa sa Tiranë, ug nianang kang Stalin gigun-ob.
Sulod sa mga dekada sa pagdili sa among kalihokan, daghang Saksi ang linuog nga gitratar, ug ang uban gipamatay. Giingnan sa usa ka tawo ang pipila ka Saksi diha sa karsada: “Sa panahon sa mga Komunista, kaming tanan mibiya sa Diyos. Ang mga Saksi lamang ni Jehova ang nagpabiling matinumanon kaniya bisan pa sa mga pagsulay ug kalisdanan.”
Samtang dugang kagawasan ang gihatag, siyam ang mitaho ug kalihokan sa Kristohanong ministeryo sa Hunyo 1991. Sa Hunyo 1992, usa ka bulan human tangtanga ang pagdili, 56 ang nakig-ambit sa buluhatong pagsangyaw. Sayosayo pa nianang tuiga nalipay kami pag-ayo nga dihay 325 nga mitambong sa Memoryal sa kamatayon ni Kristo. Sukad niadto ang gidaghanon sa nagsangyaw miuswag ngadto sa kapin sa 600, ug ang total nga 3,491 ang mitambong sa Memoryal sa Abril 14, 1995! Sa di pa dugayng katuigan usa ka dili-mabatbat nga kalipay alang kanako ang pagkakita sa daghang batan-on nga nadugang sa among mga kongregasyon.
Si Argjiro nagpabiling matinumanon kang Jehova ug nagmaunongon kanako niining tanang katuigan. Samtang nabilanggo ako o nagbiyahe sa buluhatong pagsangyaw, mapailobon siyang nag-atiman sa mga panginahanglan sa among pamilya nga walay reklamo. Usa sa among mga anak lalaki ug iyang asawa nabawtismohan sa 1993. Naghimo kana kanamong malipayon kaayo.
Dapig Lamang sa Gingharian sa Diyos
Nahimuot ako sa pagkakita sa organisasyon ni Jehova sa Albania nga nahiusa kaayo ug nagpahimulos ug espirituwal nga kauswagan. Gibati nako nga sama sa edaran nga Simeon sa Jerusalem kinsa sa wala pa siya mamatay gitugotan sa bililhong pribilehiyo nga makakita sa dugay-nang-gisaad nga Mesiyas. (Lucas 2:30, 31) Karon sa dihang pangutan-on ako kon unsang matanga sa kagamhanan ang akong pilion, ako moingon: “Ako mopili dili sa Komunismo ni sa kapitalismo. Dili mahinungdanon kon ang mga tawo o ang Estado maoy manag-iya sa yuta. Ang mga kagamhanan maghimog mga karsada, magpadangat sa elektrisidad sa lagyong mga balangay, ug magtagana ug usa ka sukod sa kahusay. Apan, ang kagamhanan ni Jehova, ang iyang langitnong Gingharian, mao lamang ang bugtong sulbad sa malisod nga mga suliran nga giatubang sa Albania maingon man sa tibuok kalibotan.”
Ang ginahimo sa mga alagad sa Diyos sa tibuok yuta nga pagsangyaw mahitungod sa Gingharian sa Diyos dili buluhaton ni bisan kinsang tawo. Kini maoy buluhaton sa Diyos. Kita iyang mga alagad. Bisan tuod daghan kamig mga kalisdanan sa Albania ug dugay nang walay komunikasyon sa makitang organisasyon ni Jehova, wala gayod kami niya biyai. Ang iyang espiritu dinha kanunay. Siya naggiya kanamo sa matag lakang diha sa dalan. Nakita nako kini sa tibuok kong kinabuhi.