KASUNDALOHAN, PANON

Usa ka dakong hugpong sa mga tawo nga giorganisar ug gibansay alang sa pagpakiggubat diha sa mamala. Ang komon nga Hebreohanong termino alang sa “kasundalohan” (tsa·vaʼʹ) kasagarang gigamit maylabot sa tawhanon nga armadong mga puwersa (Num 1:3), apan kini gihubad nga “panon” kon magtumong sa espiritung mga linalang sa mga langit (1Ha 22:19) ug sa pisikal nga mga butang sa langit. (Deu 4:19) Ang Hebreohanong chaʹyil, nga dayag nga naggikan sa lintunganayng pulong nga nagkahulogang “mohangtod” (Job 20:21), gigamit sa pagtumong sa “kasundalohan” ug sa “pangkombateng puwersa” (2Sa 8:9; 1Cr 20:1), apan kini nagkahulogan usab ug “katakos; kusog; pagkatakos; bahandi.” (1Cr 9:13; Deu 33:11; Pr 31:29; Isa 8:4; Eze 28:4) Ang Hebreohanong gedhudhʹ nagkahulogang “pundok sa mga bandido” o “mga kasundalohan.” (2Sa 22:30; 2Cr 25:9) Sa upat ka Gregong mga termino nga naghisgot sa kasundalohan, o panon, diha sa Kasulatan, ang tulo (stra·ti·aʹ, straʹteu·ma, ug stra·toʹpe·don) naggikan sa Gregong lintunganayng pulong nga stra·tosʹ, nga pangunang nagtumong sa nagkampong kasundalohan, nga lahi sa kasundalohan nga anaa sa mga talay sa panggubatan. Ang stra·toʹpe·don, nga adunay ideya nga peʹdon (yuta), tukmang gihubad nga “nagkampong kasundalohan.” (Luc 21:20) Ang Gregong termino nga pa·rem·bo·leʹ (gikan sa pa·raʹ [kilid] ug balʹlo [labay]) sa literal nagtumong sa pagpakatag o paghan-ay sa mga sundalo alang sa panaggubat. Kini mahimong magkahulogan ug “kasundalohan,” “kuwartel sa mga sundalo,” o “kampo.”​—Heb 11:34; Buh 21:34; Pin 20:9.

Sukad sa panahon ni Abraham, ang una-Kristohanong mga alagad ni Jehova nalangkit sa armadong pagpakiggubat. Human bihaga sa Elamihanong si Kedorlaomer ug sa iyang mga kaalyado ang pag-umangkon ni Abraham nga si Lot ug ang iyang panimalay, si Abraham nagtigom sa iyang kasundalohan nga gilangkoban sa “binansay nga mga tawo, tulo ka gatos ug napulog-walo ka ulipon,” ug uban sa iyang silingang mga kaabin migukod kanila hangtod sa Dan, mga 200 km (120 mi) sa AAS. Dayon iyang gibahinbahin ang mga puwersa ug miatake sa kagabhion, usa ka estratehiya nga kanunayng gigamit sa kapanahonan sa Bibliya.​—Gen 14:13-16.

Israelinhon. Ang nasod sa Israel, kapin sa 400 ka tuig sa ulahi, nagdali sa pagbiya sa Ehipto, apan organisado kaayong “nahan-ay alang sa gubat,” lagmit sama sa lima-ka-bahin nga kasundalohan nga gilangkoban sa pangunang hugpong sa kasundalohan nga adunay bantay sa unahan, sa luyo, ug sa duha ka kilid. (Ex 6:26; 13:18) Ang migukod nga Ehiptohanong kasundalohan gilangkoban sa “unom ka gatos ka piniling karo ug tanang uban pang mga karo sa Ehipto.” Ang matag karo sagad may sakay nga tulo ka tawo, ang usa maoy maggiya sa mga kabayo ug ang duha mao ang makig-away, nga lagmit maoy mga magpapana, sanglit ang pana maoy pangunang pang-atake nga hinagiban sa mga Ehiptohanon. Ang mga mangangabayo mag-uban kanila. (Ex 14:​7, 9, 17) Sumala kang Josephus (Jewish Antiquities, II, 324 [xv, 3]), ang mga Hebreohanon “gigukod sa 600 ka karo uban sa 50,000 ka mangangabayo ug sa dakong panon sa mga sundalo nga nagbaktas nga may gidaghanon nga 200,000.”​—Tan-awa ang LUYOLUYO SA KOMANDANTE.

