SIRYA
Ang utlanan niini nga rehiyon sa S mao ang Mesopotamia, sa K mao ang Kabukiran sa Lebanon, sa A mao ang Kabukiran sa Taurus, sa H mao ang Palestina ug ang Desyerto sa Arabia. Kini nga rehiyon gitawag ug Aram sa Hebreohanong Kasulatan. Dili kaayo tino ang mga utlanan niini sanglit sagad nga dili solido ug dili permanente ang impluwensiya ug pagdominar sa Sirya niining dapita.
Sa Patriarkanhong Kapanahonan. Sa patriarkanhong kapanahonan ang atong mabatonan lamang nga mga rekord sa Bibliya bahin sa mga Siryanhon maoy labot sa mga panghitabo palibot sa Haran bahin sa mga kinabuhi sa banay ni Rebeca, sa iyang amahan nga si Betuel ug sa iyang igsoong lalaki nga si Laban nga parehong gihubit nga mga Siryanhon, o sa literal, mga Aramaeanhon. (Gen 25:20; 28:5; 31:20, 24) Si Jacob gihubit ingong “usa ka Siryanhon nga nagkahanaw” tungod kay siya mipuyo ug 20 ka tuig sa dapit palibot sa Haran. Didto siya nakigminyo sa duha ka anak nga babaye ni Laban ug nanganak ug mga anak nga lalaki ug babaye; siya nag-antos usab sa pag-alagad kang Laban. Dugang pa, ang inahan ni Jacob maoy usa ka Siryanhon.—Deu 26:5; Gen 31:40-42; Os 12:12.
Yugto sa mga Maghuhukom. Sa yugto sa mga Maghuhukom sa dihang ang mga Israelinhon mitalikod sa pagsimba kang Jehova, gisakop sila sa Siryanhong hari nga si Cusan-risataim sulod sa walo ka tuig. (Huk 3:7-10) Dihay panahon usab nga kusganon kaayo ang impluwensiya sa Sirya nga tungod niana ang Israel naaghat sa pagsimba sa mga diyos sa Sirya lakip sa ubang paganong mga bathala niini.—Huk 10:6.
Yugto sa mga Hari sa Israel ug sa Juda. Sukad ug human mahimugso ang monarkiya sa Israel, ang Sirya nahimong aktibo kaayo sa militaryong paagi, ug latas sa tibuok kasaysayan sa amihanang gingharian, nagpadayon ang mga panagbangi niining duha. Ang unang hari sa Israel nga si Saul nakiggubat batok sa Siryanhong mga hari sa Zoba. (1Sa 14:47) Si David, sa dihang nahimong hari, nagpahamtang ug dakong kapildihan sa kasundalohan sa Siryanhon nga si Haring Hadadezer. Sa samang panahon daghang bulawan, plata, ug tumbaga ang gipanguha ug gibalaan alang kang Jehova. Si David nagtukod usab ug mga garison didto sa Damasco ug nagpugos sa mga Siryanhon sa pagbayad ug tributo. (2Sa 8:3-12; 1Cr 18:3-8) Sa ulahi, kapin sa 30,000 ka mersenaryong kasundalohan sa Sirya kinsa gisuholan sa mga Ammonhanon, inay nga makig-away, mikalagiw sa atubangan sa mga Israelinhon. Apan, human ipadala ang dugang Siryanhong kasundalohan, misunod niini ang usa ka pagpakiggubat batok sa Israel ug ang mga Siryanhon nakaagom ug dakong kapildihan, nga tungod niana sila nakigdait sa Israel.—2Sa 10:6-19; 1Cr 19:6-19.
Human niini, ang usa ka Siryanhong rebelde nga ginganlag Rezon, kinsa mikalagiw gikan kang Hadadezer, naghimo sa iyang kaugalingon nga hari sa Damasco ug nahimong usa ka magsusukol sa Israel sa tanang adlaw ni Solomon. (1Ha 11:23-25) Tungod niini nga mga panghitabo, ang Damasco nahimong labing prominenteng siyudad sa Sirya ug dugayng giila ingong “ang ulo sa Sirya,” nga batok sa maong nasod gipunting ang mga pahayag ni Jehova.—Isa 7:8; 17:1-3; Am 1:5.
Human mabahin ang gingharian sa Israel. Ang Biblikanhong kasaysayan bahin sa mga Siryanhon human mamatay si Solomon ug mabahin ang iyang gingharian, sa kinadak-ang bahin, nag-asoy kanato mahitungod sa ilang mga kalamposan ug mga kapakyasan sa ilang mga pagpakiglabot sa mga Israelinhon sa amihanan ug sa habagatang mga gingharian. Ang detalyadong mga hitabo gihisgotan ingong nahitabo panahon sa paghari ni Asa (1Ha 15:18-20; 2Cr 16:2-4, 7), Ahab (1Ha 20:1-34; 22:3, 4, 29-35; 2Cr 18:10, 28-34), Jehoram sa Israel (2Ha 6:24–7:16; 8:28, 29; 9:14b, 15; 2Cr 22:5, 6), Jehoas sa Juda (2Ha 12:17, 18; 2Cr 24:23, 24), Jehoahaz (2Ha 13:3-7, 22), Jehoas sa Israel (2Ha 13:14-19, 24, 25), Jotam (2Ha 15:37, 38), Ahaz (2Ha 16:5-9; 2Cr 28:5; Isa 7:1-8; 9:12), ug Jehoiakim (2Ha 24:2). Talagsaon gayod, nga angayang hisgotan, nga sulod sa ‘tulo ka tuig walay gubat tali sa Sirya ug sa Israel.’—1Ha 22:1.