Wala madugay human sa Pagpanggula, ang mga Israelinhon mihimo sa ilang unang pagpakiggubat ingong gawasnon nga katawhan. Ang mga Amalekanhon miatake kanila didto sa Repidim, sa rehiyon sa Bukid sa Sinai. Sa sugo ni Moises, gitigom pagdali ni Josue ang kasundalohan. Ang gubat milungtad halos sa tibuok adlaw, ug bisan tuod sila walay kasinatian sa pagpakiggubat, si Jehova naghatag ug kadaogan sa Israel.​—Ex 17:8-14.

Mga usa ka tuig human sa Pagpanggula, giihap kadtong mahimo nang magsundalo, mga lalaki nga 20 anyos ang kagulangon ug pataas. Ang naihap miabot ug 603,550. (Num 1:1-3, 45, 46) Ang samang pag-ihap nga gihimo sa hinapos na ang panaw didto sa kamingawan nagpakita nga ang gidaghanon sa kasundalohan mius-os ug diyutay ngadto sa 601,730. (Num 26:​2, 51) Ang mga Levihanon wala paapila sa pagsundalo, busa wala sila ilakip niini nga pag-ihap apan giihap nga bulag.​—Num 1:47-49; 3:14-39; 26:​57, 62.

Mga eksepsiyon. Gawas sa tribo ni Levi, gihatag kini nga mga eksepsiyon sa pag-alagad sa kasundalohan: (1) ang tawong “nakatukod ug bag-ong balay ug wala pa makapainagurar niini”; (2) ang tawong “nakatanom ug parasan ug wala pa makapahimulos niini”; (3) ang tawong “sinayoran sa usa ka babaye ug wala pa makapangasawa kaniya”; (4) ang tawong nagminyo ‘dili mogula sa pagpakiggubat, apan magpadayon nga gawasnon diha sa iyang balay sulod sa usa ka tuig’; (5) ang tawong “mahadlokon ug mahuyang sa kasingkasing.”​—Deu 20:5-8; 24:5.

Mga kahikayan sa pagsundalo human masakop ang Canaan. Human makapuyo ang kadaghanan didto sa Canaan diyutay na lamang ang panginahanglan nga magbaton ug dakong kasundalohan; ang ginagmayng mga gubat diha sa mga utlanan sagad atubangon sa lokal nga mga tribo nga nalangkit. Sa dihang gikinahanglan ang pagtigom sa usa ka mas dakong nahiusa nga panon sa mga manggugubat gikan sa ubay-ubayng mga tribo, si Jehova nagpatindog ug mga Maghuhukom nga maoy magmando. Ang panawagan sa pagpakiggubat gihimo sa lainlaing paagi: mga timailhan pinaagig pagbudyong sa trompeta, mga mensahero, o mga ilhanan nga gipadala aron sa pagdasig sa mga manggugubat sa pagpakig-away.​—Num 10:9; Huk 3:27; 6:35; 19:29; 1Sa 11:7.

Mopatim-aw nga ang mga manggugubat mao ang magtagana sa ilang kaugalingong mga hinagiban: mga espada, bangkaw, igpalantig, lambuyog, busogan, ug mga pana. Sila usab ang sagad nga magtagana sa ilang kaugalingong pagkaon; busa si Jese nagpadalag pagkaon alang sa iyang mga anak nga diha sa kasundalohan ni Saul. (1Sa 17:​17, 18) Apan, dihay usa ka kahimtang nga 10 porsiyento sa mga boluntaryo ang gipinig aron sa pagkuhag pagkaon alang sa ilang mga kauban.​—Huk 20:10.

Tungod sa presensiya ni Jehova diha sa kampo sa Israel, ang mga sundalo kinahanglang balaan ug hinlo sa seremonyal nga paagi. (Deu 23:9-14) Sanglit ang pagpakigsekso naghimo sa usa ka tawo nga mahugaw hangtod sa pagkaugma, ubos sa Balaod, si David ug Urias maampingong naglikay sa pakigsekso samtang nagbuhat sa katungdanan. (Lev 15:16-18; 1Sa 21:1-6; 2Sa 11:6-11) Ang kasundalohan sa paganong mga nasod sagad naglugos sa mga babaye sa nailog nga mga siyudad, apan wala kini buhata sa nagmadaogong kasundalohan sa Israel. Ngani kinahanglang palabyon pa nila ang usa ka bulan una pa sila makigminyo sa usa ka nabihag nga babaye.​—Deu 21:10-13.

Ang bug-os nga kadaogan sa Israel nag-agad kang Jehova, bisan pa niana ang maayong pagdumala sa kasundalohan gikinahanglan. Kini nga responsibilidad gisangon diha sa gitudlong mga opisyal ug mga pangulo sa mga linibo ug sa mga ginatos. Gitudlo ang mga saserdote aron sa pagdasig ug sa paghatag ug pagtultol ug determinasyon sa mga pagpakiggubat. (Num 31:​6, 14; Deu 20:2-4, 9) Sa mga adlaw sa mga Maghuhukom, ang usa nga gipili ni Jehova mao ang personal nga manguna sa kasundalohan diha sa pagpakiggubat. Ang maghuhukom usab ang magplano ug mga taktika ug mga estratehiya. Siya mag-organisar sa iyang kasundalohan sa lainlaing mga paagi: pagbahin sa kasundalohan ngadto sa mga yunit (sagad tulo), kalit nga pag-atake, pagbanhig, harongay nga pag-atake, pag-ilog sa tabokanang mga bahin sa suba, ug uban pa.​—Jos 8:9-22; 10:9; 11:7; Huk 3:28; 4:​13, 14; 7:16; 9:43; 12:5.

Ilalom sa monarkiya. Kay wala makontento sa teokratikanhong kahikayan ubos sa mga Maghuhukom, buot sa mga tawo nga “mahisama sa tanang kanasoran,” nga adunay hari nga mogula una kanila ug makigsangka sa ilang mga gubat. (1Sa 8:20) Apan, si Samuel nagpasidaan kanila nga ang maong hari dili makig-away nga mag-inusara; iyang kuhaon ang ilang mga anak nga lalaki “ug magbutang kanila ingong iyaha diha sa iyang mga karo ug uban sa iyang mga mangangabayo, ug ang pipila magdagan nga mag-una sa iyang mga karo.” (1Sa 8:​11, 12; tan-awa ang MAGDADAGAN.) Ang hari mao ang pangulong komandante, uban ang pangulo sa kasundalohan nga ikaduha sa awtoridad.​—1Sa 14:50.

Ang gidaghanon ug kusog sa kasundalohan ni Saul magkalahi sumala sa mga panginahanglan. Sa usa ka okasyon siya mipilig 3,000 ka lalaki, nga ang 1,000 maoy ubos sa pagmando sa iyang anak nga si Jonatan. (1Sa 13:2) Sa laing pagpakiggubat 330,000 ang gitigom. (1Sa 11:8) Apan kon itandi sa sinangkapan kaayo sa hinagiban nga kasundalohan sa mga Filistehanon, kinsa, sumala sa Masoretikong teksto, makahimo sa pagtigom ug 30,000 ka karo, 6,000 ka mangangabayo, ug “katawhan nga sama sa balas . . . ang gidaghanon,” sama sa ilang gibuhat didto sa Mikmas, ang Israel mopatim-awng kulang kaayo sa hinagiban. “Nahitabo nga sa adlaw sa gubat walay espada o bangkaw nga makaplagan diha sa kamot ni bisan kinsang tawo,” gawas kang Saul ug kang Jonatan.​—1Sa 13:​5, 22.

Sa panahon sa paghari ni David, ang kasundalohan sa Israel miuswag pag-ayo sa gidaghanon ug sa pagkaepisyente. Dihay kapin sa 300,000 ka lalaki nga nasangkapan alang sa gubat ang miadto sa Hebron ug nagtugyan sa pagkahari ni Saul ngadto kang David. (1Cr 12:23-38) Ang mga dili-Israelinhon nag-alagad usab diha sa kasundalohan ni David.​—2Sa 15:18; 20:7.

Gipabilin ni David ang daghan sa mas karaang mga paagi sa pag-organisar sa kasundalohan, sama sa iyang paghupot sa katungdanan isip pangulong komandante, sa pagtudlog mga komandante sa panggubatan sama kang Joab, Abner, ug Amasa, ug sa pagtudlo ubos kanila ug mga pangulo sa mga linibo ug sa mga ginatos. (2Sa 18:1; 1Ha 2:32; 1Cr 13:1; 18:15) Bisan pa niana, si David mihimog pipila ka bag-o nga kinaugalingong paagi sa pag-organisar. Usa ka sistema nga magrelibohay sa matag bulan ang 12 ka dibisyon nga may 24,000 ka sundalo ang matag dibisyon (nga ang bug-os gidaghanon mikabat ug 288,000), sa ingon ang usa ka sundalo kasagarang mag-alagad lamang ug usa ka bulan sa usa ka tuig. (1Cr 27:1-15) Kini wala magpasabot nga ang tanang 24,000 alang sa usa ka bulan naggikan sa samang tribo, apan hinunoa, ang matag tribo magtaganag iyang bahin sa binulan nga kinahanglanon sa tibuok tuig.