Ang manalagna ni Jehova nga si Eliseo nakiglabot sa mga Siryanhon sa pipila ka higayon; pananglitan, iyang giayo sa sanla ang Siryanhong pangulo sa kasundalohan nga si Naaman (2Ha 5:1-20), ug iyang gibutyag kang Hazael nga siya mahimong hari sa Sirya puli sa iyang agalong si Ben-hadad II. (2Ha 8:7-15) Sa laing higayon, sa dihang ang Dotan gilibotan sa usa ka pundok sa mga Siryanhon aron sa pagdakop kang Eliseo, ang manalagna unang mihangyo sa Diyos nga hampakon sila sa usa ka matang sa pagkabuta, ug dayon iyang gidala sila ngadto sa Samaria, diin gipasig-uli ang ilang panan-aw; dayon iya silang gipakaon ug gipapauli. (2Ha 6:8-23) Alang sa dugang mga detalye bahin niining maong mga kasinatian sa mga Siryanhon uban sa manalagna, tan-awa ang artikulong ELISEO.
Ang mga Siryanhon maoy mga Semihanon, suod nga kadugo ug mga kaubanan sa mga Israelinhon. Apan sa ikawalong siglo W.K.P. dako na kaayo ang kalainan tali sa ilang mga pinulongan nga tungod niana ang ordinaryong Hudiyo dili na makasabot ug Aramaiko. (2Ha 18:26-28; Isa 36:11, 12; tan-awa ang ARAMAIKO [Ang Pinulongan].) Dugang pa, dako kaayo ug kalainan ang relihiyon sa mga Siryanhon nga magsisimba sa daghang diyos ug ang relihiyon sa mga Hudiyo, ug sa panahon lamang nga nahimong apostata ang mga Hudiyo nga gitugotan ang pagsimba sa Siryanhong mga diyos diha sa yuta sa Israel.—Huk 10:6; 2Ha 16:10-16; 2Cr 28:22, 23.
Sa Unang Siglo K.P. Ang Sirya sa panahon sa mga apostoles mao ang Romanhong lalawigan nga gidugang ni Pompey sa imperyo niadtong 64 W.K.P. Kini nga lalawigan naglangkob sa dakong bahin sa karaang teritoryo sa Sirya. Ang gobernador sa Sirya nagdumala usab sa tibuok Palestina. Sa panahon sa pagkatawo ni Jesus, ang Sirya gimandoan ni Gobernador Quirinio, ang legado ni Emperador Agusto, kansang pinuy-anan didto sa kaulohan sa lalawigan ug maoy ikatulong kinadak-ang siyudad sa Imperyo sa Roma, ang Antioquia, nga nahimutang daplin sa Suba sa Orontes. (Luc 2:1, 2) Gihimo ni Jesus ang iyang ministeryo diha lamang sa sentro sa Palestina, apan ang mga taho bahin sa iyang kahibulongang mga milagro nakaabot “sa tibuok Sirya.”—Mat 4:24.
Sa dihang ang mga Kristohanon sa Jerusalem nagkatibulaag tungod sa paglutos human sa pagbato kang Esteban, ang pipila kanila nagdala sa maayong balita ngadto sa kaulohan sa Sirya, ang Antioquia. Una, ang mga Hudiyo didto nakadungog sa mensahe, ug dayon kadtong sa ubang nasodnong mga pundok nakadungog usab. Si Bernabe ug Pablo nakatabang ug dako sa pagpalig-on sa kongregasyon sa Antioquia. Didto niining siyudad sa Sirya nga ‘ang mga tinun-an pinaagi sa pagtultol sa Diyos unang gitawag nga mga Kristohanon.’—Buh 11:19-26; Gal 1:21.
Sa mga tuig 46 K.P., sa dihang nahitabo ang dakong gutom sa paghari ni Emperador Claudio, ang mga Kristohanon sa sulod ug sa palibot sa Antioquia nagpadalag hinabang ingong pag-alagad ngadto sa ilang mga igsoon sa Jerusalem pinaagi kang Bernabe ug Pablo. (Buh 11:27-30) Ang sulat bahin sa pagtuli nga gipadala sa mga apostoles ug sa mga ansiyano sa Jerusalem sa partikular maoy alang sa mga kongregasyon sa Antioquia, Sirya, ug Cilicia (usa ka silingan nga rehiyon). (Buh 15:23) Sulod sa katuigan nga si Pablo mipanaw sa daghang lugar ingong usa ka misyonaryo, iyang gihimo ang Antioquia sa Sirya nga iyang paulianan.—Buh 15:40, 41; 18:18; 20:3; 21:3; Gal 2:11.