Mga mangangabayo ug mga karo. Ang mga karo, ang mabalhinbalhin nga mga plataporma nga tirohanan, importante kaayo alang sa mga Babilonyanhon, mga Asiryanhon, ug mga Ehiptohanon tungod kay kini paspas ug daling maniobrahon. Busa kini nahimong haom nga mga simbolo sa militaryong gahom sa pangunang mga imperyo sa kalibotan. Ubos ni David, ang labing bantogang komandante militar sa Israel, ang kasundalohan sa katibuk-an gilangkoban sa sundalong nagbaktas nga may mga hinagiban sa iyang kamot​—espada, bangkaw, pana, o lambuyog. Si David nahinumdom gayod nga si Jehova nagtambag sa dili pagsalig sa kabayo alang sa kadaogan (Deu 17:16; 20:1), nga ang mga kabayo ug mga karo ni Paraon ‘gilabog ni Jehova sa dagat’ (Ex 15:​1, 4), ug nga gibuksan ni Jehova ang mga ganghaan sa tubig sa kalangitan nganha sa ‘siyam ka gatos ka karong iggugubat ni Sisera nga tinaoran ug puthawng mga sanggot’ mao nga “ang suba sa Kison mibanlas” sa kaaway.​—Huk 4:3; 5:21.

Busa, ingon nga gikitnan ni Josue ang nailog nga mga kabayo ug nagsunog sa mga karo sa kaaway, gibuhat usab kini ni David sa mga kabayo nga nailog gikan kang Hadadezer nga hari sa Zoba. Gawas sa usa ka gatos, iyang gikitnan ang tanan sa daghang kabayo nga nailog gikan sa hari sa Zoba. (Jos 11:6-9; 2Sa 8:4) Diha sa usa ka awit gipatin-aw ni David kon nganong ang iyang mga kaaway naghatag ug dakong pagtagad sa mga karo ug mga kabayo, “apan, sa among bahin, kami magahisgot mahitungod sa ngalan ni Jehova nga among Diyos.” “Ang kabayo usa ka limbong alang sa kaluwasan.” (Sal 20:7; 33:17) Sama sa giingon sa proverbio: “Ang kabayo ginaandam alang sa adlaw sa gubat, apan ang kaluwasan iya ni Jehova.”​—Pr 21:31.

Sa pagmando ni Solomon usa ka bag-ong anib ang nasulat diha sa mga talaan sa kasaysayan labot sa kasundalohan sa Israel. Malinawon ang iyang paghari, bisan pa niana siya nagpadaghan sa mga kabayo ug mga karo. (Tan-awa ang KARO.) Ang kadaghanan niini maoy pinalit ug giimportar gikan sa Ehipto. Ang tibuok nga mga siyudad kinahanglang tukoron sa tibuok teritoryo aron kabutangan niining bag-o nga mga dibisyon sa kasundalohan. (1Ha 4:26; 9:19; 10:​26, 29; 2Cr 1:14-17) Bisan pa niana, wala gayod panalangini ni Jehova kining bag-ong paagi ni Solomon, ug sa dihang siya namatay ug nabahin ang gingharian, mikunhod ang kasundalohan sa Israel. Sama sa gisulat ni Isaias sa ulahi: “Alaot kadtong nanglugsong ngadto sa Ehipto alang sa tabang, kadtong nagsalig sa mga kabayo lamang, ug nagsalig sa mga karo nga iggugubat, tungod kay sila daghan, ug sa mga kabayong iggugubat, tungod kay sila gamhanan kaayo, apan kinsa wala molantaw ngadto sa Balaang Usa sa Israel ug wala mangita kang Jehova.”​—Isa 31:1.

Sa panahon nga nabahin ang gingharian. Human mabahin ang gingharian dihay kanunayng panag-away tali sa Juda ug Israel. (1Ha 12:​19, 21) Ang manununod ni Rehoboam nga si Abias may 400,000 lamang ka sundalo sa dihang si Jeroboam nakig-away kaniya nga may 800,000 ka sundalo. Bisan tuod nalabwan sa gidaghanon nga duha kontra usa, ang habagatang gingharian midaog “tungod kay sila misalig kang Jehova.” Ang Israel namatyan ug 500,000 ka sundalo.​—2Cr 13:3-18.

Gawas pa sa panag-away taliwala sa mga tribo, dihay pagdumot nga naggikan sa paganong mga nasod sa palibot. Ang Israel napugos sa pagbaton ug permanenteng kasundalohan tungod sa talandogon nga relasyon sa Sirya dapit sa amihanan. (2Ha 13:4-7) Kinahanglang suklan usab sa Juda ang mga panghasi sa paganong kasundalohan. Sa usa ka okasyon ang Ehipto misulong sa Juda ug mikuhag daghang inagaw. (1Ha 14:25-27) Sa laing higayon ang Etiopia misulong batok sa Juda nga may kasundalohan nga mikabat ug 1,000,000 ug 300 ka karo. Ang kasundalohan ni Haring Asa maoy 580,000 lamang, apan sa dihang siya “mitawag kang Jehova nga iyang Diyos,” “gipildi ni Jehova ang mga Etiopianhon,” ug walay usa kanila ang nagpabiling buhi.​—2Cr 14:8-13.

Lain pa, sa dihang ang Moab, Ammon, ug ang Ammonim misulong batok kang Jehosapat, bisan tuod siya adunay kasundalohan nga mikabat ug 1,160,000, si Jehosapat “nagpunting sa iyang nawong sa pagpangita kang Jehova,” kinsa nagpasalig kaniya, “Ang gubat dili inyo, kondili iya sa Diyos.” (2Cr 17:12-19; 20:1-3, 15) Kadto maoy usa ka talagsaong panghitabo sa militaryong kasaysayan, kay ang nabansay nga mga mag-aawit “migula nga nag-una sa mga tawong armado,” nga nag-awit, “Dayega ninyo si Jehova.” Kay nagkaguliyang, ang kaaway nga kasundalohan nagpinatyanay sa usag usa.​—2Cr 20:21-23.

Romanhon. Ang Romanhong kasundalohan, nga gibanabanang mokabat sa 300,000 sa panahon sa paghari ni Agusto, naorganisar nga medyo lahi gikan sa kanhing mga imperyo. Ang pangunang bahin sa Romanhong kasundalohan mao ang lehiyon. Kini maoy usa ka dako, independenteng yunit nga kompleto ug kasundalohan, inay nga usa ka linaing bahin lamang sa usa ka mas dakong puwersa. Usahay ang mga lehiyon duyog nga makig-away, nga magtingob sa ilang mga kasangkapan ug puwersa ubos sa pagmando sa usa ka komandante, sama sa dihang ang upat ka lehiyon nagtingob ubos sa pagmando ni Tito aron sa paglikos sa Jerusalem niadtong 70 K.P. Apan sagad ang lehiyon mag-inusara lamang nga mobuhat sa kaugalingong buluhaton niini. Ang miabag sa mga sakop sa lehiyon mao ang dili Romanong mga lungsoranon nga gikan sa tanang bahin sa imperyo nga maoy naglangkob sa auxilia, sagad nga mga boluntaryo gikan sa lokal nga distrito. Ang mga sakop sa auxilia, nga gipaluyohan sa mga lehiyon, gipapuwesto ubay sa mga utlanan. Kon dungganon ang pag-undang sa serbisyo, ang usa ka sakop sa auxilia hatagan ug Romanong pagkalungsoranon.

Ang gidaghanon sa mga lehiyon magkalahi sa lainlain nga panahon, gikan sa 25 o ubos pa hangtod sa gidaghanon nga 33. Sa susama, ang gidaghanon sa mga sundalo nga naglangkob sa lehiyon dili pareho gikan sa mga 4,000 ngadto sa 6,000; sa unang siglo ang usa ka lehiyon sagad may gidaghanon nga 6,000 ka sundalo. Tungod niini ang “lehiyon” ingon sa paggamit sa Kasulatan dayag nga nagkahulogan sa usa ka dili-tino, dakong gidaghanon. (Mat 26:53; Mar 5:9; Luc 8:30) Ang matag lehiyon adunay kaugalingong komandante, nga manubag lamang ngadto sa emperador, ug ubos kaniya mao ang unom ka tribuno, nga gitawag ug mga chiliarch (mga komandante militar, NW).​—Mar 6:21; Ju 18:12; Buh 21:32–​23:22; 25:23; tan-awa ang KOMANDANTE MILITAR.

Ang lehiyon gibahin ngadto sa napulo ka dibisyon, o mga pundok. Busa ang Kasulatan naghisgot labot sa “Italyanhong pundok” ug sa “pundok ni Agusto.” (Buh 10:1; 27:1; tan-awa ang AGUSTO, PUNDOK NI.) Sa dihang namatay si Herodes Agripa, niadtong 44 K.P., dihay lima ka dibisyon sa Cesarea. Dugang pang gibahin, ang lehiyon adunay 60 ka senturya, nga sagad 100 ka sundalo ang matag usa, ubos sa pagpanguna sa usa ka senturyon (opisyal sa kasundalohan, NW). Kini nga mga opisyal hinungdanon kaayo kay sila ang adunay responsibilidad sa pagbansay sa mga sundalo. (Mat 8:5-13; 27:54; Buh 10:1; 21:32; 22:​25, 26; 23:​17, 23; 24:23; 27:​1, 6, 11, 31, 43; tan-awa ang OPISYAL SA KASUNDALOHAN.) Sa matag lehiyon adunay napulo ka opisyal nga may linain nga ranggo nga magsilbi ingong mga magbalantay, mensahero, ug usahay mga berdugo.​—Mar 6:27.

Ang Romanhong mga lehiyon adunay lainlaing mga estandarte ug mga insigniya nga adunay mga larawan sa mga agila ug sa pipila ka hayop; sa ulahi gidugang ang gagmayng mga estatwa sa emperador. Kini nga mga bandila may relihiyosong kahulogan, nga giisip nga sagrado ug balaan ug gisimba pa gani, ug gibantayan pag-ayo bisan pag ibuhis ang ilang kinabuhi. Tungod niini nga mga katarongan nga ang mga Hudiyo misupak pag-ayo sa dihang gidala kini didto sa Jerusalem.

Kadtong Nailhan Ingong Unang mga Kristohanon. Ang unang mga Kristohanon midumili sa pag-alagad diha sa Romanhong kasundalohan, diha man sa lehiyon ug sa auxilia, nga nag-isip sa maong pag-alagad nga wala gayod mahiuyon sa mga pagtulon-an sa Kristiyanidad. Nag-ingon si Justin Martyr, sa ikaduhang siglo K.P., diha sa iyang “Dialogue With Trypho, a Jew” (CX): “Kami nga napuno sa pagpakiggubat, ug pagpinatyanay, ug sa tanang pagkadaotan, sa tagsatagsa sa tibuok yuta nag-usab sa among mga hinagiban sa gubat,​—sa among mga espada ngadto sa mga punta sa daro, ug sa among mga bangkaw ngadto sa mga kasangkapan sa pagpanguma.” (The Ante-Nicene Fathers, Tomo I, p. 254) Diha sa iyang sinulat nga “The Chaplet, or De Corona” (XI), sa dihang naghisgot “kon ang gubat tukma ba alang sa tanang Kristohanon,” si Tertullian (mga 200 K.P.) nangatarongan gikan sa Kasulatan sa pagkadili-husto sa militaryong kinabuhi, nga mihinapos, “Akong wagtangon gikan kanamo ang militaryong kinabuhi.”​—The Ante-Nicene Fathers, 1957, Tomo III, pp. 99, 100.

“Ang maampingong pagrepaso sa tanang impormasyon nga mabatonan nagpakita nga, hangtod sa panahon ni Marcus Aurelius [121-180 K.P.], walay Kristohanon nga nagsundalo; ug walay sundalo, human mahimong Kristohanon, ang nagpabilin sa serbisyo militar.” (The Rise of Christianity, ni E. W. Barnes, 1947, p. 333) “Sa pagkakaron halos wala gayoy ebidensiya nga dihay bisan usa ka Kristohanong sundalo tali sa 60 ug sa mga 165 A.D.; . . . bisan gani hangtod sa paghari ni Marcus Aurelius, walay Kristohanon ang nahimong sundalo human sa iyang bawtismo.” (The Early Church and the World, ni C. J. Cadoux, 1955, pp. 275, 276) “Sa ikaduhang siglo, gipamatud-an sa Kristiyanidad . . . nga dili magkauyon ang serbisyo militar ug ang Kristiyanidad.” (A Short History of Rome, ni G. Ferrero ug C. Barbagallo, 1919, p. 382) “Lahi kaayo ang pamatasan sa mga Kristohanon kay sa nianang sa mga Romano. . . . Sanglit si Kristo nagsangyaw ug pakigdait, sila nagdumili sa pagsundalo.” (Our World Through the Ages, ni N. Platt ug M. J. Drummond, 1961, p. 125) “Ang unang mga Kristohanon nagtuo nga sayop ang pagpakig-away, ug dili magsundalo bisan kon ang Imperyo nanginahanglan ug mga sundalo.” (The New World’s Foundations in the Old, ni R. ug W. M. West, 1929, p. 131) “Ang mga Kristohanon . . . midumili sa paghupot ug katungdanan sa gobyerno ug sa serbisyo militar.” (Editoryal nga introduksiyon sa “Paglutos sa mga Kristohanon Didto sa Gaul, A.D. 177,” diha sa The Great Events by Famous Historians, giedit ni R. Johnson, 1905, Tomo III, p. 246) “Samtang sila [mga Kristohanon] nagsilsil sa prinsipyo sa mapinasakopong pagsunod, sila midumili sa aktibong pagpakigbahin sa bisan unsang sibil nga pangatungdanan o sa militaryong pagdepensa sa imperyo. . . . Imposible nga ang mga Kristohanon, nga dili mosalikway sa labi pang sagradong katungdanan, mangatungdanan isip mga sundalo, mga mahistrado, o mga prinsipe.”​—The Decline and Fall of the Roman Empire, ni Edward Gibbon, Tomo I, p. 416.

Langitnon. Ang langitnong panon, sa diwa nga maayong pagkaorganisar nga mga pundok, nagtumong dili lamang sa pisikal nga mga bituon kondili mas subsob nga nagtumong sa gamhanang mga panon sa espiritung mga linalang nga mga manulonda ubos sa supremong pagmando ni Jehova nga Diyos. (Gen 2:1; Neh 9:6) Ang ekspresyong si “Jehova sa mga panon” makita sa 283 ka beses diha sa Hebreohanong Kasulatan, una diha sa 1 Samuel 1:​3, ug ang katumbas niini makaplagan duha ka beses diha sa Gregong Kasulatan. (Rom 9:29; San 5:4; tan-awa ang JEHOVA SA MGA PANON.) Sa paghisgot sa mga manggugubat nga manulonda, gigamit kining maong militaryong mga termino sama sa ‘mga lehiyon,’ “mga karong iggugubat,” “mangangabayo,” ug uban pa. (2Ha 2:​11, 12; 6:17; Mat 26:53) Sa gidaghanon, ang panon sa dili-makitang kasundalohan ni Jehova naglakip sa “tinagpulo ka libo, libolibo ka linibo,” ka karo nga iggugubat. (Sal 68:17) Ingong kasundalohan, sila dili mabuntog. “Ang prinsipe sa kasundalohan ni Jehova” nga may hinuso nga espada nagpakita kang Josue ug naghatag ug mga instruksiyon kon sa unsang paagi masakop ang Jerico. (Jos 5:13-15) Ang usa ka manulonda niining langitnong kasundalohan mipatay ug 185,000 ka Asiryanhon sa usa lang ka gabii. (2Ha 19:35) Sa dihang miulbo ang gubat sa langit, si Miguel ug ang iyang mga manulonda nagtambog kang Satanas ug sa iyang mga demonyo dinhi sa yuta. (Pin 12:7-9, 12) Dugang pa, walay makalingkawas sa dihang “ang mga panon . . . sa langit” magasunod sa “Hari sa mga hari ug Ginoo sa mga ginoo” sa dihang siya magalaglag ‘sa mapintas nga mananap ug sa mga hari sa yuta ug sa ilang kasundalohan.’ (Pin 19:14, 16, 19, 21) Apan, sa samang panahon kining gamhanan nga dili-makitang kasundalohan ni Jehova manalipod sa iyang matinumanong mga alagad sa yuta.​—2Ha 6:17; Sal 34:7; 91:11; Dan 6:22; Mat 18:10; Buh 12:7-10; Heb 1:​13, 14.

Tan-awa usab ang HINAGIBAN, ARMADURA; SUNDALO; GUBAT.